Валюталық тәуекелді сараптау мен мониторинг жүргізу

    Аймақтық  валютадық жүйе –  валюталық бағамның ауытқуын азайту және интеграциялық процесті ынталандыру мақсатында бірлестікке мүше елдердің валюталық қатынастарын мемлекеттік – құқықтық ұйымдастыру формасының және  экономикалық интеграция шегінде валютаның қызмет етуімен байланысты қалыптасатын қоғамдық қатынастар жиынтығы.

Ұлттық  және дүниежүзілік валюталық  жүйелерінің арасындағы айырмашылықтар мен  ұқсастықтар.

    Егер ұлттық валюталық жүйе ұлттық валютаға негізделетін болса, ал дүниежүзілік валюталық жүйе бір немесе бірнеше резервтік валюталарға,  халықаралық есептесу бірліктеріне негізделеді.

Резервтік валюта – халықаралық төлем және резерв құралы функциясын орындайтын,  басқа елдер үшін валюталық паритет пен валюталық бағамды анықтауға базалық қызмет ететін,  валюталар бағамының реттеу мақсатында валюталық интервенция жүргізуде пайдаланатын алдыңғы қатарлы елдердің айырбасталған ұлттық валютаның ерекше категориясы.

Резервтік валюта мәртебесін алудағы алғышарттар:

• дүниежүзілік өндірісте,  тауарлар мен капитал экспорттарында елдердің билік ету позициясы;
• жоғары тиімді байланыс жүйесі бар несиелік – банктік мекемелердің дамыған торабы;
• басқа елдерде оған деген сұранысты қамтамасыз ететін,  халықаралық айналымдағы валютаның еркін айналымдығы және валюталық шектеудің болмауы.

Валюталық жүйенің даму кезендері

Валюталық жүйенің дамуының төрт кезені бар:

• бірінші дүниежүзілік валюталық жүйе - өнеркәсіптік ревалюциядан кейін алтын монометализм базасында алтын монета стандарты формасында қалыптасты. 1867 жылы Париж келісімі алтынды дүниежүзілік ақшалардың жалғыз формасы ретінде мойындады.
• екінші дүниежүзілік  валюталық  жүйе – 1922 жылы Генуэз конференциясындағы мемлекетаралық келісіммен құрылды. 30 елдің ақша жүйесі алтын девиз сатндарты базасында қызмет етті. Ол кезеңдерде резервтік валюта мәртебесі ресми түрде бір валютаға бекітілмеді,  бірақ доллар мен фунт – стерлинг жетекшілік танытты.
• үшінші дүниежүзілік валюталық жүйе – 1934 жылы Бреттон – Вудс қаласындағы (АҚШ) валюта – қаржы конференциясында рәсімделді. Оғын 44 ел мүше болды. ХВҚ жарғысы бекітіліп,  онда дүниежүзілік валюталық жүйе қағидалары бекітілді:

  Алтынға және екі резервтік валютаға (АҚШ  доллары және Ағылшын фунт – стерлингі) негізделеген мемлекетаралық алтын девиздік стандарттың жүйесі  бекітілді. Бұл жерде алтын девиз стандарты халықаралық қатынастарды сақтауталып,  ал ақша жүйесі айырбасталмайтын несиелік ақшаларға негізделді.

• төртінші дүниежүзілік валюталық жүйе – қағидалары Кингстонда (Ямайка) 1976 – 78 жылдары халықаралық валюталық қорға  мүше елдердің келісімімен рәсімделді. Онда ХВҚ жарғысына түзетулер енгізілді. Ямайка валюталық жүйесінің негізгі қағидалары мыналар:

а) СДР  стандарты енгізілді,  бірақ іс жүзінде долларлық стандарт сақталды,  себебі доллар СДР жүйесіндегі есеп айырысуларды көбірек пайдаланады (валюталық “қоржындағы” доллардың үлесі 40%,  ресми валюталық резервтерде - 60% жуық). Бірақ ХВҚ-ға мүше елдерге валюталық париттеттерін кез – келген валютада белгілеуге құқық берілген,  соның негізінде көп валюталық стандартқа өту заңдастырылды;

б) Алтынды  демонетизациялауға заңды түрде  тиым салынды; ресми баға,  алтындық паритет алынып тасталып,  доллардың  алтынға айырбасталуы тоқтатылды;

в) Валюталық  бағамдар режимын таңдауға құқық берілді (1973 жылдың 6 – шы наурызынан бастап өзгермелі бағамдар жүйесі енгізілді);

г) ХВҚ  арқылы мемлекетаралық реттеу күшейді.

Валюталық нарықтар – сұраныс пен ұсыныс негізінде ондағы айналатын валюталарға сауда – саттық жүргізетін ресми орталық.

Қазіргі валюталық нарықтарда мынадай ағымдарды  бөліп қарауға болады:

• шаруашылық байланыстардың интернационалдануы негізінде валюталық нарықтардың интернационалдануының күшейуі;
• байланыстың жаңа жүйелерін пайдалану;
• әлемнің барлық бөліктеріне тәулік ішінде үздіксіз операция жасау;
• банктердің корреспонденттік шоттары бойынша жазбаша түрде негізделетін валюталық операцияларды жүргізу техникасын біртұтастандыру;
• коммерциялық валюталық мәмілелермен салыстырған алып сатарлық және арбитраждық валюталық мәмілелер көлемін ұлғайту;

Валюталық операциялардың көлеміне,  сипатына және пайдаланатын валюта тобына қарай  қазіргі валюталық нарықтар халықаралық,  ұлттық және аймақтық болып бөлінеді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    ІІ  бөлім. Валюталық тәуекелділіктер және оларды сақтаудың негізгі әдістері

    2.1 Валюталық тәуекелдердің экономикалық мәні

    Валюталық тәуекелдер сыртқы экономикалық, несиелік және басқа да валюталық операцияларды жүргізу кезінде бір шетелдік валюта бағамының басқа валюта бағамына қатынасының өзгеруімен байланысты валюталық жоғалту қаупімен түсіндіріледі.

    Өтімділік тәуекелі – тұтынушылық құнының  және сапалық бағаның өзгерісі себебінен  бағалы қағаздар немесе басқа да тауарларды өткізу кезіндегі мүмкін болатын  жоғалтулармен байланысты тәуекелдер. 
Инвестициялық тәуекелдер келесі ішкі жүйелік тәуекелдерді қамтиды:

    1)   жіберіліп қойған пайда тәуекелі;

    2)   табыстылықтың төмендеу тәуекелі;

    3)   тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі.

    Жіберіліп қойған пайда тәуекелі – белгілі  бір шараларды (мысалы, сақтандыру, хеджирлеу, инвестициялау т.с.с.) іске асырмау нәтижесінде жанама (қосымша) қаржылық зиянның (алынбаған табыс) туындау тәуекелі. 
Табыстылықтың төмендеу тәуекелі портфельдік инвестициялар, салымдар және несиелер бойынша дивидендтер және пайыздар мөлшерінің төмендеу нәтижесінде туындауы мүмкін.

    Портфельдік инвестициялар инвестициялық портфельдің  пайда болуымен байланысты және бағалы қағаздар және басқа активтерді сатып  алумен түсіндіріледі. «Портфельдік» термині итальян сөзінен «Porte foglio» шығып, инвесторда бар бағалы қағаздардың жиынтығын білдіреді. 
Табыстылықтың төмендеу тәуекелі келесідей тәуекел түрлерінен тұрады: пайыздық тәуекелдер және несиелік тәуекелдер. 
Пайыздық тәуекелдерге тартылған қаражаттар бойынша төленетін пайыздық мөлшерлемелер ұсынылған несиелер бойынша мөлшерлемелерден жоғары болып кетуі нәтижесіндегі коммерциялық банктердің, несиелік мекемелердің, инвестициялық институтардың жоғалту қауіптері  жатады. Пайыздық тәуекелдерге сонымен қатар акциялар бойынша дивидендтердің, облигациялар, сертификаттар және басқа бағалы қағаздар нарығындағы пайыздық мөлшерлемелердің өзгерісімен байланысты инвесторлар жоғалтулар тәуекелі жатады.

    Пайыздың  нарықтық мөлшерлемесінің өсімі  бағалы қағаздардың бағамдық құнының  төмендеуіне алып келеді, әсіресе  тұрақты пайызды облигацияларға қатысты. Пайыздың жоғарылауы салдарынан төмен тұрақты пайыз бойынша шығарылған және шығару шарттары бойынша эмитент жедел қайта қабылданатын бағалы қағаздардың массалық алынып тасталуының басталуы мүмкін. Тұрақтандырылған дәрежемен салыстырғанда орташа нарықтық пайыздың өсуі кезінде тұрақты пайыздық орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға өз қаражатын салған инвестор пайыздық тәуекелге ұшырауы мүмкін. Басқаша айтқанда, инвестор пайыздың жоғарылауы есебінен табыстар өсімін ала алатын еді, бірақ жоғарыда көрсетілгендерге салынған өз қаражаттарын босата алмайды.

    Нарықтық  тәуекел – нарық өлшемдерінің (валюталық бағам, сыйақы мөлшерлемесі, қаржылық құралдар құны және т.б.) қолайсыз өзгерістеріне байланысты шығын  мүмкіндігін білдіреді. Нарықтық тәуекел Банк табысының жекелеген құралдар мен/немесе эмитенттер және заемшылар бойынша шығын ықтималдылығына байланысты сыртқы орта құбылмалылығына тәуелділігін анықтайды.

    Нарықтық  тәуекел түрлері: пайыздық тәуекел, валюталық тәуекел және баға тәуекелі.

    Пайыздық  тәуекел – төмендегілерді қамтитын сыйақы мөлшерлемелерінің қолайсыз өзгеруі салдарынан шығыс (шығын) туындау  тәуекелі, банктің тартылған міндеттемелері мен орналастырылған активтерін қайтару және өтеу мерзімдерінің  сәйкессіздігінен шығыс (шығын) туындау тәуекелі (белгіленген сыйақы мөлшерлемелері кезінде);

    банктің бір жағынан банк активтері және екінші жағынан міндеттемелер бойынша  мөлшерлемелердің алуан түрін қолдануы салдарынан шығыс (шығын) туындау тәуекелі;

    басқа тең талаптарда ұқсас бағалық сипаты бар құралдар қатары бойынша алынатын және төленетін сыйақыны есептеу мен түзетудің түрлі әдістерін қолдануға байланысты базистік тәуекел.

    Пайыздық  тәуекелді басқарудың негізгі мақсаты  – Банк қаржы құралдарының ағымдық  табысына және Банк капиталының экономикалық құнына нарық мөлшерлемелерінің құбылуының теріс ықпалын минималдандыру.

    Пайыздық  тәуекелді басқарудың негізгі мақсатына  қол жеткізу үшін іске асырудың төмендегідей ретті сатыларымен пайыздық тәуекелді  басқару жүйесі құрылады.

    пайыздық  тәуекелді бағалау – Банктің  саналы уақыт аралығында пайыздық тәуекелге  бейімділік деңгейін сандық мәнде бағалауға  қабілетті пайыздық тәуекелді бағалаудың түрлі әдістерін тиімді пайдалану (пайыздық GAP, Маколей дюрациясы, таза пайыздық пайда мен жеке капитал симуляциясы);

    пайыздық  тәуекел көлемін бақылау –  пайыздық тәуекел көлеміне шек белгілеу және пайыздық тәуекелді минималдандырудың  түрлі әдістерін қолдану негізінде жүргізіледі;

    пайыздық  тәуекелге мониторинг жүргізу –  Банктің ағымдық позицияларына  пайыздық тәуекел және белгіленген  шектерге сәйкестік дәрежесі бойынша  үнемі мониторинг жүргізу.

    Банктің ішкі нормативтік құжатына сай пайыздық тәуекелді басқару процедурасын іске асыруға Активтер мен пассивтерді басқару комитеті жауапты.

    Валюталық тәуекел – банктің өз қызметін жүзеге асыру кезінде шетелдік валюталар бағамдарының өзгеруіне байланысты шығыс (шығын) туындау тәуекелі. Шығыс (шығын) қаупі валюталар бойынша банк позициясын құндық мәнде асыра бағалаудан туындайды.

    Валюталық тәуекел ағымдық валюталық тәуекел, девальвация тәуекелі және валюталық  реттеу жүйесінің өзгеру тәуекелі болып  бөлінеді.