Шағын және орта кәсіпкерлік

-кәсіпкерліктің субъектілері  бойынша.

Кәсіпкерліктің субъектілері экономикалық қызметтің әртүрлі  қатысушылары – жеке тұлғалар, келісім-шарт міндеттемелерімен және де ортақ  экономикалық мүдделерімен, біріккен адамдар тобы яғни, ұжымдық кәсіпкерлік, серіктестік, кооперативтер, акционерлік  қоғамдар, холдингтер мен осы тәріздес мемлекеттік кәсіпкерлік бола алады.

Өтпелі кезеңде кәсіпкерлік  қызметтің даму кешенді және көп  деңгейлі сипат алуы керек. Себебі аталған  қызмет Қазақстан Республикасының  әлеуметтік-экономикалық саясатының стратегиялық мақсаттарына жету үшін

экономикалық базис болып  табылады.

Атақты неміс ғалымы, экономист  Йозефа Аиза Шумппеттердің (1883-1950жылдар) пікірі бойынша, кәсіпкерлік жаңа игілікті жасауға немесе осы не басқа игіліктің  жаңа сапасын жасауға шикізат  немесе жартылай фабрикаттардың жаңа көздерін табуға сәйкес келетін қайта  құруды жүргізуге бағытталған.

Кәсіпкерлік бұл шаруашылық жүргізудің әдісі және тәуекелсіздікке  өз бетінше жұмыс істеуге негізделген  экономикалық ойлаудың ерекше типі.

Еркін кәсіпкерлік – барлық деңгейдегі жаңалық, бұл мемлекеттік  қолдау мен ынталандыру қажет  кәсіпкерлік негізделген бастама. Осы тәрізді кәсіпкерлік кәдімгі  күнделікті бизнестен түбірінде  ұқсамайды және әлеуметтік-экономикалық прогресс, Қазақстан Республикасын  – жаңа индустриалды мемлекетті қалыптастыруға катализаторшы болып табылады.

Кәсіпкерлік дамытудың басты  сті нарық экономиғкасында бәсекелестік ортаны құру үшін ғана емес, сонымен  бірге еркін кәсіпкерлік үшін жол ашатын мемлекет иелігінен алу  мен мемлекеттік меншікті жекешелендіру  болып табылады.

Атақты ағылшын ғалымы, экономисі Альфред Маршалл атап көрсеткендей, нарық экономикасының негізгі қасиеті – «кәсіпкерлік пен 

процесстерді жеделдетуші.

Нарық экономикасына өтуеркін кәсіпкерлікке жол ашты, біақ барлық мәселелерді шешкен жоқ. Оларды шешу үшін мемлекеттің үйлестіру рөлі қажет.

Орта және ірі бизнестің  кәсіпкерлік қызметі және шағын  бизнестің  мазмұны, ерекшеліктері.    

Өтпелі экономикада шағын  және ірі кәсіпкерліктің дамуы көп  деңгейде мемлекет меншігін жекешелендірумен байланысты, себебі жоспарлы экономикада  барлық орта және ірі кәсіпорындар мемлекет меншігінде болды және тек  жекешелендіру оларды дербес және тәуелсіз етеді. Өтпелі экономикада орта және ірі кәсіпкерліктің жұмыс істеуіең қиын және ең өткір

мәселе болып қалады, себебі оның өркен жаюы қоғамдық сананың  стериотиптерін жоюмен тікелей байланысты.Барлық мемлекеттік кәсіпорындар 1985 жылдан, қайта құрудың басталу жылынан  бастап, толық шаруашылық есепте болды, яғни өзін-өзі басқару мен өзін-өзі  қаржыландыруда, бірақ, тек жоспардың  орындалуы үшін күресті, өнімді

өткізу мен өзінің сатып  алушысын табу мәселелері берілген кәсіпорындар қамқорлығына кірмеді.

Осындай құнды бағдарлар  бірнеше ұрпақтар өмірлері бойыно қалыптасқан  бір сағатта өзгере алған жоқ  және нарықтық сипаттағы түсінік  пен құндылықтар қалыптаса алған  жоқ.

Кәсіпкерлік психологиясы тек  бір уақытта нарық қатынастарының құрылуымен қалыптасады. ТМД және шығыс  Еуропаның көптеген орта және ірі  кәсіпорындары үшін кәсіпкерлікке  жылжу үшін үлкен кедергі тез  өсудегі төлем төлеу алмаушылық пен зор ішкі қарыз болды.

Жоспарлы жүйенің тездетіле  алынуы мен мемлекеттік және нарықтық басқарудың жаңа құрылымдарының пайда  болуы, олардың копетенциялары, құқтары, міндеттері мен статусы қандай екеніне  дұрыс анықтамалар енгізбеді.Пайда  болған басқару дағдарысы бұрынғы  мемлекеттік кәсіпорындардың өзін-өзі  басқаруға және өзін-өзі дамытуға қабілетті және қабілетсіз деп бөлді.

Экономиканың тұрақты  болуы және оның бәсекелік сипатын  қалыптастырудың басты күштерінің бірі кәсіпкерлікті жетілдіру болып  табылады. Жалпы кәсіпкерлікті дамыту үшін бірнеше белгілі шарттар  орындалуы қажет:

-кәсіпкерлік субъектінің  белгілі бір дәрежеде еркіндігі  мен құқығы  болуы қажет. Ол  – шаруашылық қызметінің бағытын  таңдау, өндірістік, сауда бағдарламаларын  анықтау, қаржы көзін таңдау, өнімдерді  тасымалдау, өнімге баға белгілеу, табысты өз мұқтажына жұмсау;

болмайтын болса, ол кәсіпкерліктің де болмағаны;

кәсіпкерлік қызметінің белгілі  коммерциялық табысқа жетуге бағдар ұстауы, экономикада қажетті нарықтық құрылым орнатумен байланысты. Яғни кәсіпкерлік дамуы үшін оның құқықтық базасы, әлеуметтік-экономикалық шарттары қолданылуы керек.

Төртінші шарт жоғарыда аталғаншарттардан  туындайды. Еркін 

кәсіпкерлік меншіктің әр түрлі формада, түрде, типте болуын қалайды.

Кәсіпкерлік – қызметтің  ерекше бір түрі ғана емес. Бұл тағы да бір белгілі стиль  және тәртіптің  типі, жинақтап айтсақ: үлкен бастама, дәстүрден тыс шешімдерді іздестіру, тәуекелге бару, іскерлік қызметтің  орын алар жері ең алдымен кәсіпорын.

Монополизм нарықтағы  еркін бәсекелестіктің мүмкіндігін  жоя отырып, экономикалық өрлеуге  кері әсерін тигізетіні белгілі, яғникапитал  мен өндірістің жиынтығын құрайтын монополизмнің бойында қай кезде  де тоқырау қаупі бар. Оған қарсы  тұра алатын бірден бір фактор –  ол әлемдік тәжірибеде кең етек алған, біздің елімізде де енді дамып келе жатқан шағын бизнес. Жалпы өркениетті елдерінің қай қайсысын алсақ  та өздерінің экономикалық және әлеуметтік мәселелерін шешуде шағын кәсіпкерлікке  арқа сүйейді. Себебі шағын бизнес халықтың әл-ауқатын арттырумен қатар, қосымша  жұмыс орындарының ашылуына да себебін  тигізеді.

Кәсіпкерлік сектор нарықтық  бәсекелестіктің өзгеруіне өте  сезімтал. Сонымен қатар экономикадағы  бәсекелік сипатты қолдай отырып, орта топтың қалыпьасуының негізін  қалайды. Осындай әлеуметтік базаны дамытпастан нарықтық реформаларға жоғарғы баға беру мүмкін емес. Бұл  сипаттаманың әділдігін экономиканың қолдаушы күші болған шағын бизнесті кең бағытта қолдаған шет елдердің тәжірибесі айғақтайды. Мысалы: АҚШ-та жалпы өнімнің қырық пайызы және еңбекке қабілеттіхалықтың елу  үш пайызы оның үлесіне тиеді. Ірі  корпорацияларға қарағанда шағын  кәсіпорындар технологиялық жаңалықтарды анағұрлым көп игереді. Мұндай кәсіпорындар тауарларды экспортқа шығаруға мүмкіншіліктері  мол.

 Олардың үлесіне: Германия, Италия, Жапония сияқты елдерде  тауар

 экспортының қырық  пайызы жуығы тиесілі екен. Экономикалық  және статистикалық мәліметтер  бойынша шағын бизнес субъектілерінің  рөлі тіпті дамыған елдерде  артқаны байқалады. Шағын бизнес  субъектілерінің санын арттырып, оларға көмек көрсете отырып, мемлекет экономикалық, әлеуметтік, әсіресе жұмыспен қамту мәселесін  шешеді.

Соңғы уақытта дамыған  нарықтық экономикасы бар мемлекеттер  шағын  бизнестің дамуы үлкен  орын алып отыр. Егер 1950 жылдары АҚШ-та орташа шамамен жыл сайын 130 мың  фирма тіркелсе, 60 жылдары – 220 мың, ал 70 жылдары – 350 мың, ал 90 жылдары  жыл сайын 600 мың фирмаға дейін  орташа шамамен тіркелген. Бұл құбылыстың себебі шағын бизнестің дамып  отырған қоғамдық тұтынушылықты  дер кезінде қанағаттандыра алу  қабілетімен, ғылыми техникалық прогресс барысында өндірістік құрал-жабдықтардың жетілділігімен және аралас экономикадағы  әр түрлі меншік формаларының біркелкі мүмкіндігімен түсіндіріледі. Шағын  бизнес – шешім қабылдау мен оны  жүзеге асырудағы еркіндік, іскерлік, нәтижелерге толық экономикалық және құқықтық жауапкеошілік, сондай-ақ шығармашылық  ынта және жігермсен  сипатталады.

Нарықты экономиканың субъектісі ретінде шағын бизнестің артықшылықтары мен кемшіліктері де бар. Шетелдік және отандық шағын бизнестің сипатын  зерттей келе, келесі артықшылықтарды  атап өткен жөн:

-жергілікті жерде шаруашылықты  жүргізу жағдайында тез бейімделу;

-шағын бизнеч субъектілірінің  іс-әрекет жасаудағы тәуелсіздігі;

-шешімдер қабылдауда  және оны іске асыруда бейімділік  пен оперативтік;

-салыстырмалы түрдегі  аз шығындар, әсіресе басқаруға  жұмсалатын;

-жеке тұлғаның өз идеяларын  іске асырудағы зор мүмкіндіктері,  кәсіпкерліктің дамуы;

-қорға деген аз сұраныс,  өнімге және өндіріске өзгерістерді  тез енгізу мүмкіндігі;

-капитал айналымының  жоғары болуы.

Халықаралық еңбек бюросының  баяндамасында шағын және орта кәсіпорындардың  бірқатар бәсекелестік артықшылықтары аталған. Бір 

қызметкерге шаққандағы қажетті  қор мөлшерінің аз болуы, шағын кәсіпорындар жергілікті еңбек және материалдық  ресурстарды ірі кәсіпорындарға қарағанда кеңінен қолданады.

 

3. Қазақстанда шағын бизнестің қалыптасуы мен дамуы  

                                                       

Республикамызда нарықтық қатынастарды қалыптастырудағы маңызды міндеттердің бірі – шағын кәсіпкерлікті дамыту. Шағын кәсіпорындар экономиканың құрылымдық қайта құруын жеделдетеді, тұтынушылардың сұранысына жедел әрекет етеді. Республикада шағын бизнестің дамуы мен  қызмет жасауына қажетті ұйымдастырушылық, экономикалық және құқықтық шарттарды  қалыптастырудың алғашқы қадамдары  жасалуда. Оған келесі жағдайлар бекітілген:

-шағын кәсіпорындар кез  келген халық шаруашылығының  саласында, кез келген меншік  формасы негізінде құрыла алады.

-өнеркәсіп пен құрылыста  жұмыскерлер саны 200-ге дейін                                                                                                              

         -ғылым мен ғылыми қызмет көрсету  саласында: жұмыскерлер саны 100 адамға  дейін; 

-өнеркәсіптік сфераның  басқа салаларында: жұмыс істейтіндер  саны 25 адамға дейін;

-бөлшек саудада: жұмыс  істейтіндер саны15 адамға дейін.

Шағын кәсіпорындарды азаматтар, мемлекеттік, ұжымдар, біріккен кәсіпорындар, шаруашылық ассоциациялары, мемлекеттік  органдар құрады. Шағын кәсіпорын мемлекеттік тіркеуден өткен күннен бастап заңды тұлға статусына ие болады. Кәсіпорын шаруашылық қызметін жүргізуде, шығарған өнімге, міндетті төлемдерді төлегеннен кейін қалған пайдаға тәуелсіз иелік етеді. Қазақстанда жүргізіліп жатқан реформалардың түпкі мақсаты әлеуметтік проблема, ол халықтың өмірн жақсарту проблемасын шешуге бағыттылған. Ол үшін экономиканы «тұтынушығы қызмет ету» режиміне ауыстыру қажет. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, бұл мақсатқа экономикалық қатынастардың кәсіпкерлік типі сәйкес келеді. Оның негізгі белгілері: батыл инициатива, толық еркіндік пен жауапкершілік, нарық коньюктурасын бақылау мен  қажеттілікті іздеу, бәсекелік күрес тактикасы мен инвестициялау мәселелерін талдау.

Республикамыздағы шағын  бизнестің экономикалық мәнін тереңнен түсінуге «Қазақ КСР-індегі шаруашылық қызмет еркіндігі мен кәсіпкерліктің дамуы» туралы заңның қабылдануы жол  ашты. Бұл заң азаматтар мен  заңды тұлғалардың кәсіпкерлік  қызметінің еркіндігін қамтамасыз ететін негізгі құқықтық, экономикалық, әлеуметтік шаралар мен кепілдіктерді анықтап  береді.

Қазақстанда шағын кәсіпорындар Одағы құрылды. Бұл орган шағын  кәсіпкерлікті қорғау, қолдау қызметін атқарады, олардың қызметін жүйелейді.

Ол мынадай бағыттар бойынша  жүргізіледі:

-Қазақстанда шағын кәсіпорындарды  қолдау қорын құру;

-жеңілдік жағдайымен  несиелеу;

-шағын кәсіпкерлікті  қаржыландыратын инвесторларға  төмендетілген салық 

 мөлшерлемесін қолдану;

-шағын кәсіпорындарды  несиелеу және сақтандыру бойынша  кепілдіктер 

 беру;

-шағын кәсіпорындар мемлекеттік  тұрақты бағалар мен тарифтерді  қолданған

 кезде, олардың орнын  толтыру үшін қаржыландыру;

-шағын кәсіпорындарға  сыртқы экономикалық қызметпен  айналысуға көмек 

 көрсету. 

Кәсіпкерлікті қолдаудың, дамытудың  жоғарыда аталған бағыттардан басқа  шағын кәсіпкерлікке көмек көрсетуге  арналған аймақтық құрылымдар құрылған. Ол құрылымдарға кәсіпкерлікті қолдаудың  орталықтары мен инновациялық орталықтарды жатқызуға болады.

Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев кәсіпкерлікке барынша  қолдау көрсету мәселелеріне айрықша  көңіл бөлуде. Оның «Шағын кәсіпкерлікті  дамытуға мемлекеттік қолдауды күшейту  және оны жандандыру жөніндегі шаралар  туралы» Жарлығы осы мәселеге арналған. Мемлекет басшысы құқықтық және қаржы-материалдық базаны одан әрі жетілдіріп, жер –жерде азаматтардышағын бизнеске тарту үшін қолайлы жағдай жасалуына жоғары талап қойып, бұл мәселені ұлттық экономиканың стратегиялық аса маңызды секторы ретінде қарастырып отыр. Алайда, қабылданған шаралардың іс-жүзінде нақты жүзеге асуы жеткіліксіз болып отыр. Шағын бизнеске қолдау көрсетуге бөлінетін қаржы мардымсыз болып тұр. Шағын кәсіпорындарды қаржыландырудың ықтимал көздерін іздестіру жұмысының жолға қойылуы да қанағаттанғысыз. Екінші деңгейдегі банктердің шағын және орта кәсіпорындарға бірінші кезекте несие беру тәртібі баяу енгізілуде.

Шағын бизнесті дамыту мемлекеттік  мыңызы бар, күрделі іс болып саналады. Бұл арада халықпен тығыз байланыс жасмай, оның қолдануына