Шағын және орта кәсіпкерлік

 

 

 

 

 

ЖОСПАР:

 

 

 

КІРІСПЕ

 

1. Кәсіпкерліктің қалыптасуы және даму тарихы
2. Көп деңгейлі кәсіпкерлікті дамыту, экономикалық даму мен  әлеуметтік ахуалды жақсарту
3. Қазақстанда шағын бизнестің қалыптасуы мен дамуы
4. Қазақстанда кәсіпкерлікті  мемлекеттік қолдауды  жетілдіру

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Кәсіпкерлік нарықты тауарлармен  және мен қызметтермен толтыруға, бәскелестікті  кеңейтуге, салалық және аумақтық монополияны  жеңуге көмектеседі. 

Кәсіпкерліктің дамуы  экономиканың құрылымдық қайта құрылуын белсендендіреді, нарықтық таңдауға кең  еркіндік береді және қосымша жұмыс  орындарын ашады, шығынның жылдам өтелуін  қамтамасыз етеді, тұтынушылық сұраныстың өзгерісіне жедел икемделеді.

Қазіргі экономикалық даму теорияларында  кәсіпкерлік қызмет соңғы орында емес, себебі шағын және орта кәсіпорындар экономикалық ахуалды жасқартуға зор  әлеуетке ие. Осыған сәйкес бұл теориямен  мемлекет кәсіпкерлік белсенділікті  ынталандырудың оңтайлы және тиімді әдістерін табуы тиіс. Қазақстан  мысалында экономикалық дамудың  кәсіпкерлік моделі жалпы экономикалық дамудың маңызды факторына айналуда.

Кәсіпкерлік іс-әрекеттің  қазіргі  анықтамасының әртүрлі  көзқарасы   бар. Көбінесе жалпыламасы  – кәсіпкерлікті кең түрде, қоғамдық қайта өндірістегі (капитал, жер, еңбекпен қатар) арнайы фактор ретінде қарастыру, онда ол өндірісті - өтімдік  факторларының  жаңа  тиімді  комбинацияларын  жасау арқылы қайта өндіру үрдістерінің қажетті динамикасын қамтамасыз етеді. Нақты формада, кәсіпкерлік  – бұл қатерлі инновациялық іс-әрекетке  негізделген шаруашылық  жүйесі, оның мақсаты – кәсіпкерлік табыс  көру   және   де   қайта  өндіру үрдісін, немесе оның жеке стадияларын (өндіру, тарату, алмасу және тұтыну) толық  алып  тұру  болып табылады .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Кәсіпкерліктің қалыптасуы және даму тарихы

 

Кәсіпкерлік теориясының  негізін қалаушы XVIII ғасырда ең алғаш  рет кәсіпкерді өзі шешім қабылдайтын  және қиын жағдайларда өзінің қажеттілігін қанағаттандыра білетін тұлға ретінде  қарастырған Ричард Кантильон (1680-1734) болып табылады. Бұл ғалым кәсіпкердің  табысы – бұл тәуекелдің жемісі, өйткені болашақтағы пайдасы  белгісіз бола тұрып, жалдаған жұмысшыларының жалақысын төлейді, белгілі бір  бағамен тауарлар мен шикізаттарды сатып алады деп есептеді.

Катильон теориясына сәйкес, кәсіпкерлік – болашақты ойлап, іс-әрекеті қалыптасатын, табыс табуға деген үміті мен шығынға ұшырау қаупін ескере отырып, тәуекелге баратын  тұлға. Осылайша, кәсіпкер тұрақсыз табыс  таба отырып, өзінің қорқынышы мен  теуекеліне жұмыс жасайды. Р.Катильон тұрақты табысқа ие мемлекеттік  қызметшіден кәсіпкердің айырмашылығын  айқындайды. Кәсіпкердің ең басты  ерекшелігі – тәуекелге ұмтылуы  және осы үшін табыс табуы. Осыдан кәсіпкерлік табыстың болашақ қиын жағдайлардан туатын тәуекел үшін төлем  екендігін аңғарамыз.

Экономикалық ғылымның негізін  қалаушылардың бірі Адам Смит (1723-1790) «Халық байлығының табиғаты мен себептерін зерттеу» еңбегінде (1776) кәсіпкерді «тәуекелдік  коммерциялық ойдың жүзеге асырушысы» ретінде сипаттаған. А.Смит кәсіпкер маңызды әлеуметтік қызметті – жинау  қызметін атқарады деп есептеген. Кәсіпкер өзі қаражат салады, жоспарлайды, өндірісті ұйымдастырады және өз еңбегінің жемісін жейді деп  тұжырымдады.

Атақты фрунцуз экономисі  Жан-Батист Сэй (1767-1832), саяси экономика  бойынша бірнеше жұмыстардың  авторы, кәсіпкердің өнімді ойлап  табуда белсенді ролін көрсетті. Басты  назарды ол кәсіпкерлік қызмет негізінде  өндірісті ұйымдастыру негізінде  өндірісті ұйымдастыру және өнімді өткізу мүмкіндігі жатыр деп есептей  отырып, өндірістік салаға бөлді. Ж.Б.Сэй  үшін кәсіпкер – өндірістік бірлік шеңберінде адамдарды ұйымдастыратын адам. Ғалым кәсіпкерді өндіріс мен  бөлу үдерісінің ортасына қойды. Кәсіпкердің  табысы – оның мүмкіндігіне, талантына, өндірісті басқару мен ұйымдастыру  бойынша еңбегіне деген сыйлық. Кәсіпкер тұлғаның ақылдылық, орындылық, тәртіпке деген махаббат, шыншылдық, адамдарды  тану, қоршаған ортаны түсіну, қанағаттандыратын  өнімнің маңыздылығы мен қажеттілігін бағалау қабілеттерін алға тартады. Сонымен қатар, кәсіпкер «өзінің  есептерін дұрыс шығаруы және өндіріс шығындарын өнім сатылымда  калай болатындығының құнымен салыстыра  отырып санауы тиіс».

Неміс ғалымы, экономист  және философ Макс Вебер (1864-1920) кәсіпкерлік  қызметте ұтымдылықты көрді. Ол ұтымдылықты  қызметтік тиімділік, жұмсалған  қаражат пен күштерден ең жоғары пайда алу деп түсінді.

Кәсіпкерлік теориясына маңызды  үлес қосқан Йоган Тюнен (1783-1850) және Г.Мангольд (1824-1868) – бұлар да неміс  экономика мектебінен. Й.Тюнен ең алғаш рет тәуекелдің біржақты еместігіне назар ауадарды. Ол кәсіпкерлік табыстан инвестицияланған капиталға, басқару шығынына және сақтандыру сыйлығына пайыз төлеуді алып тастады. Ғалым кәсіпкерлік қызметтің уәжі кәсіпкердің ұту ықтималдығы шығынынан жоғары болады деп есептеді. Г.Мангольд тәуекелді уақыт факторына байланыстырады: тауарларды өндіру мен оларды жүзеге асыру мерзімі неғұрлым ұзақ болса, мүмкін болатын шығындардың тәуекелі соғұрлым жоғары.

Кәсіпкерлік ұғымына жаңа көзқарас негізін австриялық экономист  және әлеуметтанушы Йозеф Шумпетер (1883-19850) қалады. «Экономикалық даму теориясы» (1912) кітабында ол кәсіпкерліктің негізгі мәні өндіріс факторларының  жаңа үйлесімін табу және қолдану, яғни жаңалықтарды жүзеге асыру деп санады.

Британ экономисі, Нобель сыйлығының иегері Фридман Хайек (1899-1991) тек бәсеке ғана кәсіпкерге жаңа өнім алуда, шикізаттың жаңа нарығында инновациямен айналысуға итермелейтіндігіне алғаш  рет назар аударды.

Ал, Джон Мейнард Кейнс (1883-1946) болса кәсіпкерді сақтық, есептілік, жақсылыққа ұмтылуы, тәуелсіз, ұқыптылық  тән шаруашылықтың жаңа әлеуметтік-психологиялық  түрі ретінде сипаттады.

Г.Л.Багиев пен А.Н.Асаул  кәсіпкерлікті жан-жақты қарап, келесідей  анықтамалар берді:

- кәсіпкерлік – жаңашылық,  төрешілдікке қарсы, арқашан басымдылыққа  ие, инновацияға икемделген шаруашылық  басқару стилі;

- кәсіпкерлік – нарықтық  қатынастарды дамыту және қалыптастыру  шартындағы қызметті жүзеге асыру  және ұйымдастыру үдерісі;

- кәсіпкерлік – қоғамның  экономикалық, әлеуметтік және экономикалық  қажеттілігін қанағаттандыру және  пайда табу мақсатында үздіксіз, әрдайым жаңаланып тұратын тауарлар  мен қызметтер өндірісін жүзеге  асыру, ұйымдастыру және жоспарлау  үдерісі.

Осылайша, табысты кәсіпкерлік  қызметтің негізі тұтынушылардың қажеттіліктерін  қанағаттандыруға бағытталған.

Кәсіпкерліктің мақсаты тауарлар мен қызметтер нарығына өндіріс пен жеткізу  арқылы табыс алу. Кәсіпкерліктің негізгі белгілері:

• өзінің жеке пайдасы үшін тәуекелге бару,
• басымдылық, дербестілік;
• жаңашылдық.

Қазақстан  Республикасындағы  кәсіпкерлік  қызметтің  дамуын осы  уақытқа дейін төрт кезеңге бөліп  көсретілген. Бірінші кезең-алғашқы  қауымдық құрылыс қалыптасқаннан бастап 1917 жылғңа дейінгі аралық , бұл кезеңде  кәсіпкерлік ісі өз заманына байланысты дәстүрлі қалыпта, дәстүрлі салаларда  дамып, сол уақыттың тұрмыс-тіршілігіне  сай болып отырады.

Екінші кезең ел басына төңкерісшілердің келуімен 1986 жылға  дейінгі аралықты қамтиды. Елде жеке-дара кәсіпкерлік қызметке  деген жағдайдың  болмағаны және олардың әрекетін ынталандыратын мемлекет тарапынан  пәрменді мүмкіндіктердің болмағаны  туралы айтылған. Сол кезде КСРО-да Қазақстанда жарық көрген әдебиеттер мен басылымдарда социалистік тауарлы өндіріс, социалистік рынокты «Экономика-деген  тұжырымдамалардың қала берді Шығыс Еуропадағы бірнеше социалистік елдерге (Польша, Венгрия» жеке меншікке негізделген өндіріс ауқымының әжептәуір социалистік өндіріс тәсіліне сай емес»  деген көзқарастар қалыптасқаны өзімізге белгілі., сондықтан да кәсіпкерлік қызметтің  нысаны өзінің көптеген шешілмеген мәселелерімен кәсіпкерлік дамуының осы екінші кезеңін аяқтады.

Үшінші кезеңге 1986 жыл, яғни КСРО-ның «Жеке еңбек қызметі» туралы («Об индивидуальной трудовой деятельности») заңы шыққаннан бастап 1991 жылдар аралығын жатқызауға болады. Бұл уақыт аралығында шағын және орта кәсіпкерлік азаматтардың және олардың отбасының мүшелерінің  өзіндік еңбегі арқылы жүзеге асырылады.Үшінші кезеңде шағын және орта кәсіпкерлік  негізінен социалистік шаруашылық жүйенің қажетті бөлігі ретінде  қаралған жоқ. Теорияда да тәжірибеде де жеке еңбек қызметін социалистік  меншік қатынасына «жат әрекет» деп  қарады. Және де оны социализмнің экономикалық әлеуметтік саяси жүйелеріне кеңінен  енгізген жоқ. Ал жеке өндірушілердің қызметі өзінің шектелген мүмкіндіктерніне қарамастан тұтынушылар сұранымына және оның өзгерісіне сай әрекет етті. Жеке еңбек қызметі мемлекеттік  мекемелер қамтамасыз етпеген тауарларм  ен қызмтетерді ұсынды. Жеке кәсіпкерлік  қызметін социалистік жақтамағандықтан ол қоғамда кәсіпкерліктің осы нышанының  әрекет етуіне кедергі болатындай әртүрлі  көзқарастармен негізделген болады. Осының нәтижесінде жеке дара кәсіпкерлікпен айналысушылар өз іскерлігін жүзеге асыруда көптеген қиыншылықтарға кездесті, атап айтсақ бюрократиялық және әкімшілдік-әміршілдік билік ету осы заңнан да өзінің көрінісін тапты. Осы кезде статистикалық  қаржы мекемелері құқық қорғау органдары  жеке кәсіпкерлердің өндірілген өнімдері мен көрсетілген қызметтер туралы толық мәліметтерді жинай алмады.

Төртінші кезеңге 1991 жылдан бастап   қазіргі уақытқа дейінгі  аралықты жатқызуға болады. Яғни егемендік  алғаннан кейінгі еліміздің өз бетінше  тәуелсіз  Республика болып қалыптасқан  уақыттан бастап осы бүгінгі күнге  дейінгі аралық жатады.

Қазақстандағы экономикалық реформа кәсіпкерлік қызметтің  дамуына жаңа көкжиектер мен олардың  болашақтылығын ашты. Кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық мәні мен мақсаты  рынокты экономиканың әрекетіне  икемділік, көпқырлылық сипат беріп, тұрғындардың кәсіпшілік белсенділігін  арттыруға, олардың әлеуметтік - экономикалық енжарлағына шек қоюға мүмкіндік  береді. Қазіргі таңда республикамызда  кәсіпкерлік қызмет бірнеше түрге  қатысты, яғни іскрелік түріне байланысты-өндірістік, қаржылық шаруашылық субьектілеріне байланысты ірі , орта және шағын меншікке байланысты мемлекеттік жеке ,ұжымдық, аралас, дара, ұйымдастырылуына байланысты жеке топтық, жеке-дара түрлерінде дамып  отыр. Бір сөзбен айтқанда кәсіпкерлік  экономикамыздың жаңа салаларын  немесе әлеуметтік әлсіздігін қамти  отырып өзінің қарқынын күшейтуде. Әрине, оның табысты дамуы еркін экономикалық  іскерлік арқылы ғана болатындығы шет ел тәжірибесімен айқын.

Кәсіпкерліктің  іс-әрекетінің  философиясы – ерікті   индивидуализм, оның негізгі белгісі - өзіндік күшінің  арқасында  жеке өркендеуін   қамтамасыз ету, бірақ бұл  қоғам көзқарасына  қарама- қайшы емес. Біреулердің  өркендеу мүмкіндігі басқалардың   әлсіздігіне тоқтату болмауы  тиіс. Тек  бай  адам  меценат, демеуші, мейірімді болуы қажет. Кәсіпкер  өзіне   пайда   әкеле   отыра, қоғам   пайдасына   да   іс-әрекет   етеді.

Кәсіпкерлік – бұл   шаруашылықты   сапалы   да   жаңа   тиімді   типте   жүргізу, оған   прогрессивті   әдіс – тәсілдер, нақты   жеке   меншіктің, өндіріс   қожайынының   жүргізу   тәсілдері   қажет. Сөйтіп, кәсіпкерлік, экономикалық   категория, бизнес   элементі, шаруашылық   типі   және   өмір   сүру   дәрежесі  ретінде  бейнеледі .

Кәсіпкерлік – нарықтық   шаруашылықтың   бөлінбес   белгісі, оның   басты   ерекшелігі – ерікті   бәсеклестік . Кәсіпкерлік   тарихы   ежелден   келе   жатса   да, оның   қазіргі   ұғымы   капитализмнің   орнығу   және   даму   кезеңінде   пайда   болды, онда   ерікті   кәсіпкерлік   өз   өркендеуінің   негізі   мен   басы   болып    табылады.

 Кәсіпкерлік    белсенділіктің   мақсаты – нарыққа   сұранысы   бар  және   кәсіпкерлерге   кіріс   әкелетін   тауарды   өндіру. Пайда – бұл   нарыққа   тауарды   өндіруде   және   шығаруда  қабылдаған   кәсіпкерлік   шешімді   жүзеге   асыру   нәтежесінде   алынған   ұтыстан   табыстың   көп   болуы .

 Бірақ   пайданың   болуы   кәсіпкерлікке   ғана   тән   емес, кез – келген   басқа іскерлік белсенділік формасына  тән.Кәсіпкерлік табыс дегеніміз  ең алдымен қосымша табыс, басқарудан, артықшылықтан пайда болған   табыс, яғни   кәсіпкердің   табиғи  немесе ерекше талдау  іскерлігіне, сыртқы  шарттарға   байланысты   өндіріс  факторларын   жаңаша   комбинациялау. 

 

 

2. Көп деңгейлі кәсіпкерлікті дамыту, экономикалық даму мен  әлеуметтік ахуалды жақсарту

 

Кәсіпкерлік қызметті құру - өтпелі кезеңде мемлекеттің алдында  тұрған басты міндеттердің бірі. Барлық деңгейдегі кәсіпкерлік құрылым, халықты  барынша жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге және халықтың өмір деңгейін көтеруге Қазақстан Республикасының  одан әрі әлеуметтік-экономикалық дамуы  үшін қажетті. Әлеуметтік ахуалды жақсартуды қамтамасыз етуге қабілетті.

Нарық жағдайында кәсіпкерлік  қызмет көп нышанда болады, оларды мына түрде бөлуге болады:

-масштабы бойынша шағын,  орта және ірі кәсіпкерлік;