Аббревиатуралардың қолдану ерекшеліктері

Жеке дара қысқартулардың пайдаланылуы бұл сөздер оқып үйрену мен іс тәжірибе барысында туындайды. Тек бас әріптермен берілетін  сөз түрлері: G – үкімет  (gov't),  D – демократ, dem – демократиялық, C/х – ауыл шаруашылығы, С/страх әлеуметтік қамсыздандыру т.с.с. сонымен қатар орыс тіліндегі секілді ағылшын тіліндегі қысқартылған  сөздерді мысалға келтірейік: инвестиция, қаржыландыру = I/V (investment)

Инфляцияның өсуі =i ↑;

Жұмыспен қамту = E (employment)

Жұмыссыздық ≠ E(unemployment)

Пайыздық нормалар = I/R (interest rater)

Жұмысшы күшінің құны = L/C (labour costs)

Бюджет тапшылығы  = -b (budget deficit)

Бюджет артықшылығы = +b

НАТО ның шығысқа  таралуы = ExN (NATO expansion eastwards).

Қысқа немесе қысқартылған сөздер былайша айтқанда телескоптық үлгідегі: rpofessiona; demo – demonstration; coop кооперация; серіктестік; envo – елші, дипломат, өкіл; bid - өтініш, талап, сұраныс,тендер; info – мәлімет, хабар – ошар; ор – opportunity, to up – ұлғайту; to ink қол қою; to axe – жұмыстан шығару. Анық мәліметтің жазылуы .(ПИ): бұл арабша тәсіл болып, жеке есімдермен жер су атауларын жазғанда қолданылады. (ПИ) – прецизионнаяя информация. Сандық жазу (сан есімдер, сандар )

Қысқарған сөздер аббревиатура, олардаң мәтін ішінде жазылуы мен ауызша айтылуы, соның ішінде ілеспе аудармада қолданылу қолдану ерекшелігін сөз еткенде ең алдымен тілімізге орыс тілі арқылы еніп, сан жылдар бойы сол қалпы қолданылуының арқасында қалыптасып кеткен халықаралық ұйымдардың қысқартылған атаулары ойға оралады. Орыс тілінде ЮНЕСКО, НАТО, ЮСАИД, ФИФА, ЮНИФЕМ, ЮНИСЕФ.... делінетін бұл ұйымдардың атауы әуел баста олардың ағылшын тілінде айтылу транскрипциясымен қысқартылып алынған. Айталық ЮСАИД дегеніміз – United states Agency of International Development Американское агентство по международному

Кейбір күрделі атаулар, мемлекет, мекеме, ұйым аттары бірнеше  сөздің тіркестерінен құралып, кейде  қысқартылып та қолданыла береді. Мысалы: Машина-трактор станциясы  деген МТС болып, Америка Құрама Штаттары деген АКШ болып, Біріккен Ұлттар Ұйымы деген Б¥¥ болып, Қазақтың мемлекеттік университеті деген ҚазМУ болып кысқарып та жұмсалады. Осындай күрделі атаулардың белгілі тәсілдермен қысқартылып алуын қысқарған.сөздер.дейді. 
Күрделі атаулар әр түрлі жолдармен кыскартылады. 
1. Күрделі атау құрамыңдағы сөздердің бас әріптерінен құралады. Мысалы: Б¥¥ — Біріккен Ұлттар Ұйымы, ҒА — Ғылым Академиясы, ХШЖК — Халық шаруашылық жетістіктерінің көрмесі, КТУ — кәсіптік-техникалық училищет.б. 
Бұндай қысқарған сөздер бас әріппен жазылады да оларға қосымша дефис (-) арқылы жалғанады. Мысалы: АКШ-тың (Америка Құрама Штаттарының), ҒА-нан (Ғылым академиясынан). 
2. Күрделі атау құрамындағы бірінші сөздің бас буыны мен кейінгі сөздердің бас әріптерінен құралады. Мысалы: ҚазМИ — Қазақтың медицина институты. 
Бұндай қысқарған сөздердің бірінші буынындағы бірінші әріп пен кейінгі сөздерден қысқартылып алынған бірінші әріптері бас әріппен жазылады да, оларға қосымша дефис (-) арқылы жалғанады. Мысалы: ҚазМУ-дің (Қазақтың мемлекеттік университетінің) студенті, ҚазТАГ-тің (Қазақтың телеғраф агенттігінің) мәлімдемесі. 
3. Күрделі атау құрамындағы сөздердің бірінші буындарынан немесе бірінші сөздің бірінші буыны мен келесі сөз тұтасымен бірігіп құралады. Бұндай қысқарған сөздер кіші әріппен жазылады да, қосымша әдеттегі сөздей (дефис арқылы емес) жалғанады, яғни қосылып жазылады. Мысалы: обкомға (облыстық комитетке) барды, ауаткомда (аудандық атқару комитетінде) болды, педучилищеге (педагогтік училищеге) түсті, медпункттің (медициналық пункттің) алдында т. б. 
4. ГАЗ-51, ТУ-154, Ил-86, АН-24 тәрізді техника түрлерінің (самолет, машина, трактор т. б.) маркаларын көрсету үшін алынған шартты белгілер де қысқарған сөздер болып табылады. Бұңдай қысқарган сөздер бас әріппен жазылады да, қосымша дефис арқылы жалғанады. Мысалы: ТУ-154-пен ұшып келді. 
5. Әр түрлі өлшемнің атауы болып табылатын м (метр), см (сантиметр), кг (киллограмм), т (тонна), га (гектар), ц (центнер), т. б. (тағы басқа), тәрізді белгілер де қысқарған сөздер болып табылады. Бұлар кіші әріппен жазылады да, қосымша жалғанбайды.     Ескертпе:

       Аббревиатуралардың толық жазылуы: 
      АҚБ- Аумақтық қазынашылық бөлімшелері 
      ҚК - Қазынашылық комитеті 
      ЕСД - Қаржы министрлігінің Есептілік және статистика департаменті 
      ҰҚ - Ұлттық қор     

 АСО - Салық комитетінің аумақтық бөлімшелері 
      СК - Салық комитеті 
      ММ - Мемлекеттік мекемелер 
      КБК - Кедендік бақылау комитетінің аумақтық бөлімшелері 
      ББӘ - Бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері

      БСК - Бюджеттік сыныптама коды

Жалпыға арналған қысқарту түрлері

aren’t [Rnt] = are not

can’t [kRnt] = cannot

couldn’t [kudnt] = could not

didn’t [dIdnt] = did not

doesn’t [dAznt] = does not

don’t [dount] = do not

hadn’t [hxdnt] = had not

haven’t [hxvnt] = have not

hasn’t [hxznt] = has not

he’d [hJd] = he had/ should / would

he’ll [hJl] = he will

he’s [hJz] = he is / has

here's [hIqz] = here is / has

I’d [aId] = I had / should / would

I’ll [aIl] = I shall / will

I’m [aIm] = I am

I’ve [aIv] = I have

isn’t [Iznt] = is not

it’ll [Itl] = it will

it’s [Its] = it is / has

let’s [lets] = let us

mayn’t [meInt] = may not

mightn’t [maItnt] = might not

mustn’t [mAsnt] = must not

shan’t [SRnt] = shall not

she’d [SJd] = she had / should / would

she’ll [SJl] = she will

she’s [SJz] = she is / has

shouldn’t [Sudnt] = should not

that’ll [Dxtl] = that will

that’s [Dxts] = that is

there’s [Dqz] = there is / has

they’d [DeId] = they had / should / would

they’ll [DeIl] = they will

they’re [Deq] = they are

they’ve [DeIv] = they have

wasn’t [wOznt] = was not

we’d [wJd] = we had / should / would

we’ll [wJl] = we shall / will

we’re [wIq] = we are

weren’t [wWnt] = were not

we’ve [wJv] = we have

what’s [wOts] = what is

won’t [wount] = will not

wouldn’t [wudnt] = would not

you’d [jHd] = you had / should / would

you’ll [jHl] = you will

 

1.  Аббревиатура және оның дыбысталу мен мағынасындағы өзекті мәселері.

Аббревиатураларды аударған кезде, форма мен мазмұнының, яғни дыбысталуы мен мағынасының байланысуы негізгі мәселелердің бірі  болып  табылады. Аббревитураны аудару  талапқа сәйкес толық атаулары арқылы ақиқат құбылыспен байланысуы керек деп орыстың атақты аудармашысы В.П.Волошин айтып кеткен. Бұл байланыс қысқарған сөздің  негізгі сөз тіркесінің мағынасымен ғана емес оның әр бір компонентімен яғни дыбыс немесе дыбыс тіркесінің аббревиациямен ерекшеленуінен байқалады.  Негізгі сөз тіркесінің сәйкес құрамдас бөліктері мағынасының түсіндірілуі расшифровка арқылы  жазылады.  Нәтижесінде аббревитура ерекше ескертулерден тыс, расшифровка арқылы түсіндіріледі. Көптеген аудармашылардың айтуынша  дыбысталуы мен  мағынасының арасындағы байланысы күрделі қысқартылған сөздерде жай сөздерге қарағанда аударма мүлдем өзгеше болады.  Дегенмен, күрделі қысқартылған сөздердің кең таралып, тілде  ұзақ қолданыста болуы оның  дыбысталуы мен мағынасы арасындағы байланысы орнығып, аббревиатураны расшифровкасыз да түсінуге мүмкіндігі туады. Дыбысталуы мен мағынасының арасындағы байланыс екі түрлі сипатта болады: біріншіден,  күрделі қысқартылған сөздердің дербес мәнмен мағынасы болмайды демек мағынасының түсіндірілуі негізгі сөз тіркесінің формасы мен мағынасы арқылы жүзеге аспайды; екішіден, аббревитура мен сөз тіркесі арасындағы  қарым қатынасы бірлігі арқылы емес аббревиатураның әрбiр компонентiне бастапқы сөз тiркесiнiң құрамындағы тиiстi сөздiң мәнiмен ие болатынын элемент.

Сайып келгенде, дыбыс  шығару мен  мәннiң аралығында тiкелей байланыс  бола алады.  Дегенмен, ол үшін  қажеттi екi шарт қарастырылады: таралу  кеңдiгі және аббревиатураның ұзақтығы. Бұл сұрақты орыстың атақты филология ғалымы  Р.И.Могилевский зерттедi. Ол  кәдiмгi сөз аббревиатурада iшкi формасына қарай лингвистикалық дәреженi салыстырды.  Дәстүрлi форма болатын кәдiмгi сөз және аббревиатураның морфологиялық және семантикалық құрылымының аралығында болатын мәселені  Р.И.Могилевский жеке – жеке айырмашылықтарды  келтіріп кетті. Аббревиатуралардың өздiк ерекшелiгi iшкi форманың жойылуына алып келетін  тенденцияны көрсетедi. Аббревиатуралар түбiр және аффикстер сияқты грамматикалық элементтерден құралмайтыны  белгiлi, яғни мұндай жағдайда тiл бiрлiгiн ерекше формасы сияқты сөздердi қарастырады. Демек, үстiрт тараптан қорытып айтқанда аббревиатура жай сөз болмайды. Бұдан әрi автор әрбiр дыбысқа аббревиатуралардағы бүтiн сөздiң мәнiн бекітілетіні туралы қорытынды жасайды, әрбiр дыбыс кәдiмгi сөздің соңында семантикалық дербестiкке ие болмайды  және тек қана белгiлi бiр мән сөздiк кешеннiң барлық дыбыстарын тек соңғы сөзіне бекітіледі. Дыбысталу  байланысы және мәннiң әр түрлі мәселесi қысқартулардың түрлерi үшiн ғалымдармен әртүрлi ұйғарылады, бiрақ ол аббревиатуралардың зерттеуiнде өте даулы  болып табылады.  Дыбысталу байланысы және аббревиатуралардың мәнiнiң мәселесi - аббревиация теориясындағы өте күрделi және даулы мәселелерiнiң бiрi. Оның шешiмiнен тәуелдi  немесе бағалы сөздердiң аббревиатураларының мойындауы немесе жатқызу олардың меншiктi мәнi болмайтын және толық мағынада сөздермен  есептеле алмайтынын толық формалардың лексикалық-семантикалық  байланысты. Дыбысталу байланысы мен  аббревиатуралардың мәнi туралы екi қарама-қарсы тұжырымдамалар бар. Бұл сұрақты орыстың филология ғалымы  Р.И.Могилевский зерттедi. Ол  кәдiмгi сөз аббревиатурада iшкi формасына қарай лингвистикалық дәреженi салыстырды.  Дәстүрлi форма болатын кәдiмгi сөз және аббревиатураның морфологиялық және семантикалық құрылымының аралығында болатын мәселені  Р.И.Могилевский жеке – жеке айырмашылықтарды  келтіріп кетті. . Аббревиатуралардың өздiк ерекшелiгi iшкi форманың жойылуына алып келетін тенденцияны көрсетедi. Аббревиатуралар түбiр және аффикстер сияқты грамматикалық элементтерден құралмайтыны  белгiлi, яғни мұндай жағдайда тiл бiрлiгiн ерекше формасы сияқты сөздердi қарастырады. Демек, үстiрт тараптан қорытып айтқанда аббревиатура жай сөз болмайды. Бұдан әрi автор әрбiр дыбысқа аббревиатуралардағы бүтiн сөздiң мәнiн бекітілетіні туралы қорытынды жасайды, әрбiр дыбыс кәдiмгi сөздің соңында  семантикалық дербестiкке ие болмайды  және тек қана белгiлi бiр мән сөздiк кешеннiң барлық дыбыстарын тек соңғы сөзіне бекітіледі. Дыбысталу  байланысы және мәннiң әр түрлі мәселесi қысқартулардың түрлерi үшiн ғалымдармен әртүрлi ұйғарылады, бiрақ ол аббревиатуралардың зерттеуiнде өте даулы  болып табылады. Дыбысталу байланысы мен  аббревиатуралардың мәнi туралы екi қарама-қарсы тұжырымдамалар бар.

Мәннiң бiрiншi тұжырымдамасына  сәйкес қысқартумен емес негiзiнен  байланыстырылады, жеке оның элементтерiмен: дыбыстармен немесе әрiптермен, және де әрбiр элемент толық аттың сәйкес компонентiмен белгiсiз семантикалық байланысы болатынын болып есептеледi. Бұл тұжырымдаманы [13 ] К.А.Левковскаяның өз жұмыстарында қорғап айтып кеткен. Тұжырымдамасы қысқартуды мән және бастапқы форма сәйкес келмеудiң көп айғақтары және жылжулардың аббревиатуралардың мәнiнде терiске шығарылатынын әрдайым дәл келетiн туралы жорамал мүмкiн емес дегенi анық.

Екiншiден М.Д.Степанова және Е.П.Волошин айтып шығылған көзқарас аббревиатураларда болады және бұл бiр морфемдi сөздердiң ерекше түрiне жатады. Е.П.Волошин күрделi сөздердi құрылым-семантикалық бiр түрi күрделi қысқарған сөз емес, монемалар болады, яғни бос тұрулар, қолданылу тарапынан бастапқы сөз тiркесiнiң көрcетiлген мақсаттарында ену керек болатын талдаудың жағдайлары үшiн жоспардағы өз морфологиялық құрамының жiктеуi кәдiмгi экстралингвистикалық мәлiметтердiң тарту рұқсат етпейтiн бiр морфемдi сөз сөз тiркесiнен аббревиатураның маңызды айырмашылығы туралы мәселеге байланысты акронимдар және дыбыс әрiптiк аббревиатура белгiлейдi. Е.П.Волошин дыбыс шығаруды байланыс және аббревиатуралардың мәнiнiң сипаты туралы төтелеп айқындамайтындығымен, олардың монеманың болуы  айғақтың өзiне байланыты, сонымен қатар бос тұрулар да жатады, [7 ] бiр морфемдi сөздерде қолданылады. Әр түрлi лексикалық бiрлiктердiң салыстыруы [5 ] лингвистикалық талдаудың қабылдаулардың бiрліктерi болып табылғаны ашық, В.В.Борисов сонымен бiрге бастапқы сөз тiркесi бар аббревиатураның салыстыруы экстралингвистикалық мәлiметтердiң тартуы сияқты Е.П.Волошинмен бейнеленетiнi қайшы пікір айтып кетті. Тiлде екi формалар әрдайым болғандықтан асты сызылу керек: бастапқы, яғни, қысқартылған толықсөз. Кейде қатар толықтан форманың қысқартуымен, уақыт бірлігімен қатар лексикалық қысқарту  дербес бола алды, яғни осы ұғымды негiзгi айтылу әдiсiмен қолданылады. Толық бастапқы форма да бола алады, және қысқарту дербес сөзге келесi жағдайларда айналдырылады:

 

 

Толық бастапқы форма  батып кете алады, және қысқарту, бiздiң пiкiрге бойынша, дербес сөзге келесi жағдайларда айналдырылады:

1) қоғамдық маңыздылылығы бар қысқарту

2) тiлдiң дыбыстық жүйесiнiң нормалары бойынша қысқартулар түсініп шығу мүмкiндiгi

3) А.И.Смирницкийдiң айтуы бойынша, тiлдiң жұмыс жасауы бұл қарым-қатынастың құрал коммуникацияның процессiндегi жүйелi қайта өндiрiнгiштiк орын алады. Дербес сөз болатын аббревиатуралардың мысалдарымен қызмет көрсете алады: maser - laser - лазер, radar - радар, OTAN – НАТО , SECAM француз тiлiнде, laser - лазер, radar - радар, OTAN - НАТО, SECAM - секам, ONUның түрлi түстi дидарының жүйесi - оон»; орыс тiлiнде - ЖОО, МХАТ, ОӘД, камаз, лавсан, дуст, спид және [27 ] т.б.

Бұнда біз дыбыс шығару мен мәннiң бiрлiгi лексикалық бiрлiктердiң аббревиатурасы таныла мақұлдауымыз керек, және де осы аббревиатуралардың қолданылатын  (фонемалармен ) жеке дыбыстармен емес аббревиатура болып табылған ұйымдастырылған дыбыстық кешеннiң ерекше түрiмен сабақтас мәнi болып табылады.

2.2.Ағылшын аббревиатуралары мен қысқартулар арқылы сөз жасау үлгiлері

Түбегейлi орынның ағылшын  ғылыми және кәсiби мәтiндерiнде қысқартуларды  тiптен әр түрлi түрлерде орналасады. Олар лексикографиялық көздерде өз алдына жұмыс iстеп, бекiтiп және олардың ерекшеліктері де байқалады айталық (лазер радар, сонар, laserдың sonarдың radarы) көзге қарағанда белгiлi олар тiлдiң ғылыми-техникалығымен, лексикалық бiрлiктермен жиi ұсақтайтындығы де мәлім. Қысқартулар ағылшын тiлде, дыбыстық және график түрiнде ресiмдеу бойынша, аббревиатурада және акронимдар бөлiнуге байланысты қабылданған. Аббревиатуралар (abbreviations )  сөз тiркесiнiң айрықша мәнi бар сөздерiнiң бастапқы әрiптерiнен құрастырады: киловольт-ампер жедел жад, (kilovolt-ampere ) kVA (antenna array ) AA антенна керегесi, (read-write memory ) RWM. Екпiн әрiптердiң атауларына арналған олардың айтылу барысында соңғы әрiпке құлайды. Қысқартылған әрiптер нүктелермен жазыла алады, бiрақ олар қазiргi ағылшын тiлдерiнде әдетте [6 ] бой жасырады. (acronyms ) акронимдар кәдiмгi лексикалық бiрлiктермен (әрiптердiң атауларына арналып қабылданатын) аббревиатураларға қарағанда оқылуы жеңіл келеді. Акронимдар [25 ] (бiрiншi және соңғы әрiптерден т.б.) әрiптердiң әртүрлi тiркестерiнен құрастырады. Оған жоғары келтiрiлген терминдердi жатады - radar, laser, maser. Күрделі емес терминдер бұл бiрлiктердiң орыс тiлiнде аудармашылық сәйкестiктермен акронимдары болып табылғанын атап өтемiз: (Radio Detection and Ranging - радиотабылу және қашықтықты анықтау) radar, (Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation - оптикалық кванттық генератор) laser, (Microvave Amplification by Stimulated Emission of Radiation - индукциялалған шығару көмегiмен микротолқынды күшейту) maser. Бұл (акронимдар ) қысқартулар орыс тiлiне көшiрген бұл транслитерацияның әдiсiнiң жаңа терминдерi.Мұндай бiрлiктер терминологияларға оңай қолданылады және тiлге жылдам бейiмделедi. Акронимдарға тарту немесе екi сөздердiң қысқарту және бiрiктiру әдiспен терминалау біртұтас болу керек. Күрделi сөздердi үлгiлер бойынша: (сөз, екi негiздердiң контрактi ғұлама жолымен) blends немесе portmanteau words, екiншi сөздiң соңғы бөлiгiмен бiр сөзбен бастапқы бөлiктiң қосылуы екi сөзден құралып жаңа күрделi терминдер жолымен пайда болады: tranceiver - (transmitter + receiver ) қабылдау-хабарлағыш, informatics - (information + electronics ) информатика. Мәтiндердiң ғылыми-техникалықтарда екi түрлердiң қысқартуларын қолданылады: Тек қана осы мәтiн шектерiндегi жұмыс iстейтiн (авторлығық) мәтiндiк қысқартулар мәтiндерде түсiндiредi немесе осы мәтiнге жеке қысқартулар тiзiмдi түрлерiнде көрiнедi; ресми анықтамаларда бекiтетiн және тiлдiң лексикалық жүйелер бөлiгi болып табылатыы белгілі.