Жумыссыздык

Мазмұны

Кіріспе......................................................................................................................3

1. Жұмыссыздық

1.1 Жұмыссыздық туралы түсінік..........................................................................5

1.2 Жұмыссыздық  түрлері.....................................................................................6

1.3 Оукен заңы.......................................................................................................10

1.4 Жұмыссыздық және инфляцияның өзара байланысы.................................12

1.5 Филлипс қисық сызығы..................................................................................12

2. Қазақстан Республикасындағы  жұмыссыздық деңгейі

2.1. Қазақстан Республикасындам жұмыссыздықтың ерекше нысандары мен себебтері………………………………………………………………………….14

2.2. Қазақстан Республикасындағы 2009-2012 жылының статистика бойынша жұмыссыздық деңгейі………………………….....................……......................15

3.Жұмыссыздықты азайту  бойынша талдау ұсыныстар...........................20

Қортынды................................................................................................................

Пайдаланған әдебиеттер тізімі.............................................................................

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Тұрғындар дегенде қоғамның басты құрамы– адамдар өмірінің жиынтығындағы ұдайы өндірістегі қайталанбалы үдерісте табиғи тарихи қалыптасуы түсініледі.

Тұрғындар құрамында оның еңбекке қабілетті бөлігі ерекшеленеді–еңбек қызметіне психологиялық және физиялогиялық ерекшеліктері бойынша жарамды жанның жұмысқа қабілетті жасындағы жиынтығы. Жұмысқа қабілетті тұрғындардың негізінде еңбек ресурстары қалыптасады (жұмыс күштері) – қоғамдық өндіріске кіруге дайын немесе кіріскен бөлігі. Еңбек ресурстарының құрамына табыс әкелетін қызметтегі және еңбекақы төлейтін жұмыс іздеудегі жұмыссыздар – экономикалық белсенді тұрғындар бөлініп шығады.

Экономикалық белсенді тұрғындар  халық шаруашылығында жұмыс істейтңндер  және оларды еңбекке қосымша салалар  бойынша бөлумен сипатталады.

Жұмыссыздық – қоғамдық өндірісте жұмыс естегісі келетін еңбек етуге жарамды тұрғындардың жұмыспен қамтамассыз етілмеуі. Қазақстан Республикасының жұмыспен қамтамассыз ету туралы Заңына сәйкес өздеріне байланысты емес себептермен табысы жоқ (еңбек табысы) және жұмыс істеуге дайын, қабілетті,бірақ аталған орган оған сай келетін жұмысты ұсынбаса, жұмысы жоқ адам сипатында мемлекеттік жұмыспен қамтамассыз ету органында тіркелген азаматтар жұмыссыз деп танылады.

Жұмыссыздық түрлері:

1. Жұмыссыздықтың кезеңдігі, жұмысқа үміткерлердің саны бар жұмыс орнына көп болған жағдайда және өндірістің тоқырау жағдайында орын алады.
2. Уақытша жұмыссыздық аймақтық, кәсіптік және жасына байланысты орын ауыстыруы (жаңа тұраққа көшуі, жаңа мамандық алуы, оқуы, балаға қарауына байланысты және т.б.)
3. Құрымдық жұмыссыздық жұмыс күшіне сұраныстың құрылымдық өзгерістеріне әкелетін өндірістегі технологиялық өзгерістерге байланысты. Жаңа құрылымдағы жұмыс орны бұрынғы қалыптасқан жұмыс күшіне сәйкес келмейді, сондықтан, өндірістен белгілі бір жұмыс күшін қысқартуға алып келеді.

Нарықтық экономикадағы  елде құрылымдық және уақытша жұмыссыздық  болғанда ғана, жұмыспен толық қамтамасыз ету мүмкін. Жұмыссыздықтың бұл табиғи деңгейі 5–7 пайызды құрайды. Ал, кезеңдік жұмыссыздықтың пайда болуы кезінде толық жұмыспен қамтамассыз етілу бұзылады.

Жұмыссыздықтың көрсеткіштері:

1. Жұмыссыздық деңгейі – жұмыссыздар санының пайызда көрсетілген жұмыс күшінің санына қатынасы.
2. Жұмыссыздықтың ұзаққа созылуы.

Оукен заңы экономикалық белсенділік  пен жұмыссыздықтың арасындағы сандық өзара байланысты сипатайды. Осы  заңға сәйкес, ЖҰӨ–нің әр жылғы өсу деңгейі жобамен 2,7пайызға тұрақты деңгейдегі жұмыссыздықтың үлесін ұстайды. ЖҰӨ – нің әр қоысмша 2 пайызы жұмыссыздықтың үлесін 1 пайызға азайтады. Осыған сәйкесті жағдайда: ЖҰӨ–нің өсу қарқынының 2 пайызға әр қосымша қысқаруы жұмыссыздық мөлшерінің 1 пайызға өсуіне алып келеді.

Жұмыссыздықтың әлеуметтік – экономикалық нәтижесі:

1. Жұмыссыздық экономикалық шығынға әкеледі, ЖҰӨ–нің деңгейін төмендетеді.
2. Жұмыссыздық адамдар үшін табысты жоғалтуға, өмір сүру деңгейін төмендетуге, қылмыстың көбеюіне, өлімнің өсуіне әкеледі.
3. Жұмыссыздықтың ұзаққа созылуынан жұмыскерлердің мамандығы жоғалады.

Еңбек рыногын мемлекеттік  реттеудің негізгі төрт бағытын  бөліп алуға болады:

• Жұмыспен қамтамасыз етуді ынталандыру мен мемлекеттік секторда жұмыс орнындары санының көбеюі;
• Жұмыс күштерін дайындау және қайта әзірлеу;
• Жұмыс күшін жалдауға көмектесу;
• Жұмыссыздықты әлеуметтік сақтандыру.

Еңбек рыногының негізгі  элементтері – еңбек биржасы болып табылады.

Еңбек биржасы – жұмысшылар мен кәсіпкерлердің арасында жұмыс күшін сату – сатып алу мәмілесін жасау кезіндегі делдалдықты жүзеге асыратын, сонымен бірге жұмыссыздықты тіркейтін мекеме.

1. Жұмыссыздық
1. Жұмыссыздық туралы түсінік

Жұмысы жоқ, алайда іздестіріп жүрген жан жұмыссыз адам деп аталады. Ең алдымен, жұмыссыз адам ұғымы еңбекке  жарамды халыққа қатысты айтылады. Бұл адамның еңбек ету жасынан  бастап, зейнетақы жасына дейінгі  өмірін қамтитын, яғни еңбек етуге  жарайтын жасқа толғаннан бастап, жасына қарай зейнетақыға шығуымен байланысты ұғым. Экономикалық тұрғыдан белсенді халықты жұмыспен қамтылған немесе жұмыссыз 15 пен 75 жас аралығындағы тұлғалар құрайды. Осылайша, экномикалық тұрғыдан белсенді халық жұмыс істеушілер мен жұмыссыздардың жиынтығы ретінде анықталады.

Жұмыссыздық – іскерлік белсенділіктің өзгеруімен бірге жүретін маңызды көрсеткіштерінің бірі. Толық емес жұмысқа тартылу әлеуметтік ыза тудырады әрі үкімет өзінің макроэкономикалық саясатында толық жұмысқа тартылуға ұмтылады.

Жалданып жұмыс істеп, істеген жұмысына ақы алатын немесе жалданбай – ақ жұмыс істеп, табыс табатын адамдар экономикада жұмыспен қамтылғандарға жатады. Оған, сондай – ақ үй шаруашылығында сату үшін тауарлар мен көрсетілетін қызметтерді өндірумен айналысатындар да кіреді.

Еңбекке жарамды халықтың саны белсенді халықтың санынан асып түседі, өйткені адамдардың барлығы  бірдей еңбек ете бермейді немесе еңбек еткісі келмейді (мысалы, ондай адамдар сырқатына немесе түзету (пенитенциарлық) мекемелерінде болуына байланысты еңбек етпейтін, сондай – ақ еңбек етпейтіндердің қатарына студенттерді, үй шаруашылығындағы адамдарды, жұмысқа тұрудан күндерін үзгендерді де жатқызамыз):

L =E+ U

Белсенді халық = Жұмыспен қамтылғандар + Жұмыссыздар  саны

Жұмыс істемейтін, алайда жұмыспен қамту мекемесінде (еңбек биржасында) есепке тұрып, жатпай – тұрмай жұмыс  іздеуші еңбек жасындағы адам жұмыссыздықтың айқын түрін білдіретін, өйткені олар ресми статистика бойынша  тіркеледі. Бұдан бөлек жұмыссыздықтың жасырын түрі де болады. Экономикалық әдебиеттерде олардың қатарына жұмыс  іздеп жүрсе де, жұмыспен қамту  қызметінде есепке тұрмаған еңбекке  жарамды адамдар тобы да кіреді. Оларды ресми статистика «елеп –  ескере» бермейтіндіктен, олардың мөлшерін жанама мәліметтер бойынша алуға болады. Жұмыссыздықтың жасырын түріне кәсіпорында жұмыс істейді деп ресми саналғанымен, ақысыз мәжбүрлі толық істемейтіндер жатады.

Ашық әрі жасырын жұмыссыздар  жалпы жиынтығында нақты жұмыссыздықтарды құрайды.

Статистика жұмыс істейтін немесе жұмыссыз халықтың абсолюттік мөлшерін ғана емес, сонымен бірге  салыстырмалы бөлігін де есептейді.

Бірінші жағдайда бұл адамдардың жұмыспен қамтылу деңгейі – пайызбен алғандағы жұмыспен қамтылғандардың  жұмысшы күші құрамындағы үлесі:

 

Мұнда: Е – жұмыспен қамтылғандар саны;

L – жиынтық жұмысшы күші құрамына кіретін адамдар саны;

e – адамдардың жұмыспен қамтылу деңгейі.

Үкімет экономикалық саясатты жүргізу барысында қадалағалап  отыратын маңызды макроэкономикалық  көрсеткіштердің бірі болып табылатын  жұмыссыздық деңгейі – жұмыссыздардың жиынтық жұмысшы күші құрамындағы  үлесі. Пайызбен алғанда:

 

Мұнда: U – жұмыссыздар саны;

L – жиынтық жұмысшы күші құрамына кіретін адамдар саны;

u – жұмыссыздық деңгейі.

L = E + U болғандықтан, e + u = 1, немесе e = 1 – u.

Жұмыссыздық деңгейі кейде барлығына, кейде ел тұрғындарының ересектеріне қатысты есептеледі.

2. Жұмыссыздық түрлері

Уақытша (Фрикциондық) жұмыссыздық қоныс аударумен, тұрмыстық жағдайлармен және тиісті білім мен біліктілікке сәйкес жұмыс іздеумен, білім деңгейінің көтерілуімен және т.б. байланысты жұмыс іздестіруді немесе жұмысқа тұру уақытын күтуді білдіреді. Дәстүрлі экономиканы қоспағанда, кез келген экономикада (нарықтық экономика ғана емес) жұмыссыздықтың мұндай түрі ұшыраспай қоймайды. Әміршіл экономикада ол ресми статистика бойынша есептелмеуі мүмкін.

Құрылымдық жұмыссыздық тұтас бір саланың орнын жаңасы басатын аса ірі технологиялық жаңа енгізілімдермен байланысты орын алады. Тиісті біліктілігі жоқ қызметкерлер қажетсіз болып қалады, ал біліктілікті арттыруға уақыт қажет. Құрылымдық жұмыссыздық созылмалы сипатқа ие, әрі көп шығын кетеді.

Нарықтық экономикада  уақытша жұмыссыздық пен құрылымдық жұмыссыздық болмай тұрмайды. Сол  себебі, экономистер ресурстардың толық  қамтылуына сәйкес келетін құбылыс  ретінде уақытша жұмыссыздық пен құрылымдық жұмыссыздықты қамтитын жұмыссыздықтың табиғи деңгейін (u*) анықтайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейінде ЖІӨ – нің әлеуетті деңгейіне қол жеткізіледі. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейіне ең алдымен еңбекақының ең төменгі мөлшері туралы заң өз әсерін тигізеді. Ол кәсіпкерлердің әрекетін шектейді және біліктілігі жоқ жұмысшылардың, негізінен жастардың еңбекке құлшынысына ықпалын тигізетіндіктен, жұмыссыздықтың табиғи деңгейін арттырушы фактор болып табылады. Кәсіпкерлер кәсіпорындағы жұмысшы күшін барынша пайдаланып қалуды көздейді.

«Табиғи жұмыссыздық деңгейі» сөз тіркесі кейде басқа терминмен  алмастырылады – NAIRU (Non – Accelerating – Inflation Rate of Unemployment) – инфляцияны жылдамдатпайтын жұмыссыздық деңгейі. Егер үкімет жұмыссыздық деңгейін төмендетуге талпынса, әлеуетті ЖІӨ деңгейін төмендетуге талпынса, әлуетті ЖІӨ деңгейінде болатын, онда жылдамдаушы инфляциямен соқтығысады.

Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі  келесі формула бойынша есептелінеді:

 

Мұнда: U^* – жұмыссыздықтың табиғи деңгейі;

F^*– оларға жұмыс орны бар жұмыссыздар саны;

R – экономикалық белсенді халық;

q – жұмысын жоғалтып жатқан жұмысшылар үлесі;

– жұмыс тауып жатқан жұмыссыздар үлесі.

Жұмыссыздықтың табиғи деңгейіне  әсер ететін факторлар:

1. демокрафиялық фактор;
2. еңбекақының төмендегі деңгейі
3. кәсіподақтардың әрекеттері.

Жұмыссыздық, әсересе щеберлі, қоғамдық әлеуметтік кернеулікпен бірге  жүреді. Одан басқа қоғам ЖІӨ нақты  төмендеу нәтижесінде шығынға ұшырасады. Табиғи деңгейден нақты жұмыссыздық  деңгейін (u – u^*) жұмыссыздық ыдырауы деп аталады. Осыған байланысты Оукен заңын қарастырамыз. Американдық экономист Артур Оукен (1928 – 1980) өз жұмыстарында 1960 – шы жылдары, жұмыссыздық ыдырауы 1% ЖІӨ ыдырауына сай келетін деп есептеді, (фактілі ЖІӨ потенциалдыдан ауытқуы) 3%. Біршама берідегі бағалаулар осы екі ыдыраудың қатынасын береді 1/3ке, 1/ 2,5 немесе тіпті 1/ 2ге.

Жұмысшы күші нарығындағы  келесі фактор кәсіподақ билігі деп  аталады. Кәсіподақтың кәсіпкерлермен еңбекақы деңгейі жөніндегі уағдаластықтың нәтижесінде еңбек мөлшері шектеледі. Бұған ендігі жерде кәсіподақ  қызметкерлерінің өздері мүдделі, өйткені  олар кәсіподақ мүшелерінің ерікті түрде өсуіне кедергі келтірілген.

Жұмыс іздестіру нәтижесінде  де жұмыссыздық деңгейіне өз әсерін тигізеді. Барлық жағдайда жұмыс орнын  және қызметкерлерді компьютерлік желінің  көмегімен іздестіру Жапонияда  жұмыссыздықтың азаюына септігін тигізіп  отыр.

Ендігісі – ынталандырушы немесе тиімді еңбекақының әсері. Кәсіпкерлерге жұмыссыздық болған күннің өзінде білікті жұмысшылар үшін ең жоғары еңбекақы белгілеу тиімді деп саналады. Білікті қызметкерлерді жұмыссыздық фактісі (азғантай болса да) бар қажыр – қайратымен жұмыс істеулеріне жетелейді.

Уақытша және құрылымдық жұмыссыздық  түрлерінен өзге экономикадағы орташа мерзімді өрлеумен және құлдыраумен  байланысты циклдік немесе мәжбүрлі жұмыссыздық бөліп көрсетіледі. Ол экономика құлдыраған кезде орын алады, ал өрлеу кезеңінде қысқарып, табиғи жұмыссыздық деңгейінен төмен  болады. Бұл жағдайда ЖІӨ өзінің әлеуетті деңгейінен асып, адамдардың жұмыспен қамтылу деңгейі қосымша  жұмысшы күшін тарту есебінен (яғни, кейбіреулер әдеттегі жағдайда жұмыс таппай, жұмысы барлар қосымша жұмыспен қамтылады және т.с.с.) көп жоғарылауы мүмкін.

Циклдік жұмыссыздық – өнеркәсіптік дағдарыс пен тоқырау кезіндегі өндірістің төмендеуін тудырады. Өндірістің жандануы мен көтерілуге өту кезінде жұмыссыздар саны азаяды.

Институционалдық  жұмыссыздық – рынокты ұйымдастырудың өзі жеткіліксіз тиімді болған кезде туындайды. Мысалы:  Бос жұмыс орындары туралы жеткіліксіз ақпарат, жұмыссыздық бойынша артық көрсетілген жәрдемақы немесе табыстардың төмендетілген салықтары (жұмыссыздықтың ұзақтығы өседі және жұмыс іздеуге деген ынта жойылады)