Рынок: мәні, құрылымы, постсоциалистік экономикада қалыптасу механизмі

Нарыққа бірнеше анықтама беруге болады. Нарық – тауар  өндірісі және пайдалану заңдарына  сай ұйымдастарылған тауар айырбасы қатынастарының жиынтығы. Нарық –  сатып алушылар мен сатушылар  арасындағы өзара байланысты жүзеге асыру механизмі, яғни сұраныс пен ұсыныс қатынасы болып табылады. Нарық – ел ішінде және мемлекетаралық айырбас шеңбері, өнімді өндірушілермен тұтынушыларды байланыстырады. Осылай, нарықты тауар айырбасы жиынтығы немесе тауар өндірісі мен пайдалану заңдарына сай ұйымдастырылған тауар айырбасы ретінде қарастырады. Ф. Котлердің еңбегінде нарық қазіргі уақытта бар және болуы мүмкін сатып алушылардың жиынтығы деп айтылады. Ал, «Экономикс» кітабында нарық қандай да болсын өнім немесе қызмет түрінің сатушыларын және сатып алушыларын біріктіретін механизм деген анықтама беріледі. Нарық туралы өзіндік қызықты пікірлерін американ ғалымдары Р. Липси, П. Стейнер, Д. Первис айтқан. Олар нарық деген сахна, мұнда қойылатын қойылым экономикалық мәселелерді шешетіндер жиыны қатысады: миллиондаған тұтынушылар қандай тауарды, кандай мөлшерде сатып алуды шешеді; аса көп кәсіпкерлер нені және қалай өндіруге деген сұрақтарға жауап табады; өндіріс факторы иесі кімге жіне қалай осы тауарларды сату мәселелерін қарастырады. Нарық экономикалық дамудың маңызды, әрі тиімді жолдарын түсінуге және микро және макро деңгейдегі тиімділікті арттыруға арналған фундамент, негіз болады. Оның негізі барлық шаруашылық етуші 6 субьектілерінің, адамдар мен жалпы қоғамның арасындағы тауар айырбасы қатынастарының жиынтығымен сипатталады. Экономисттердің нарық айырбас саласында сатушы мен сатып алушы арасында арнайы экономикалық қатынастардың жүйесін құрайды деген пікірі толығымен расталған. Нарықтың сатушы мен сатып алушы арасындағы экономикалық қатынастарға тигізетін әсері баға, сұраныс және ұсыныс, бәсекелестік, табыс және шығын, яғни «нарықтық механизм» ұғымына кіретін элементтердің барлығын қолдану арқылы қамтамасыздандырылады. Нарық нақты әлеуметтік-экономикалық шарттармен өмір сүреді. Ол толығымен меншік институтына тәуелді болады. Нарық қоғамның жаңғыртылуының бүкіл кезеңдерінде – өндірісте, таратылуда, айырбас және тұтынуда аса маңызды рөлі бар.

       Нарықтық  әлеуметтік  қарым – қатынастардың қажеттілігі қоғамдағы еңбек бөлінісін тудыратын себептерден туындайды. Адамдардың  өндірістік  мүмкіндігі  олардың қажеттілігіне қарағанда,  табиғи түрде  шектеулі  болады. Кейбір қабілет-қарымы бар адамдар тек белгілі салада  ғана  жұмыс істеп, белгілі  затты ғана  өндіре  алады, бірақ олардың қажеттілігі миллиондаған атауы бар әр түрлі тұтыну игіліктері мен қызметтерін қамтиды.

        Экономикалық ресурстарға: жер, еңбек, техника, шикізат, ақпарат және т.б. тән нәрсе – олардың сиректігі немесе шектеулігі. Экономикалық-әлеуметтік теорияда бұл құбылыс шамалы «ресурстар заңы» деп аталады. Бұл жағдайда пайда табу мен молшылықты қамтамасыз ететін тетік әлдекімнің даналығы немесе ақылдылығының нәтижесі емес, ол – еңбек бөлінісі мен нарыққа байланысты көрініс береді. Мұны адамдардың өмірге қажетті әр түрлі ресурстар алу үшін өз еңбек өнімдерін бір-бірімен айырбастауға деген табиғи қажеттілігінен және бейімділігінен туындайтынын көреміз. Осыған байланысты А. Смиттің зерттеген «көрінбейтін қол» деген теориясына назар аударайық. Бұл теория бойынша, адамдардың экономикалық, шаруашылық субъектісі ретіндегі біреулердің әр түрлі еңбек өніміне деген мұқтаждық түсіндіріледі. Әдетте ол саналы түрде қоғамға пайда келтіруді ойламайды, тіпті, оған қанша пайда келтіріп отырғанын сезбейді де. Ол тек өз мүддесін ойлайды және оның басты мақсаты - өзіне ғана пайда түсіру, сөйте тұра, әлдебір «көрінбейтін қол» оны өзі басшылыққа алмаған мақсатқа қарай бағыттап отырады. Сөйтіп ол жеке мүддесін көздей отырып, көп жағдайда әдеуметтік мүддеге де пайдалы әрекет жасайды.

    Одақтың тек  саяси және территориялық ыдырап қоймай, экономикалық байланыстарының күрт үзілуі, тәуелсіз елдің әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымын қалыптастырудың түбірлі бетбұрысты реформалаумен қатар келуі, бұрынғы ведомствалық дамыту тәртібінің біржола бұзылуы.

Сонымен, әлеуметтік функциялар адам мен қоғамның сұраныстарынан туындайды. Экономикалық қатынастар, әлеуметтік құрылымдар тарихи өзгереді, жаңа сапаға енеді, әлеуметтік қатынастарға өз таңбасын басады.  

      Бүгінгі таңда құрал – жабдықтарға мемлекеттік монополиядан бас тарту; меншіктің әртүрлі формаларын енгізу; мемлекеттік кәсіпорындарды тауар өндірушіге айналдыру – экономикалық реформаға толық жол ашып отыр. Осы арқылы әртүрлі бір-біріне тәуелсіз өндіріс бөлімдері пайда болуда. Олар тауар-ақша қатынастарының жаңа сапасына көшуді, яғни нарықтық экономиканың әлеуметтендірілуін тездете түседі. Шындығында, қазіргі жағдайда нарыққа көшуден басқа балама жоқ. Нарықтық экономиканың өміршеңдігі мен тиімділігін бүкіл дүниежүзілік тәжірибе қуаттап берді. Біздің қоғамымызда нарықтық экономикаға көшу ең алдымен адамдардың мүдделерін қолдау ниетінен туындап отыр, ал оның түпкі мақсаты –әлеуметтік  жағынан бағдарланған экономика құру; өндірісті тұтынушылардың талап-тілектеріне қарай бұру; тапшылықты және кезекке тұру сияқты қолайсыздықтардан құтылу; азаматтардың бостандығын іс жүзінде қамтамасыз ету; жоғары өнімділікі қамтамасыз ету үшін жағдай жасауға деген талпыныстан туады.

1.2. Нарықтың  түрлері, құрылымы

   Нарық – өте күрделі, көптеген құрылымы бар әлеуметтік ұғым. Бұл жағдай нарық жүйесін құрылымдық жағынан шектеудің көптеген белгілері бар екенін анықтайды. Ең алдымен, әр түрлі тауар топтарының  (тұтыну тауарлары және өндіріске арналған тауарлар, шикізат және дайын заттар) нарығы.

            Сонымен қатар, нарықты әлеуметтік өзіндік белгілеріне сәйкес былайша белгілеуге болады: белгілі бір аймақтың нарығы, салааралық бірлестіктер нарығы және әлемдік нарық. Нарықтың тағы бір құрылымын анықтайтын белгі – нарықтық  қатынастардың кемеліне  келу деңгейі, яғни  дамыған . Нарық саны мен қатар әр қоғамда енгізіліп, әрекет етіп отырған заңдылыққа  сәйкестігі жағынан ашық ресми және  жасырын «көлеңкелі» нарық болып ішінара бөлінеді.

        Нақты экономика  жағдайында  нарық  түрлері айырбасқа   түсетін субъектілердің ерекшелігіне байланысты  бөлінеді. Мәселен, көтерме және бөлшек сауда үстемдік етіп тұр делік. Бұл жердегі  әңгіме айырбасқа қатысушылар туралы көтерме сауда нарығында кәсіпорындар мен ұйымдар  әрекет жасайды, ал  бөлшек сауда  нарығында   басты   сатып алушы – жеке адамдар мен азаматтар, ал негізгі  сатушы – кәсіпорындар және ұйымдар болып отыр/9-245 б./.

        Нарықтың жеке түрлерін қарастырайық.

    1. Әлеуметтік өндіріс құрал-жабдықтарының нарығы. Нарықтың  ішкі әлеуметтік  құрылымы өте күрделі, оның маңызды бөлімі – өндіріс құрал-жабдықтарының нарығы. Бізде ұзақ уақыт  өндіріс құрал-жабдықтары  қозғалысының формасы материалдық-техникалық жабдықтау болып келді.

        Материалдық-техникалық жабдықтау – бұл өндірушілер мен тұтынушыларды бір-біріне жақындастыру негізінде, бір  орталықтан бекітілген қорлар  бойынша  ресурстарды  жоспарлы түрде бөлуге негізделген. Мұндай   жүйе  әкімшілдік-әміршілдік басқару әдісіне тән. Бұл жағдайда  тауар-ақша  қатынастары  жеткілікті дамымайды.

        Көтерме сауда  өнім өндіруші кәсіпорындар  мен тұтынушы кәсіпорындар арасындағы тікелей сауда-саттыққа коммерциялық байланысты да, сондай-ақ олардың арасындағы  шаруашылықты  есептегі  делдал ретіндегі көтерме сауда базасы  арқылы  болатын байланысты  да қамтиды.

    2. Капитал қорлар нарығы. Біздің  әлеуметтік қоғамда,  көпке дейін нарық қатынастары сферасына:  жер, кәсіпорындар, ғылыми-техникалық, жетістіктер, жұмысшы күші, яғни өндірістің  негізгі  шарттары  тартылмайды  деген көзқарас  болғаны рас. Ол бойынша  мемлекеттелген экономиканың  шын  көрінісі бейнеленеді. Сонымен қатар, ресурстардың көлденең кәсіпорындар арасында қозғалысына жол берілмей, әрбір кәсіпорындар мемлекет бюджетінің қаржысы арқылы ресурстармен қамтамасыз етіліп отырды.

        Қазіргі әлеуметтік жағдай  бұдан  өзгеше  және  бұл меншіктің  әр түрлі  формаларына  көшуге  тікелей байланысты. Әрине, мұның бәрі бір күннің ісі емес. Бүгінгі таңда меншіктің әр түрлі формаларының  пайда болуына байланысты инвестициялық саясатша өзгеруде. Олардың көлденең кәсіпорындар арасында   ауысуына  жағдай  туа бастады. Осындай ауысудың  бір формасы – бағалы  қағаз нарығы.

        Қазір  көптеген коммерциялық  банктер  ашылды, ал келешекте   кәсіпорындардың  әрқайсысына   өз банктерін ашуға  жағдай  жасау белгіленген. Қоғамдық меншіктегі өндірістік объектілерді  аукционда сату  кең өріс алуда. Оларды кооперативтіге, жеке адамдарға сату  басталады.

    3. Әлеуметтік  тұтыну  тауарлары мен қызмет  түрлерінің нарығы. Біздің бұрынғы Одақта бөлшек сауда яғни  тұтыну  тауарлары  мен қызмет түрлері нарығының қажеттілігі 30-жылдардың өзінде-ақ мойындалған. Бірақ практика жүзінде  бұл сауданың мазмұны  бұрмаланды. Бөлшек  сауданың нарықтың қатысуынсыз бөлуге  кең жол ашылды, тіпті қазірдің өзінде де  мемлекеттендірудің әр түрлі формалары варианттары сақталып отыр.

        Бүгінгі таңда  тұтыну нарығының   қалыптасу  жолындағы  басты  кедергі – тауар тапшылығы. Міне, осы жағдайда өндірушілер мен сатушылар монополиялық жағдайға ие болып, сатып алушыларға  үстемдік  көрсетуде.

        Сонымен қатар, кейінгі жылдары жүзеге асырылып жатқан шаралар  нарыққа  жол ашуда. Ол неге байланысты?

        Біріншіден, мемлекеттік сауда монополиясынан бас тарту. Қазіргі  кооператорлар мен жеке сауда-саттықпен айналысушылар – сатушылар мен сатып  алушылардың жаңа категорияларының пайда болуына себін тигізуде  және нақты нарықтың әлеуметтік тұғырда қалыптасуына жол ашуда.

        Екіншіден, бұл өзгерістер жеңіл тамақ өндірісі кәсіпорындарын нарық әдістерімен  реттеуге  көшуге және бөлшек сауданы қайта құруға байланысты. Әкімшілдік-әміршілдік басқару кезінде: қоғамдық тамақтандыру орындары, дүкендері, кәсіпорындар өздерінің белсенділігін көрсете алмайды. Бұдан шығатын бірден-бір жол-өндірушілер мен тұтынушылардың тікелей байланысы.

        4. Әлеуметтік ғылыми-техникалық шешімдер нарығы. Нарық қандай бір қоғамда болсын,  олардың  даму  процесінің барлық кезеңдерінде орын ала бермегені белгілі. Міне, осыдан келіп ғылыми-өндіргіш күштердің маңызды факторына  айналануына байланысты екендігі көрінеді. Бірақ бұл қажеттілік  көпке  дейін  жүзеге асырылмай келді. Ғылыми-техникалық шешімдер бюджет қаржылары есебінен жүзеге асырылып, тұтынушыларға  сатылған жоқ. Ол жағдайда кәсіпорындарға бір орталықтан  бөлініп, тағы  да сол орталықпен  бөлінген  қаржыларға сатылып алынды.

        Сол себептен көп жағдайда өнім өндірушілер үстемдік етіп отырды. Бұл, бір жағынан, ғылыми-техникалық шешімдерді өндіріске  тек күштеп «енгізуді» талап етсе, ал екінші жағынан, тапсырыс берушілердің осы шешімдердің тиімділігіне деген талабын кемітіп отырды/10-71 б./.

        Соның  нәтижесінде  жаңа  техниканың  бағасы және оны игеру мерзімі 20-40 жыл әрдайым өсе түсіп, қор қайтарымын кемітуге мәжбүр етті. Сондықтан жалпы ҒТП экономика жағынан тиімді болмай, күрт баяулап, техника-технологиялық бағытта капиталистік мемлекеттерден артта  қалуымызды жеделдетті. Бұның өзі әлеуметтік нарық анализінің проблемаларын ашып көрсетеді.

        Елімізде әлеуметтік жұмыс істеу  қабілетін жойған ұйымдастыру құрылымы қалыптасты. Жалпы, бұл әлеуметтік құрылым жаңа ғылыми-техникалық мақсаттарды шешуге жол ашпай, әрдайым тежеу жасап отырды.

        Нарық жағдайында ғылыми-техникалық  шешімдерді кәсіпорындарға зорлап беру жойылып, әрбір кәсіпорын оны алу-алмауды өздері шешеді, ал тұтынушылар өндірушілерге тәуелді болмайды.

    5. Бағалы  қағаздар  нарығы. Бұлардың  негізгі  түрлері: акциялар, бағалы қағаз, дивиденттер, олардан түсетін пайда кәсіпорындар әрекетінің нәтижесіне байланысты және облигациялар, бұлардың  белгілі бір мезгілге сәйкес нақты проценті көрсетіліп шығарылады.

        Бірінші жағдайда – акция қожасы  мемлекет және кәсіпорындар иесінің  бірі  болады, ол тек  пайданы дивиденд бөлуге қатысып қана қоймай, сонымен бірге, кәсіпорындарды басқаруға да құқығы бар.

        Екінші  жағдайда – облигация  қожасы тек  несие беруші ғана, ол яғни несиеге   ақша беруші рөлін атқарады.

        Акцияға  жұмсалған  қаржыны   қайтадан  қайтарып  алу  үшін  сол акцияны  валюта нарығында   сату қажет,  бірақ  былайша  ол қаржыны  акционер қоғамынан  қайтарып ала алмайды. Яғни акцияны сату және сатып  алу  оның  өз табиғатынан  туындайды. Дегенмен, бағалы қағаз  қожалары  өз  қаржыларының орнын қайткен күнде  де толтыруы нағыз капиталға, несие қорына  әсер  етпейді. Өркениетті  елдерде толық қолданылатын  бағалы қағаздар қасиеттерінің ерекшеліктері міне, осында.

        Бағалы қағаздар нарығын құру, басқа  да әлеуметтік нарықтардың  қалыптасуымен қатар байқалатын  құбылыс емес.

    6. Әлеуметтік еңбек нарығы. Жалдау формасы біздің елге тән құбылыс екеніне күмән жоқ, бірақ ол іс жүзінде  қалай болса, солай жүргізілді.

        Ал қазіргі әлеуметтік  жағдай аз да болса өзгеріп келеді. Меншіктің  әр  түрлі  формаларына  көшуге  байланысты қоғамның әрбір мүшесіне жұмыс орнын ерікті түрде таңдауына  ғана емес, сонымен  қатар, өзінің жұмыс күшін өз еркімен пайдалануына да кең  жол ашуда. Олардың әлеуметтендірілген  өндірісте мемлекеттік немесе ұжымдық жұмыс істеуі, жеке еңбек әрекеті, жалдамалы еңбекпен айналысу  құқықтары  кеңейтілуде. Сонымен  қатар,  келешекте  әрбір адамның өз еліндегі орнын анықтануына, тіпті басқа елге кетуіне мүмкіндік туды.

        Нарықтық экономикаға көшуге орай,  жұмысшы  күшінің  жұмыс орнынан босану  процесі өрістеуде. Болашақта  жұмыс орны  кепілдік түрде анықталмайды, яғни  еңбекке жалдау нақты түрде жүзеге асырылатын болады. Бұл жағдай, еңбек  өнімділігін  арттыруға, еңбеккерлердің табысының өсуіне, ғылыми-техникалық прогресті біршама тежейтін формаларды  жоюға  жол ашады.

1.3. Нарықтық  жүйенің мәні және принциптері

Рынок — тауарларды сатып алу-сату формасындағы өнім өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы жанама, тікелей екі-жақты байланыс; тауар-ақша қатынастарын іске асыру саласы, сонымен бірге құралдардың, әдістердің, жабдықтардың, ұйымдық-құқықтық нормалардың, құрылымдардың және т.б. сондай қатынастардың орнығуларын қамтамасыз ететін барша жиынтық. Рынок — ол сатып алу-сату қатынастарының бірден-бір жүйесі, оның құрылымдық элементтері болып: тауарлардың, капиталдардың, жұмысшы күшінің, құнды қағаздардың, идеялардың, ақпараттардың және т.б. рыноктары саналады. Рынок — нарықтық экономиканың негізі.

Рынок — ол жеке тауарлар мен қызметтерді көрсетіп, сатып алушылар (сұраным ұсынушылар) мен сатушыларды (дайындап жеткізушілерді) ұштастыратын құрал немесе тетік. Кейбір рыноктар жергілікті ауқымда, ал кейбіреулері халықаралық немесе ұлттық сипатта болады. Олардың кейбіреулерінде сұраным ұсынушылар мен дайындап берушілер арасында тікелей байланыс болады. Ал кейбіреулерінде сатушы мен сатып алушы өзара тікелей байланыста болмайды, олар бірін-бірі ешуақта көрмейді және білмейді.