Қазақ халық педагогикасы негізінде оқушыларды еңбекке тәрбиелеу

• ата-баба дәстүріне, әдет-ғұрпына, ұлттық өнер саласына арналған материалдар  жинап, оны сәбилер тобынан бастап, мектепке дейінгі бала жасына лайықты етіп топтастыру, мазмұндық сабақтастығын ескеру;

• дәстүрлі еңбек тәрбиесін кешенді  жүргізу мақсатында тиімді әдіс-тәсілдерді меңгеру;

• отбасы мен балабақша арасындағы бірлікті нығайту, еңбек тәрбиесін  отбасындағы дәстүрлі еңбек түрлерімен байланыстыра отырып жүргізу;

• тәрбиешінің баланың жеке басының  даму ерекшелігін, отбасы тәрбиесінің  өзіндік сипатын жете білуі, осының негізінде еңбек тәрбиесін ұлттық еңбек дәстүріне сәйкес жүргізуі;

• қазақ балабақшаларының материалдық-техникалық базасын нығайту, балаларды қазақ халқының дәстүрлі еңбегіне баулитын ғылыми-әдістемелік құралдармен, түрлі дидактикалық көрнекіліктермен, т.б. қажетті жабдықтармен қамтамасыз ету. Қазақстанда балабақшалардың мүмкіндігінше жеке-дара болуын талап еткен абзал, өйткені аралас балабақшада тәрбиені ұлттық негізде құру сәбиелерге ана тілін меңгертуде, дәстүрлі еңбек түрлеріне баулуда қиындық тудырады.

• VI. ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ ДӘСТҮРЛІ ЕҢБЕК ТҮРЛЕРІН ОҚУШЫЛАР ТӘРБИЕСІНДЕ ПАЙДАЛАНУҒА БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ МАМАНДАРДЫ ДАЯРЛАУ

VI. ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ  ДӘСТҮРЛІ ЕҢБЕК ТҮРЛЕРІН ОҚУШЫЛАР ТӘРБИЕСІНДЕ ПАЙДАЛАНУҒА БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ МАМАНДАРДЫ ДАЯРЛАУ

Қазақстан Республикасының «Білім беру туралы» Заңында және «Қазақстан Республикасы жаңа формация педагогының  үздіксіз педагогикалық білім беру тұжырымдамасында» : «Жаңа формация мұғалімі – ол рухани адамгершілігі жоғары, азаматтық жауапкершілігі мол, белсенді, жасампаз, рефлексияға қабілеті басым, экологиялық білімді, шығармашыл тұлға, өзін-өзі дамыту және өзін-өзі көрсетуге ұмтылысы, әдіснамалық қалыптасуының жоғары деңгейін сипаттайтын әлеуметтік, тұлғалық, коммуникативтік, ақпараттық және біліктіліктің басқа түрлерін меңгерген құзырлығы жоғары маман» болуы тиіс делінген. Осыған орай болашақ еңбек тәрбиесін ұйымдастырушы маманның тұлғалық бейнесін қалыптастыру шарттарын ұсынамыз:

• болашақ мамандығына қажетті азаматтық, еңбексүйгіштік, адамгершілік қасиетттерді жоғары бағалайтын және оны өз бойына қалыптастырумен бірге, қазақ халқының дәстүрлі шаруашылық салаларындағы еңбек түрлерін меңгерген, оларды шәкірттеріне дарыта білетін іскер де қабілетті, белсенді маман болуды көздеу;

• қазіргі нарықтық экономикаға  байланысты кәсіпкерлік көрсетіп, қоғам 

сұраныстарын тез сезіне білетін, ұлттық ерекшелікті ұлықтай отырып дәстүрлі еңбек түрлеріне орай бәсекелік  іс-әрекет жасай алатын, өз ісінің нәтижелі болуына сенімі мол жасампаз маман болуды көздеу. Мұндай тұлға қоғамның саяси-экономикалық, әлеуметтік, рухани дамуының жаңа сатысында жоғары мектептің мақсатты ұйымдастырылған еңбек тәрбиесі процесіне өзгеріс ендіруге ықпал жасайды. Тәлімгердің осындай тұлғасын қалыптастыруда төмендегі шараларды іске асыру ұсынылады:

1. Білім беру мен тәрбие жүйесінде  оқушыларды дәстүрлі еңбекке  тәрбиелеуде педагогикалық-психологиялық  қызмет көрсете алатын арнайы  тәрбиеші-маман даярлау.

2. Педагогикалық колледждерге, институттар мен университеттерге талапкерлерді қабылдауда басты талап – білім деңгейімен қатар, мұғалім мамандығына бейімділігін, әсіресе, дәстүрлі еңбекке қабілеттілігін, іскерлігін ескері. Бұл үшін арнайы педагогикалық-психологиялық диагностика, тестілер, сауалнамалар жүргізу қажет.

3. Студенттердің бос уақытын  мазмұнды өткізуге материалдық  жағдай туғызу; олардың бұл салада  өзін-өзі басқарумен қатар дәстүрлі  еңбек іс-әрекетіне педагогикалық  бағыттың болуын қамтамасыз ету.

4. Қазіргі нарықтық экономика  жағдайында болашақ мамандарды ауылшаруашылық еңбегіне қатыстыруда ең алдымен, аудиториядан тыс ғылыми-қоғамдық жұмыста, денешынықтыру, туризм, өлкетану, экспедиция, әр салалы клуб, отряд, қоғам, кооператив, ассоциация, өзіне-өзі қызмет көрсету еңбегі, студенттік жәрмеңке, студенттік фестиваль, Наурыз мерекесі, сәндік қолданбалы өнер сайысы және т.б. өздері қажет деген жұмыстарды ұйымдастыру.

5. Студент жастардың өз еріктерімен  өздерін материалдық тұрғыдан  қамтамасыз етуге бағытталған  экономикалық заңдылыққа сәйкес, саналы, мазмұнды іс-әрекеттеріне барынша мүмкіндік туғызу. Бұл әрекеттерді негізгі педагогикалық мамандықты меңгеруіне және оқу-тәрбие процесіне қайшы келмейтіндей етіп ұйымдастырып сабақтан бос уақыттарында жүргізілуін қарастыру. Студенттер аукционын («Шебер қолдар бұйымдары») ұйымдастыру.

6. Мұғалімдер даярлайтын орта  арнаулы және жоғары оқу орындарында  ұлттық тәлім-тәрбие негіздерін: «Қазақ этнопедагогикасы», «Қазақ  халық педагогикасы», «Қазақ халық  педагогикасындағы еңбек тәрбиесі»  және т.б. арнайы пән немесе курс ретінде оқыту.

7. Пединституттар мен университеттерде  этнопедагогика және этнопсихология  кафедраларын құру, этнопедагогика  лабораторияларын ұйымдастыру.

8. Ұстаз қызметі тиімді болуы  үшін оларды әдістемелік жағынан  толық қамтамасыз ету, еңбек тәрбиесі жұмысына арналған оқу-әдістемелік, көрнекі, техникалық, компьютерлік құралдар, кино-теле хабарлар, т.б. дайындау.

9. Қазақ халық педагогикасының  өзекті мәселелерін жариялап  отыратын «Қазақстан мектебі»  журналының жанынан жылына 4 рет  шығып тұратын «Этнопедагогика» атты қосымшада дәстүрлі еңбек түрлерінің озық тәжірибесін үздіксіз жариялап отыру.

10. Қалалық, облыстық, республикалық  мұғалімдер білімін жетілдіру  институттарында ұлттық тәлім-тәрбие  курстарын жүйелі түрде ұйымдастырып  отыру; онда ұлт мәдениеті мен оқу-тәрбие жұмысының жетістіктерін, дәстүрлі еңбектің түрлерін үнемі насихаттауды қарастыру.

11. Мұғалімдер даярлайтын арнаулы  орта және жоғары оқу орындары  мен жалпы білім беретін орта  мектептерде, гимназия, лицейлерде  халық педагогикасын насихаттау орталығы – этнопедагогикалық музей, дәстүрлі еңбекке баулу кабинеттерін ұйымдастыру.

12. Әр ауданда халық педагогикасын  насихаттаудың бір-екі тірек мектептерін  ұйымдастыру. Оларда сынып жетекшілері  мен бастауыш сынып мұғалімдерінің  арнайы семинар-кеңестерін, үлгілі тәрбие сағаттарын, сондай-ақ ұлттық салт-дәстүрлерді насихаттайтын мектепаралық байқаулар («Қыз сыны», «Жігіт сұлтаны»), қолөнер сайысын («Шебер қолдар», т.б.) ұйымдастырып өткізіп отыру.

13. Оқу-тәрбие процесінде айтарлықтай  нәтижелерге қолы жеткен, әсіресе  халықтық еңбек тәрбиесі дәстүрін  еркін меңгеріп, сабақ жүйесі  мен тәрбие ісінде шебер қолдана  білетін іскер тәрбиеші-ұстаздардың  тәжірибелерін жинақтап, аудан, облыс,  республика көлемінде кең тарату; осы мақсатта ғылыми-тәжірибелік конференциялар, семинар-кеңестер өткізіп отыруды дәстүрге айналдыру; озық тәрбиешілердің іс-тәжірибелерінен арнайы әдістемелік көмекші құралдар, оқулықтар, альбом-буклеттер, т.б. шығару;еңбек тәрбиесін ұйымдастыруда жақсы нәтижеге қолы жеткен жеке ұстаздар мен ұжымдарға наградалар, атақтар, бағалы сыйлықтар белгілеу.

14. Көп салалы ұлттық мектептер  мен мектепке дейінгі балалар  мекемелерінің оқу-тәрбие жүйесінің  ішкі мазмұнына сыртқы бейнесі  сай болуын үнемі ескеру; әсіресе жаңа мектептер мен балабақшаларды ұлттық сәулет өнерінің үлгі-нақыштарына сәйкес етіп салу; халықтық мерекелер мен байқауларда, салтанатты жиындарда балалардың ұлттық киім киіп шығуына көңіл бөліп, сол арқылы шәкірттерде ұлттық, елжандылық сезімдерінің берік орын алуына ықпал жасау.

Қорыта келгенде, қазақ халқының еңбек тәрбиесі дәстүрлерін үздіксіз білім беру жүйесінде пайдалану  әдістемесіне қазақтың халықтық педагогикасындағы  дәстүрлі еңбек түрлерінің бай мұрасы және өркениетті елдердің озық тәжірибесі алынды, жұртшылық пікірі ескерілді. Әдістемедегі педагогикалық жаңаша ойлау мыналар: жеке адамның тұлғалық дамуындағы еңбек тәрбиесінің қажеттілігін көрсету; педагогикалық-психологиялық іргелі ғылыми тәжірибелік зерттеулердің ұсыныстарын оқушылардың еңбек тәрбиесі тәжірибесінде тиімді пайдалану; еңбек тәрбиесі жүйесінің мазмұнын, әдіс-тәсілдерін, нәтижелігін жандандыруды қазіргі заманның талап бағытына, жеке тұлғаның даму заңдылығына үйлестіру; еңбек тәрбиесі жұмысын дәстүрлі еңбек түрлерінің ұлттық, аймақтық, әлеуеттік ерекшеліктеріне лайықтандыру; ортаның мүмкіндіктерін ескеру. Әдістеме – үздіксіз еңбек тәрбиесін беру жүйесінің жалпы бағытын анықтайтын құрал. Ендігі кезектегі міндет – оқушыларды дәстүрлі еңбекке тәрбиелейтін барлық тәрбие жүйелерінің: ата-аналардың, ұстаз-тәрбиешілердің және т.б., қоғамдық ұйымдардың(жекеменшік, бірлестік, мемлекеттік) шығармашылық күштерін пайдалана отырып тәжірибеге ендіру. Осыған байланысты «Қазақ халқының балалар мен жастарды еңбекке тәрбиелеу дәстүрлері» атты арнайы курс бағдарламасы, «Қазақ халық педагогикасындағы еңбек тәрбиесінің құралдары мен әдістері» және «Қазақ халқының балалар мен жастарды дәстүрлі еңбек түрлеріне тәрбиелеу ерекшеліктері» атты оқу-әдістемелік көмекші құралдар дайындалды. Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар

1. Қазақ халық педагогикасының  дәстүрлі еңбек түрлерінде оқушыларды  еңбекке тәрбиелеудің қазіргі  жағдайы қандай?

2. Ұсынылып отырған әдістеменің  мақсаты неде?

3. Қазақ халқының дәстүрлі еңбек  түрлерін оқушылардың еңбек тәрбиесінде пайдалану әдістемесінің міндеттері мен бағыттарын атаңыз?

4. Ұсынылып отырған әдістеменің  негізгі қағидаларына мазмұндық  сипаттама беріңіз?

5. Қазақ халық педагогикасының  дәстүрлі еңбек түрлерін отбасы  тәрбиесінде пайдаланудың қандай  формалары мен әдістері бар?

Әдебиеттер 

1. Құрсабаев М.Р. «Атамекен» ұлттық  ғылыми-тәлімдік, рухани-танымдық бағдарламасын  оқу-тәрбие жұмыстарында жүзеге  асырудың этнопедагогикалық-этнопсихологиялық  мәселелері. – Алматы, 1993. – 110 б.

2. Қожахметова К.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудің кейбір ғылыми және теориялық мәселелері. – Алматы, РБК, 1993. – 162 б.

3.. Пашаева Р.М. Некоторые вопросы  трудового воспитания в этнопедагогике  Дагестана. //Единство национального  и интернационального воспитания (материалы конф. СОГУ им. К.Л. Хетагурова). – Орджоникидзе, 1971. – 178 с.

4. Бахтиярова Г.Р. Қазақ этнопедагогикасы  материалдарын педагогикалық пәндерді  оқытуда пайдалану, 13.00.01 – жалпы  педагогика, педагогика және білім  тарихы, этнопедагогика, пед. ғыл.  канд. ... дис. – Алматы, 1999. – 122 б.

5. Кожахметова К.Ж. Теоретико-методологические  основы казахской этнопедагогики, 13.00.01 – общая педагогика, история  педагогики и образования, этнопедагогика, дис. ... докт.пед.н. – Алматы, 1998. –  310 с.

6. Мұқанова Б.Ж. Қазақ этнопедагогикасы материалдарын педколледждің оқу-тәрбие процесінде пайдалану, 13.00.01 – жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы, этнопедагогика, пед. ғыл. канд. ... дис. – Алматы, 1998. – 123 б.

7. Дайрабаева А.Е. Нравственное  воспитание девушек в казахской  народной педагогике, 13.00.01 – общая педагогика, история педагогики и образования, этнопедагогика, автореф. дис. ... канд.пед.н. – Алматы, 1993. – 125с.

Өзіндік жұмысқа арналған тапсырмалар 

1. Қазақ халық педагогикасындағы  дәстүрлі еңбек түрлерін мектепке  дейінгі мекемелердің тәрбие үдерісінде пайдалану жолдарын анықтап бүгінгі жағдайына мазмұндық сипаттама жасаңыз. Балалардың жас ерекшелігіне байланысты еңбектің түрлерін анықтаңыз.

2. Қазақ халық педагогикасының  дәстүрлі еңбек түрлерін жалпы  білім беретін мектептің оқу-тәрбие үдерісінде пайдалану жолдарын анықтаңыз. Ондағы дәстүрлі еңбектің түрлерін анықтап, тәрбиелік мүмкіндігіне сипаттама беріңіз

3. Қазақ халық педагогикасының  дәстүрлі еңбек түрлерін мектептен  тыс мекемелерде оқушыларды еңбекке  тәрбиелеуде пайдаланудың формаларын анықтаңыз. Ер бала мен қыз баланың еңбек түрлерінен кесте құрастырыңыз.

4. Бүгінгі таңдағы дәстүрлі еңбек  түрлеріне байланысты даярланған  бағдарламаларға мазмұндық сипаттама  жасаңыз, олардың бір-біренен  айырмашылығы мен ұқсастығын  ажыратып көрсетіңіз.

5. Қазақ халық педагогикасындағы  дәстүрлі еңбек түрлерін оқушылар  тәрбиесінде пайдалануға болашақ  мұғалімдерді даярлаудың бүгінгі  жағдайына сипаттама жасаңыз.  Перспективасын анықтаңыз. 

РЕФЕРАТ ТАҚЫРЫПТАРЫ 

1. Қазақ халық педагогикасындағы жеткіншектерді еңбекке тәрбиелеудің тарихи және әлеуметтік-экономикалық алғышарттары.

2. Жеткіншектерді еңбекке тәрбиелеудің  дәстүрлі құралдары.

3. Қазақ отбасында балаларды  еңбекке тәрбиелеудің ерекшеліктері.

4. Қазақ ғұламаларының шығармашылық  мұраларындағы еңбек тәрбиесінің мазмұны.

5. Қазақ халық педагогикасындағы  еңбек тәрбиесінің теориялық  негіздері.

6. Қазақ халқының еңбек дәстүрінің  тәрбиелік мәні.

7. Қазақ халқының еңбек тәрбиесі  туралы моральдық-этикалық көзқарастары.

8. Халықтық педагогикадағы еңбек тәрбиесінің мақсаты мен міндеттері.

9. Қазақ халқының ауыл шаруашылығы  еңбегі процесі.

10. Ауыл шаруашылығы еңбегі процесіндегі  дәстүрлі еңбек түрлері, олардың  жеткіншектерді еңбекке тәрбиелеудегі  маңызы.

11. Ауыл шаруашылығы еңбегі процесіндегі  ер бала мен қыз бала тәрбиесі.

12. Қазақ халқының сәндік-қолданбалы  өнері еңбегі процесі.

13. Сәндік-қолданбалы өнер еңбегіндегі  ер бала мен қыз баланың  еңбегі.

14. Қазақ халқының тұрмыстық  еңбек тәрбиесі процесі.

15. Тұрмыстық еңбек тәрбиесі  процесіндегі ер бала мен қыз баланың еңбегі.

16. Қазақ халқының жеткіншектерді  кәсіби еңбекке тәрбиелеу ерекшеліктері.

17. Қазақ халық педагогикасындағы  жеткіншектерді еңбекке тәрбиелеудің  әдістері.

18. Қазақ халық педагогикасындағы  жеткіншектерді еңбекке тәрбиелеудің  құралдары.

19. Халық педагогикасы идеяларының  бүгінгі еңбек тәрбиесіндегі  көрінісі.

20. Қазақ балаларының еңбек тәрбесі  туралы шетел зиялыларының ой-пікірлері.

21. Қазақ халқының дәстүрлі еңбек  түрлерінің сабақтастығы.

22. Мектепке дейінгі мекемедегі  дәстүрлі еңбек тәрбиесінің мазмұны.

23. Бастауыш сыныптағы «Еңбекке  баулу» пәніндегі дәстүрлі еңбек  түрлері, олардың тәрбиелілік  мәні.

24. «Технология» оқу пәніндегі дәстүрлі  еңбек түрлерінің тәрбиелік мазмұны.

25. Қазақ халқының еңбек тәрбиесі  дәстүрінің болашағы.