Нарық жағдайында франчайзингтік жүйені дамытудың териялық негіздері

1. Франчайзингтің  мәні мен мазмұны

    Қазіргі таңда көптеген адамдардың арман-мұраттары франчайзингтің арқасында шынайылыққа айналуда. Франчайзинг XX ғасыр бизнесінде «төңкеріс» тудырып, жалпы қалыптасқан іскерлік қарым-қатынас нормаларына қатысты көзқарасты түбегейлі өзгертті. Ешқандай да экономикалық жаңа енгізілімдер, франчайзинг сияқты, бүкіл әлем экономикасына, оның ішінде экономикасы дамыған алдыңғы қатарлы елдерде елеулі әсер бере алған жоқ. Сондықтан да франчайзинг XXI ғасырдың ұғымды, оңтайлы іскерлік модель үлгісі болмақ.

   Бүгінгі франчайзинг – өздерінің арман-мақсаттарына берілген және оны іске асыруда, франчайзинг  иесінің атауымен өзінің меншікті бизнесін құштарлы түрде бастаушы дербес тұлғаларға кең мүмкіншілік беретін жан-жақты  реттелінген индустрия іспетті. Франчайзинг құбылыс ретінде  өз істеріне берілген, жігерлі және талапты адамдар үшін ерекше шектеусіз  мүмкіншіліктерді ұсынады.

   Экономиканың  қазіргі заманғы жағдайы, оның интернацио-ландырылуы бизнестің біріккен формасының қалыптасуының  ұйымдық-экономикалық негізін әзірлеу  қажеттілігімен шартталынады. Ерекше қарастырсақ, бұл тенденция өндірістік және қаржылық көрсеткіштердің төмендеу шартында, әр өндіруші тұтынушы назарын  өздерінің өнімдеріне бағыттау арқылы қызмет атқарушы кәсіпорындарға тән  сипат алуда.

   Осындай себептерге байланысты бизнесті ұйымдастырудың франчайзингтік формасының қалыптасуы мен дамуының ұйымдық-экономикалық тетіктерін әзірлеу басымды бағыт  болып саналады. Мұндай қажеттілік елдегі кәсіпкерлік қызмет жағдайларымен  байланысты.

   «Франчайзинг» сөзі ағылшын терминінен аударғанда қан-дай да бір қызметті жүргізудегі  еріктілікке құқықты анықтау  мағынасын білдіреді. Орта ғасырларда мұндай артықшылықтар-ды кез келген тұрпаттағы коммерциялық қызметке франшизаны беру жолы арқылы корольдер иемденген. Франчайзинг (ағылш. franchising – құқық, ерекшелік) кәсіпкерлік, жалғасымды іскерлік ынтымақтастық формасындағы үрдісінде, ірі компания, жеке-дара кәсіпкерге немесе кәсіпкерлер тобына өнімді өндіруге, тауарлар сауда-саттығына және осы компанияның сауда маркасымен белгілі бір шектелген территорияда өзара шартпен анықталған бір мерзімге және белгілі бір шартта қызметтерді ұсынады.

   «Франчайзинг» терминінің екінші балама түсінігі француздың «franchise» – жеңілдік, артықшылық, сонымен қатар салық пен жарналардан  босату сөзінен пайда болған. Франчайзингтің қалыптасу және даму тарихы, оның дефинициясы  мен терминінің мағынасы батыс және отандық әдебиеттерде әр түрлі белгіленген. Франчайзингтің бастапқы пайда болу мекені – АҚШ-та ол тауарлар мен  қызметтерді сату, сатылған күрделі  тауарларға сервистік қызметтер  көрсету қажеттілігіне байланысты дистрибьюторлық желіні құру, кеңейту  және жетілдіру мәселелері туындаған  кезеңде кеңінен таралды. Әйгілі «Зингер», «Форд», «МС Donald’s» сауда  маркілері франчайзинг қатынастары  негізінде дамыған.

   Дамыған елдерде франчайзинг тұтынушылардың әр түрлі қызметтерге деген қажеттіліктерін  қанағаттандырудың құралы ретінде  жарты ғасырдан астам уақыт пайдаланып келеді. Франчайзингтің әлемдік жылдық тауар айналымы 2 триллион АҚШ долларынан астам соманы құрайды, оның әлемдегі франчайзингтік 20 мың желілерінде 30 миллионнан астам адам қызмет етеді. Шетелдердегі франчайзингті қолданудың көпжылдық тәжірибесі оның іскерлік тиімділігін дәлелді түрде көрсетеді. Бүгінгі таңда франчайзингтік желілері бар, екінші орында АҚШ, үшіншіде Жапония  тұр.

   Көптеген  Ресей және шетел франчайзерлері өздері үшін жаңа кеңістіктерді іздестіру  барысында XXI ғасырдың басында тұрақты  экономикалық серпіліс пен соған  орай төлемге қабілетті сұраныстың сиректігіне айналған Қазақстанға  назарын аударуда. Бөлшек сауданың қарқынды дамуы (нарықтағы жыл сайынғы  киімдердің өсімі – 20%) сонымен қатар  тұрақты саяси жағдайларға, дамыған  банктік жүйе мен ірі мультибрэндтік орталықтардың жылдам таралымын  көбейтуге мүмкіндік туғызады.

   Елді  сөзсіз қамшылаған және өзінің интернационалдан-дырылған «аю бұрышының» ғасырлар бойғы өркениетті орталығынан қолы үзілген қазақстандықтардың алып ұшпа көңілі ұмтылысынан эксклюзивтік шикізат табыстары мен онда құрылған ақшаның салыстырмалы түрде қайта  артылуы Қазақстан Республикасын  қайта өзгертті. Бір кезде Ұлы  дала деп аталған оның кең байтақ территориясы әлемдік және ресейлік алпауыттар үшін басымдық негіздегі  қызығушылық болып қалыптаса  береді. Әрі Қазақстандағы ресейліктердің артықшы-лығы географиялық жақындығынан, тілдік кедергінің жоқтығы-нан және тұрғындардың менталитетінің ұқсастығынан тұрады.

   Франчайзингтік  қатынастар бұл жылдам өспелі сегмент, ол егжей-тегжейлі талқыланбаған, әлсіз  қамтамасыз етілген заңды базамен  реттелінеді. Ол өзі арқылы кешенді  кәсіпкерлік лицензия деп аталатын заңдарды және интеллектуалды жеке меншікті қорғау туралы заңдарды және сонымен  қатар Азаматтық кодексі арқылы реттеледі.

   Егер  де франчайзер мен франчайзидің мүдделері  тұрғысынан шаруашылық сферасын реттеуші заңдар жинағын тұтас бағалауға  талаптанып көретін болсақ, біріншісінің құқығы көбірек, ал екіншісініңкі –  міндеттмелер болып табылады. Әйтсе  де көп нәрсе, әрине, өздерінің арасындағы келісімшарттарды талқылауға байланысты. Бірақ ең бастысы – заңдылықтардағы  басқа да ақаулар қалай болғанда да бірте-бірте түзеледі, ал қабылданған  заңдарды орындаудың өзінде кемшіліктері болады. Коррупция деңгейі, соның  ішінде жоғары дәрежелі шенеуніктердің арасында да төтенше деп айтуымызуға  болады. Кейде бір-біріне қарсы келетін  рулық үш жүздің ішінен біреуіне тиісті қазақстандық элиталардың әулеттік ұйымы көп мәнді жобаларды  іске асыруда күтпеген қиыншылықтарға алып келеді. Франчайзингтік келісімшарттар ұлттық заңдылықтар мен жергілікті жағдайларға бейімделе бастаған шақта (ал бұл уақыт таудың арғы жағында  емес) және «екі жақты есеп» пен  құқықты иеленуші интеллектуалды пайдаланымының ұрлығы мәселелерін орындап шығуға мүмкіндік бере бастаған кезде франшизалар  Ұлы Даланы қалыңдата жауып тастайды.

   Ең  бастысы, Қазақстанға мақсатпен  қарайтындар – бұл сәт-ті қалт жібермейді. Шынын айтқанда, Қазақстан  Республикасы-ның кен өндіруші өнеркәсібіне тым ертерек қол жеткізген  шетел инвестицияларының франчайзингтік тәжірибесі осы сфераға ену, тіпті 3 жыл бұрынғыны салыстырғанда  да бірнеше рет қиындағаны байқалғандығын көрсетеді. Өте ірі инвесторлардың өзі ұсыныстарын қарап талқылау үшін кезекке тұрды, ал ресми бас  тартулар жағдайы оларға дағдылы  іс болып та қалды. 

   Қазақстанда франчайзингтік қатынастардың орын алғанына 10 жылдан асты, алайда отандық  экономика үшін осы бизнестің  кең дамыған ұйымдық нысаны әлі  де жаңа құбылыс болып табылады.

   Қазақстандағы франчайзингтің дамуындағы бірінші  кезеңі (1994-1999ж.ж.) жекелеген кәсіпкерлердің отандық экономикада жаңадан  қалыптасып келе жатқан нарықтық қатынастардағы франчайзингтік қатынастар жүйесін (ФҚЖ) пайдаланудағы талпыныстарымен  сипатталады. Бұл кезеңде франчайзинг  та-мақтандыру саласында, пиццериялар  мен шағын наубайханалар-ға арналған құрал-жабдықтар саласында дами бастады. Өндірістік және сервистік франчайзинг қалыптаса бастады.

   1994 жылы Қазақстанның сусындар нарығына  америкалық «Coca Cola» компаниясы  өз өнімдерімен келді. Компания  газдалған сусындарды өндіру  және өткізумен айналысады. Нарықтың  осы сегментінде «Coca Cola» компаниясының  үлесі 38%. Ал 1995 жылы Алматы қаласында  «Алматы Кока Кола Ботлерс»  сусындарды құю зауыты ашылды. Компания өз қызметінде өндірістік  франчайзингті қолданады, ол негізінен  зауыттың өндіріс технологиясы, сусындарды әзірлеу мен құю  жүйесі және тасымалдау шарттары сипатында болады.Ал, 1996 жылы Қазақстандық нарықта франчайзинг жүйесі бойынша даму шешімін алғаш қабылдаған отандық «Сеймар» инвестициялық-өнекәсіптік компаниясы бұл салада көшбастау-шы болды. «Сеймар» компаниясы үшін франчайзинг бизнесті бағалауда маңызды критерий болып табылатын компанияның табыстары мен шығындарын плюс-минус 5 пайыз дәлдігімен жоспарлау мүмкіндігі түрінде тиімді болды. «Алматы Құс» Ақ тиімділігін, рентабельділігін және өткізу көрсеткіштерін жоғарылату мақсатында, компания өзінің «Сеймар» сауда маркасының франшизасын жеке кәсіпкерлерге, жанұялық кәсіпорындарға ұсынды. «Алматы Құс» АҚ құрамындағы франчайзилермен қарым-қатынастарды қатаң қадағалайды. Келісім шарттары жарты жылда бір рет қайта қарастырылады. Франчайзилер жемді тек «Алматы Құс» АҚ құрамындағы Қапшағай комбижем зауытынан ғана сатып алуға міндеттенеді, сонымен қатар олар ай сайын амортизациялық өтемдерге сәйкес теңгемен роялти төлемдерін жүргізеді.Жоғарыда атап өткен сервистік франчайзингтің Қазақстан-дағы тағы бір нысаны ретінде «Kodak» компаниясының қызме-тін атап өтуге болады. Бұл компанияны 1880 жылы АҚШ-ң Рочестер қаласында Джордж Истман құрған. Компанияның ұсынатын қызметтері келесідей болды: әуесқой және кәсіпқой фотопленкаларды, кинопленкаларды, рентгенографияға арнал-ған пленкаларды, фото қағазды, сандық фотоаппараттарға қажетті бөлшектерді, батареяларды көтерме және бөлшек сату. 1990 жылдан бастап «Kodak-Экспресс» халыққа жоғары сапалы тұрмыстық қызмет көрсетумен айналысатын халықаралық франчайзингтік бағдарламаны жүзеге асырады. Қазақстан нарығында «Kodak» компаниясы 1997 жылдан бастап қызмет етеді.Франчайзингтің тағы бір мысалы 1999 жылы ресейлік «Дока» компаниясының желілерінің ашылуы. Осы жылдары Алматы қаласында бірқатар жылдам тамақтандыру орындары франчайзинг негізінде ұйымдастырылды. Алайда бұл желілер-дің өмірлік циклі ұзаққа бармады, өйткені нарықта айтарлықтай қолдау таппады және сұраныс деңгейі төмен болды.

   Франчайзингтің  дамуының екінші кезеңі (2000-2004жж.) –  Қазақстанға ірі франчайзингтік фирмалардың келуімен, қазақ-стандық  франчайзингтік заңнамасының қабылдануымен, соның нәтижесінде қазақстандық франчайзингтік қауымдастығының қалыптасуына себеп болған бүкіл елдің кәсіпкерлері мен аймақ басшыларына франчайзингтік семинарларын жүргізу бойынша USAID шараларының  жүзеге асырылуымен байланысты.

     Осы жылдары франчайзинг экономиканың  әр түрлі салаларында қалыптасты: қоғамдық тамақтандыру, ақпараттық  технологиялар, бөлшек сауда,  туризм, мұнай өндіру, денсаулық  сақтау тауарлары мен қызметтері, биологиялық белсенді қоспалар, емдік косметика.Франчайзингтің  дамуының осы кезеңінде Қазақстан  нарығында мынадай франчайзингтік  кәсіпорындар өз қызметін жүзеге  асырды: «ІС» – бағдарламалық  жабдықтау; «World Class» – фитнес  клуб; «Scot Holland Estates» – жылжымайтын  мүлік, рекрутинг, «Business Consult»  – консалтинг; «Баскин 31 Роббинс»  – балмұздақ; «Пятерочка» –  азық-түлік дүкендерінің желісі; «MaxMara», «Sela» – киім сату  дүкендері; «II Patio», «Планета Суши»,  «Американский Бар и Гриль»  – қоғамдық тамақтандыру.

   Үшінші  кезең 2005 жылдан басталып осы кезеңге  дейінгі уақытты қамтиды. Қазіргі  уақытта мамандардың берген бағасы бойынша қазақстанда 100-ге жуық оператор – фирмалармен іскерлік қарым-қатынас  жасайтын, қазақстандық франчайзинг  қауымдастығына біріктірілген, 15-20-ға дейінгі бас фирмалар қызмет етеді. Сервистің салалары бойынша франчайзингтік қатынастар жүйесінің таралу аумағы алуан түрлі, бірақ тұтастай алғанда  жалпы әлемдік тенденцияларға сәйкес келеді. Әлемде франчайзинг бойынша  дамып келе жатқан 70-тен астам  бизнес түрі бар. Алайда, Қазақстанда  франчайзинг жеткілікті дәрежеде әртараптандырылмаған (диверсификацияланбаған), ол негізінен жылдам тамақтандыру, 
мейрамханалық бизнес, сауда және қызмет көрсету салалары жүйесіндегі кәсіпорындарды қамтиды.

   Франчайзингтің  дамуының үшінші кезеңінде оның қолдану  салаларының кеңейе түскенін байқаймыз. Франчайзинг әдеттегі қоғамдық тамақтандыру, бөлшек саудаға қосымша, тұрмыстық  қызмет көрсету саласында да қолданыла  бастады.

   Қазақстандағы франчайзингтік негізде қызмет етуші  фирмалардың қызметін және даму эволюциясын  талдау, оның нарықтағы атқарылатын  келесідей рөлін сипаттауға мүмкіндік  береді:

   -Қосымша  жұмыс орындарымен қамтамысыз  ету;