Қазақ халық педагогикасы негізінде оқушыларды еңбекке тәрбиелеу

20. Нысанбаев Ә. Адам және ашық  қоғам. – Алматы, «Ғылым», 1998. –  172 б.

21. Есім Ғ. Сана болмысы (саясат пен мәдениет туралы ойлар). – Алматы, «Ғылым», 1996. – 208 б.

22. Подготовка школьников к труду  в сфере материального производства. /Атутов П.Р., Поляков В.А. и др. – М.; Педагогика, 1988. – 172с.

23. Батышев С.Я. Трудовая подготовка  школьников в условиях НТР. – М., Знание, 1974. – 95 с.

24. Васильев Ю.К. Педагогическое  управление в школе: методология,  теория, практика. – М., 1990. – 293 с.

25. Лемберг Р.Г. Дидактикалық  очерктер. – Алматы, 1969. – 128 б.

26. Бержанов Қ.Б., Мусин С. Педагогика  тарихы. – Алматы, «Мектеп», 1984. –  326 б.

27. Сембаев А.І. Қазақ совет  мектебінің тарихы. – Алматы, «Мектеп», 1967. – 312 б.

28. Сейтешев А.П. Некоторые актуальные  вопросы национального непрерывного  образования //Проблемы национального непрерывного образования. – Алма-Ата, 1990. – 19-27 с.

29. Құдайқұлов М.Ә., Құдайқұлов Д.  Кәсіпкерліктің этнопедагогикалық  негіздері. //Этнопедагогика және  этнопсихология. Жинақ 3. – Алматы, 1997. 15-20 б.

30. Кожабаева Б.И. История создания и развития системы государственных трудовых резервов в Казахстане. – Алма-Ата, 1986. – 45 .

31. Жаңабаева Р.А. Еңбек тәрбиесінің  негізі. //Педагогика курсының лекциялары. – Алматы. 1991. – 18 б.

32. Волков Г.Н. Этнопедагогика. –  Чебоксары, Чувашское кн. изд-во, 1974. – 384 с.

33. Афанасьев В.Ф. Этнопедагогика  Востока и Сибири. – М., 1996. –  250с.

34. Ханбиков Я.И. Из истории  педагогической мысли татарского  народа. – Казань, Казанское кн. изд-во, 1967. – 186 с.

35. Измаилов А.Э. Народная педагогика: педагогические воззрения народов Средней Азии и Казахстана. – М., Педагогика, 1991. – 256 с.

36. Қазақ халқының тәлім-тәрбие  тарихынан. /Құраст. Қ.Б. Жарықбаев,  С. Қалиев – Алматы, «Кітап»  1992. – 196 б.

37. Бөлеев Қ. Болашақ мұғалімдерді  оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау: теориясы мен практикасы. – Алматы, «Нұрлы әлем», 2004. – 304 б.

38. Калыбекова А.А. Казахские  народные традиции в музыкально-эстетическом  воспитании детей. – Алматы, «Рауан», 1993. – 123 с.

39. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. – Алматы, «Санат», 2001. – 320 б.

40. Әбілова З. Этнопедагогика. –  Алматы, ҚӘТУ, 1997. – 260 б.

41. Асанов Ж. Болашақ мұғалімдердің  этнопедагогикалық даярлығының  теориясы мен практикасы. – Алматы, «Ғылым», 1999. – 212 б.

42. Қасқабасов С. Қазақ халық прозасы. – Алматы, «Ғылым», 1984. – 272 б.

43. Арғынбаев Х. Қазақ халқының  қолөнері. – Алматы, «Өнер», 1987. –  128 б.

44. Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің  тарихы. – Алматы, «Санат», 1991. –  312 б.

45. Сейдімбек А. Қазақ әлемі.  – Алматы, «Санат», 1998. – 464 б.

46. Эльконин Б.Д. Введение в  психологию развития. – М., 1994. –  387с.

47. Жарықбаев Қ.Б. Қазақ психологиясының  тарихы. – Алматы, «Қазақстан», 1996. –  Б. 6.

48. Намазбаева Ж.И. Жеке адам  дегеніміз кім. //»Хабаршы» ғылыми-педагогикалық  орталық хабаршысы. № 5, 19 маусым, 2005 ж.

49. Джакупов С.М. Психология познавательной  деятельности. – Алматы, КазГУ им. Аль-Фараби, 1992. – 198 с.

50. Елеусізова С. Қарым-қатынас  психологиясы. – Алматы, «Рауан», 1995. – 63 б.

51. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының  теориялық негіздері мен тарихы. – Алматы, «Білім», 2003. – 280 б.

52. Маданов Х. Қазақ мәдениетінің  қалыптасу кезеңдері. – Алматы, «Қаржы-қаражат», 1995. – 200 б.

53. Қазақ. Жоғары оқу орындары  студенттеріне арналған оқу құралы. /А. Қасымжанов және т.б. бас  редакциясымен. – Алматы, «Білім», 1994. – 176б.

54. Қазақстан тарихы көне заманнан  бүгінге дейін (очерк). /Авторлар  ұжымы: Таймағамбетов Ж.Қ. және  т.б. – Алматы, «Дәуір», 1994. – 446 б.

55. Сұлтанов Т.И. Кочевые племена  Приаралья в ХV – ХVІІ вв. – Алматы, «Білім», 1992. – 145 б.

56. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы, «Атамұра» 1999. – 296б.

57. Философский словарь /Под.  ред. Фролова И.Т., М., 1987. – 590 с.

58. Қазақ тілінің түсіндірме  сөздігі. – Алматы, 1986. – Т. 10. –  512 б.

59. «Қазақстан». Ұлттық энциклопедия. Т. 2. /Бас ред. Ә. Нысанбаев. – Алматы, «Қазақ энциклопедиясы», 1998. – Б. 637.

60. Зуй М.И. Проблема научного  обобснования морали. – М., 1989. –  149с.

61. Юнг К.Г. Психология безсознательного. – М., 1994. – 597 с.

62. Согомонов Ю.В. Моральный феномен: трудности определения //Что такое мораль. – М., 1988. – 105 с.

63. Петропавловский Р.В. Мораль  и условия ее теоретического  осмысления //Что такое мораль. –  М., 1988. – 120 с.

64. Қазақ совет энциклопедиясы. – Алматы, 1976. – Т. 8. – 663 б.

65. Философиялық сөздік /Ред. ұжым.: Р.Н. Нұрғалиев, Г.Г. Ақмамбетов, Ж.Ж. Әбділдин; Алматы, 1995. – 525 б.

66. Қазақ тілінің түсіндірме  сөздігі. – Алматы, 1983. – Т. 7. –  672 б.

67. Ожегов С.И. Словарь русского  языка. – М., 1983. – 816 с.

68. Архангельский Л.М. Методология этических исследований личности. – М., 1982. – 297 с.

69. Қазақ тілі терминдерінің  салалық ғылыми түсіндірме сөздігі:  Педагогика және психология. /Жалпы  ред. басқарған А.Қ. Құсайынов  – Алматы, «Мектеп», 2002. – 256 б.

70. Росенко М.Н. Основы этических знаний. Спб., 1998. – 256 с.

71. Ислам. Энциклопедический словарь.  – М., 1991. – 311 б.

72. Эрих Фромм. Человек для  себя. Исследование психологических  проблем этики /Перевод с англ. Чернышевой Л.А. – Минск, 1992. –  314 с.

73. Асылов Ұ., Нұсқабайұлы Ж. Әдеп: инабаттылық дәрістері. Оқу құралы. – Алматы, «Рауан», 1998. – 272 б.

74. Қалиев С., Оразаев М., Смайылова  М. Қазақ халқының салт-дәстүрлері (орта мектептің VІІІ – ІХ  кластарына арналған оқу құралы). – Алматы, «Рауан», 1994. – 222 б.

75. Кенжеахметұлы С. «Жеті қазына» (бірінші кітап). – Алматы, «Ана тілі», 2002. – Б. 136.

76. Кенжеахметұлы С. «Жеті қазына»  (екінші кітап). – Алматы, «Ана  тілі», 2002. – Б. 16.

77. Тоқтабай А., Сейтқұлова Ж.  Төрт түліктің қасиеті. – Алматы, 2005. – 192 б.

78. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Университеттер студенттеріне арналған оқу құралы. – Астана, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия университеті, 1998. – 378 б.

79. Сарыбеков Н., Сарыбеков М., Сарыбеков  К.-Д. Қазақ халқының табиғат  қорғау дәстүрлері. – Алматы, «Рауан», 1997. – 51 б.

80. Көпеев М.Ж. Ел аузынан жинаған  әдебиет үлгілері. – Алматы, 1992. –  Б. 33.

81. Қазақтың халық емі. /Құраст. М.  Қанапияұлы. – Алматы, «Өнер», 1995. –  73 б.

82. Серікқалиұлы З. Дүниетану  даналығы. Ғылыми және көркемдік  таным ерекшеліктері. – Алматы, 1994. – 224 б.

83. Календарные обычаи и обряды  в странах зарубежной Европы. Исторические корни и развитие  обычаев. – М., 1983. – С. 57.

84. Рыбаков Б.А. Язычество древних  славян. – М., 1981. – С. 36.

85. Календарные обычаи и обряды  у народов Восточной Азии. Новый год. – М., 1985. – С. 45.

86. Цыбульский В.В. Лунно-солнечный  календарь стран Восточной Азии. – Киев, 1988. – С. 3-15.

87. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. – Алматы, «Қайнар», 1996. – 288 б.

88. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақтың  халық педагогикасының тарихынан. – Алматы, «Кітап», 1992. – 325 б.

89. Сағындықов Е. Қазақтың ұлттық  ойындары. – Алматы, «Рауан», 1992. –  136 б.

90. Ісләмжанұлы К. Рухани уыз  (қазақ балалар фольклоры). – Алматы: Ана-тілі, 1995. – 144 б.

91. Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения //Соч.: В 2 т. – М., 1982. – Т. 1. – 656 с.; Т. 2. – 576 с.

92. Песталоцци И.Г. Избранные  педагогические сочинения //Соч.: В 2 т. – М., 1981. – Т. 2. – 279 с.

93. Бес ғасыр жырлайды. 2 – томдық. Т. 1. – Алматы, 1989. – 310 б.

94. Торайғыров С. Екі томдық  шығармалар жинағы. – Алматы, 1993. – Т.1. – Б. 167-168.

95. Жұмабаев М. Шығармалары. –  Алматы, «Жазушы», 1989. – 448 б.

96. Байтұрсынов А. Шығармалары. /Құраст. Ә.Шәріпов, С.Дәуітов – Алматы, «Жазушы», 1989. – 320 б.

97. Дулатов М. История происхождения казахов и киргизов. – Оренбург, 1925. – 42 с.

98. Құдайбердиев Ш. Өлеңдері мен  поэмалары. – Алматы, «Жалын», 1988. – 125 б.

99. Сүйіншәлиев Х. VІІІ – ХІХ  ғасырдағы қазақ әдебиеті. – Алматы, «Санат», 1999. – 280 б.

100. ХV – ХІХ ғасырлар ақын-жыраулар поэзиясындағы педагогикалық ой-пікірлер. – Алматы, 1990. – Б. 33.

101. Ұзақбаева С.А., Шалғынбаева Қ.Қ,  Сұлтанмахмұт Торайғыровтың педагогикалық  көзқарастары. – Алматы, «Білім», 1998. – 126 б.

102. Сәтбаева Ш. Шәкәрім Құдайбердиев. – Алматы, «Рауан», 1991. – 47 б.

103. Құрсабаев М.Р. «Атамекен»  ұлттық ғылыми-тәлімдік, рухани-танымдық  бағдарламасын оқу-тәрбие жұмыстарында  жүзеге асырудың этнопедагогикалық-этнопсихологиялық  мәселелері. – Алматы, 1993. – 110 б.

104. Қожахметова К.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудің кейбір ғылыми және теориялық мәселелері. – Алматы, РБК, 1993. – 162 б.

105. Шашақова А. Халық тәлімі  – тәрбие бастауы. – Алматы, «Рауан», 1994. – 112 б.

106. Шәмкенова Р. Зергерлікте  ғажайып мағына бар. //Қазақстан  мектебі, № 10, 1996. – Б. 21-23.

107. Рысмендиева Р. Халықтық педагогика  – тәрбиенің қайнар көзі //Қазақстан  мұғалімі. – 1991. - № 9. Б. 2.

108. Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының  тарихы. –Алматы, Ана тілі. 1991. –  114 б.

109. Арғынбаев Х. Дәстүрлі бала  тәрбиесі: (Отбасы тәрбиесі). //Ұлағат. №1., 1995. – Б. 33-38.

110. Сейтқұлова Ж. Түйе түлік  төресі //ҚазМҰҮ хабаршысы. Тарих  сериясы. № 1(16). – Алматы, 2000. –  Б. 120-128.

111. Арғынбаев Х. Қазақтың мал  шаруашылығы жайында этнографиялық  очерк. – Алматы, «Ғылым», 1969. –  170 б.

112. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. – Алматы: Қайнар, 1996. – 288 б.

113. Радлов В.В. Из Сибири. –  М., 1989. – Б. 45 с.

114. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ  тәлім-тәрбиесі. – Алматы, «Санат», 1995. – 552 б.

115. Бөлеев Қ. Қазақтың халық  педагогикасы.-Жамбыл,1993.-20б.

Қосымша - Ә. Сурет 1 – Қазақ халық  педагогикасында жеткіншектерді дәстүрлі еңбекке тәрбиелеу моделі Кесте 6 - Қазақ халқының дәстүрлі ауыл шаруашылығы, қолөнер, тұрмыстық еңбектеріндегі ер бала мен қыз балаға тән еңбектің түрлері Дәстүрлі еңбек салалары Ер балаға тән еңбек түрлері Қыз балаға тән еңбек түрлері Мал шаруашылығы 1-6 жас: лақ, қозыларды, бұзауды қайыру, өріске айдау 7-15 жас: лақ-қозыларды, бұзауды, ботаны өріске айдау, өрісте бағу, күту; жем-шөп дайындау, шөп шабуға көмектесу, қораны тазалау, мал суару, отын жинауға көмектесу 16–18 жас: малды төлдету, қой қосақтау, сақман, қой қырқу, ат суыту, құрық салып асау үйрету, мал соя білу, оны жіліктеу; қора салу, жүкті түйеге арта білу, қазақ үйді жығу, оны тігу, т.б. 1-6 жас: лақ, қозыларды, бұзауды қайыру, өріске айдау 7-15 жас: малды өріске айдау, лақ, қозыларды, бұзау, ботаны күту, бағу; шөп жинауға көмектесу, мал суару; тамақ дайындау 16–18 жас: қой қосақтау, сақман, қой қырқуда жүнді тасу, іріктеу, кептіру; ет мүшелеу, тұздау, кептіру; отын жинауға көмектесу, тамақ дайындау; қазақ үйді тігу, сиыр, бие, қой сауу, т.б. Аңшылық Қолөнер еңбегі а) Ағаш ұқсату ә)Металл өңдеу б) Сүйек пен мүйіз ұқсату 7–15 жас: қармақ салу, ау салу, шанышқымен, найзамен түйреу 16–18 жас: қақпан құру, құс (бүркіт) салу, ор қазу, тор салу, тұзақ құру, у салу, садақ ату, мылтық ату, ит (тазы) қосу 7–15 жас: аң, құс еттерінен тағамдар дайындау, балық тұздау, қуыру, пісіру 16–18 жас: аң терілерін кептіру, іріктеу, илеу, құс жастық, құс төсек жасау, балық кептіру 7–15 жас: киіз үй сүйегін жасауға керекті ағаштарды кесу, кептіру, іріктеу, жону, әшекейлеу және т.б. 16–18 жас: киіз үй сүйегін, ер-тұрмандар, музыкалық аспаптар, садақ, тоғызқұмалақ ойынының тақтасын, арба, домбыра, қобыз, сырнай және т.б. жасау 16–18 жас: ер-тұрман, қару-жарақ әшекейлеу; өңіржиек, сақина, сырға, білезік жасау 7–15, 16–18 жас: сүйекті жону, шегелеу, ысқыш, тобыршық, мүйізден тарақ, т.б. жасау 15 жас: киіз үй сүйегін әшекейлеу, бояу түстерін таңдап,-7 ою-өрнек салу 16–18 жас: үй жиһаздары мен ыдыс-аяқтарды әшекейлеу, бояу, ою-өрнек салу 16–18 жас: сәукеле, қиықша, алқа, білезік, түйреуіш, шашқап, шолпы, сағат бау, кемер белдік, бұрама, ыдыс-аяқ әшекейлеу 7–15, 16–18 жас: мүйізден түйреуіш, тарақ, қобдишаларды өрнектеп-әшекейлеу в) Тері ұқсату г) Тас өңдеу д) Киіз басу е) Кілем тоқу 16–18 жас: қайыстан қамшы өру, айыл, жүген, тізгін, қанжыға, шылбыр, шідер, ноқта жасау 16–18 жас: құлпытас, үш тас, бес тас, қошқар тас, қой тас, сағана өңдеу, қалау 7-15, 16–18 жас: жүн сабау, киіз тебу 7-15, 16–18 жас: кілем тоқуға қажетті құралдар: серу, теру, ұршық, адарғы, 16–18 жас: қайыстан қамшы өру, айыл, жүген, тізгін, қанжыға, шылбыр, шідер, ноқталарды бояп, өрнектеу 16–18 жас: тас ұсақтау, түрлі-түсті тастарды іріктеп, өрнектеп-әшекейлеу 18 жас: жүн сабау, киізді тебу, білектеу-7-15, 16 7–15, 16–18 жас: түкті, бұқар, жол, жолақ, масаты, қалы, қара, түкті, алаша, әндіжан, түркімен, адай Мәдени-тұрмыстық еңбек 7–15, 16–18 жас: отын дайындау, оларды үйге жеткізу, ауладан отынға орын әзірлеу; мал сою, саба пісу; ауланы жинақы ұстау, қақпа, сарай, қора-қопсыны жөндеу, тұрғын-жайды таза және жылы ұстау; киімдерін күтіп ұстай білу, жуу, үтіктеу 7–15, 16–18 жас: өзін-өзі күту, үйді таза ұстау, киімдерін күтіп ұстай білу; киім жамау, тоқу, әшекейлеу, пішу, тіге білу; ас әзірлеу, нан және ұннан жасалатын тағамдарды пісіру, жеміс-жидектерді тұздау, кептіру, ұлттық тағамдарды дайындай білу; қонақ күту, мүше ұсыну; сабын былғау, май шайқау, құрт-ірімшік кептіру Қосымша А Кесте – 1. Ер балаларды қазақ халқының дәстүрлі еңбекке даярлаудағы пайдаланатын ұғымдар жүйесі Дәстүрлі тұрмыстық шаруашылыққа байланысты ұғымдар Қазақ үй мүліктері Үй шаруашылығында пайдаланылатын саймандар Қол өнерінде пайдаланылатын Шаңырақ – үйдің бас бөлігі. Ол бірнеше атаудан тұрады. Тоғын – шаңырақтың дөңгелек шеңбері. Күлдіруіш – түндікті көтеріп тұратын ағаштан иіп жасалған бөлшек. Шаңырақ күмбезі осыдан тұрады. Кепілдік /кепіл ағаш/ - күлдіреуіштерді біріктіріп ұстап тұратын ағаш. Қаламдық – уықтың қаламы /басы/ кіріп тұратын шаңырақтағы төрт бұрышты тесік. Уық – шаңырақ пен кереге ортасын қосатын иінді ағаш. Қаламы – уықтың шаңырақ қаламдығына кіретін ұшы. Қары – уықтың иініне дейінгі бойы. Иіні – уықтың иілген /бүгілген/ тұсы. Алақаны –уықтың кереге басына Айыр – шөп үюге, жинауға арналған 3-4 тісті темір сабы ағаш. Күрек –темірден жасалған ағаш сапты күреу аспабы. Тоқпақ – қазық қағатын ағаш құрал. Керме – ат байлайтын керме арқан. Кетпен – жер қазатын құрал. Орақ – егін оратын құрал. Бел орақ – шөп, қамыс шабатын құрал. Арба – жаз көлікке жегетін 2-4 дөңгелекті тасымал құрал. Шана- қыс көлікке жегетін тасымал құрал. Күймелі арба, күймелі шана – адам отыратын жабық арба немесе шана. Ат шана – жеңіл және әдемілеп жасалғн шана. Мала – шөп, қамыс таситын шананың бір түрі. Қорап – шыбықтан тоқылған шанаға Ара – ағаш, темір кесетін тісті аспап. Асқақ темір – бір аяғы ұзын, бір аяғы қысқа циркуль тәрізді өлшеуіш әрі ою салатын құрал. Бақауыз – темірді соққанда ұстайтын тіссіз аспап. Балға – соғатын, қағатын аспап. Бұрғы – ағаш тесетін құрал. Біз – етікші құралы. Білтегіш – тоқымашының тоқу құралы. Жонғы – ағаш қабағын жонатын құрал. Жуалдыз – ине тәрізді құрал. Ине – тігінші құралы. Кеземел ине – жасуы үлкен ине. Иненің жасуы – көзі деген мағынада. Инелік – ау тоқитын құрал /ағаш, сүйек/. Тебен – қалың бұйымдар /текемет, Кесте 1-дің жалғасы бекітілетін басы. Уық бау – уықты басына байлайтын жіп. Кереге – үй іргесі мен шеңберін құрайтын негізгі бөлік. Қанат -керегені жинап біріктіруді «қанат» деп атайды. Желі – керегені құрайтын ағаштар. Кереге қап – сырлы кереге қажалмас үшін әрі көгіне су тимес үшін қапталған киіз. Жел арқан – дауылды күндері үйді бастыра тартатын арқан. Күйеу қазық – үй сыртында іргесінде жел арқан байланатын қазық. Бақан – шаңырақ көтеретін, киіз есікті көтеріп қоятын бір жақ басы аша ұзын ағаш. Жабық – туырлықтардың бір-біріне айқаса жабылатын тұсы. Дақтау, дембі – шеберлер термині, белгілеу деген сөз. Белдеу – туырлық желде көтеріліп кетпес үшін үй сыртынан екі жерден тартылатын арқан. Бас арқан – үйдің барлық салмағын Салып зат т.б. таситын құрал. Мосы – шәйнек іліп отқа қоятын үш аяқты мүлік. Темірошақ – қазан асатын үш аяқты темір мүлік. Шошала – артық зат, құрал-жабдық қоятын үйшік. Насыбай тостаған насыбай үгітетін ыдыс. Үккіш – насыбайды үгетін шоқпар. Жайнамаз – намаз оқитын жайма, төсеніш. Тәсбиық/тәшбиық/ - молдалардың намаздан кейін мінәжат ететін моншақ, тізбегі. Оқтау – қамыр ысатын жұмыр ағаш. Нантақтай – қамырды илейтін және ақтаумен ысатын тегіс, жалпақ тақтай. Диірмен тері – диірмен астына төсейтін төсеніш. Елеуіш – ұн елейтін дөңгелек жиекті, тор көзді дүние. Қайрақ – пышақ, балта қайрайтын тас. Түбіттарақ – түбіт түтетін темір тісті ағаш құрал. Қап, қапшық – бұйым салуға арналған киіз/ тігетін үлкен әрі жуан ине. Егеу – темір егейтін құрал. Мәймөңке – ұшы қасқа ине. Терме жібін теретін қайқыбас кішкентай ағаш. Сыдырғыш - өрімшінің өрімді тегістейтін құралы /сүйек, қатты ағаш/. Сабау – жүн сабайтын ұзынша жіңішке ағаш. Сояу – талдырма киіздерді жөрмейтін, тігетін иненің бір түрі /сүйек, ағаш/. Сүргі – терінің көк етін алатын құрал. Кескір – темір кесетін құрал. Көрік – ұстаның шөқ үрлейтін құралы. Кемпірауыз – қышқаштың бір түрі, ұста құралы. Қышқаш - өнделетін, істейтін затты тістеп ұстайтын құрал. Қайрақ – құралдарды өткірлеу үшін оның жүзін қайрайтын тас. Қашау – ағаш оятын құрал /темір/. Кесте 1-дің жалғасы ұстап тұратын, кереге басын орай маңдайшаға бекітілетін берік арқан.Адалбақан – Киім ілуге арналған ашалы, ою-өрнекті ағаш. Асадал – ыдыс-аяқ қоятын жәшік. Абдыра/әбдіре/ - зат, киім, бұйым салып қоятын үлкен сандықтың қарапайым түрі. Сандық – зат салатын оюлы, сырты темірмен қапталған үй мүлкі. Сандық қап -көшкенде қажалмас үшін киізден жасалған жұмсақ қаптама. Жағлан - сыртын былғарымен қаптаған сандық түрі. Жәшік – қақпақпен жабылатын, төрт аяқты мүлік. Қобдиша – сандықтың кішкене түрі. Жүкаяқ – сандық астына тұратын оюлы төрт аяқты ағаш мүлік. Кебеже - өрнектеліп жасалған жәшіктің бір түрі. Төсекағаш – керует. Шабадан – ішіне көрпе, жастық, киім, бұйым салатын қалың матадан, жүннен, қалың матадан жасалған бұйым. Қырғыш – ыдыс түбіндегі қаспақтарды қыратын темір. Сүйретпе – екі басын ат арқасына салып, зат сүйрейтін ағаш құрал. Оған адам да отырады. Орындық – адам отыратын отырғыш. Орындық – саба, мес астына қоятын төрт аяқты мүлік. Оттық - от шығаратын күкіртті зат. Шақпақ тас – бір-біріне шағып от шығаратын тас. Жаңғырық – ағаш шапқанда астына қоятын дөңгелек. Істік – піскен етті қазаннан түйреп алатын қатты ағаштан, аршадан, тобылғыдан жасалған сүйрік. Күрсі – кітап астына оқығанда қоятын орындық. Сүлгі – жуынғанда сүртінетін түткі мата /орамал/. Ормал – қол сүртетін, жуған ыдыстарды сүртетін мата. Майлық – майлы, кірлі заттарды сүртетін шүберек. Қазиек – соғылатын, қыздыратын темірді ұстайтын тісті құрал. Қуысқұлақ – жүзі қуыс ағаш оятын құрал. Қалып – етікші құралы, аяқ үлгісі /ағаш/. Қайшы – мата қиятын тігінші құралы. Темір қайшы – қаңылтыр қиятын қайшы. Түрпі – ағаш мінін алатын бұдырлы темір құрал. Тескіш – темір, қаңылтыр тесетін ұшты құрал. Ырғақ – тезден шыққан ағаштарды үлгіге келтіретін қарапайым қалып ретіндегі құрал. Қақсал ағаш - әбден кепкен үй жасауға жарамды ағаш. Мор – қақсал ағашты жұмсарту /балқыту/ үшін жер үстене жасалатын пеш. Обын – үй ағашын жұмсарту үшін жер астында жасалатын пеш. Қоз – ағашты жұмсарту үшін от жағатын орын. Кесте 1-дің жалғасы киіздер облап жасалған мүлік. Кілем – жүннен тоқылатын бұйым. Ерісі – ағаштардың кереге құрайтын ұзыны.Сағанақ, балашық – ағаштардың қысқасы. Ыру – уық пен кереге салынған оюлы сызықтар. Көз – керегенің торкөздері («тор көз», «жел көз»). Азат көз – керегенің көктелмеген жерлері. Сықырлауық – киіз үйдің ағаштан жасалған жарма есігі. Босаға – сықырлауықтың сыртынан жабылатын есік. Маңдайша – екі босағаны төменгі жағынан ұстап тұратын берік ағаш. Табалдырық – екі босағаны төменгі жағынан ұстап тұратын берік ағаш. Бақалақ – сықырлауықты жапқанда маңдайшада бекітіп тұратын айналмалы ағаш тиек. Туырлық – ордада кереге бойын, шағын үйлерде шаңыраққа дейін Алмас – шыны кесетін құрал. Пышақ – тамақ, зат т.б. кесетін аспап. Лөкет – мал соятын үлкен пышақ. Бәкі – қалтаға салып жүретін мүлік. Қын – пышақ салып жүретін мүлік. Ұстара – сақал-мұрт, шаш алатын өткір құрал. Сыпырғыш – ірі құс қанатынан немесе шілік, жусаннан буып жасалған үй сыпыратын мүлік. Сүймен – мұз оятын құрал. Қалжуыр – үш қармақты темір. Шот – ағаш шабатын үй құралы. Шотаяқ – шөп суаратын құрал. Жады – малға құрақ, сабан, жүгері турап беретін құрал. Келі – тары түйетін құрал. Келісап – келі ішіндегі тарыны түйетін құрал. Сақар – қурайды өртеп алатын тұнба. Сабын/кір сабын/ - сақарға мал майын араластырып қайнатып жасайтын кір кетіргіш қосынды. Бұзаушық – кішкене сабын. Үйші – киіз үй жасайтын шебер. Тез – мор, обын, қоздан жұмсарып шыққан үй ағашын түзетін немесе иетін үйші құралы. Сықаурын – тездегі ағаштың қисығын жамбасқа салып түзетін өте қатты ағаш. Талқы – кепкен теріні, көнді, сіріні, ұйысқан жүнді жұмсартатын құрал /ағаштан жасалады/. Көк – керегені құрайтын таспа /қайыс/. Үскі – көк өткізу үшін кереге тесетін құрал. Дақтау, дембі – шеберлер термині «белгілеу» деген сөз. Борлау – түндік, туырлық төзімді, берік болу үшін ақ бормен не күйген сүйекпен қырнайды. «Түйе бел» - ши тоқитын құрал. «Ши құрғыш» - деп те атайды. Үй ағаш – киіз үй үшін дайындағын, кептірген ағаштар. Сыздық – керегеге салынатын терең Кесте 1-дің жалғасы жабылатын киіз. Үзік – ордада кереге мен шаңыраққа дейін жабылатын туырлық бөлігі. Дөдеге/үзікті үй/ - үй сыртына кереге басы тұсына киізден оюлап жасалған әшекейлі киіз. Түндік – шаңырақ үстінен жабылатын төрт бұрышты киіз. Түндік бау – түндік белдеуге байлайтын бау. Ши – киіз үй бөлшегін, тұрмыс бұйымын жасайтын өсімдік. Ақ ши – кереге сыртынан, кейде туырлық сыртынан орай тартылатын тоқыма ши. Шым ши – ою-өрнекті, жүн оралған туырлық ішінен тартылатын ши. Таңғыш құр – үй тіккенде керегелерді бір-біріне қосып байлайтын терме бау. Бас құр – кереге басы туырлықты тесіп кетпеу үшін үй айнала жүргізілетін /тартылатын/ жалпақ облы құр. Алқынды – сабынның әбдег жұқарған қалдығы.Ау – балық аулайтын құрал. Қаза – қамыстан тоқып балық аулайтын құрал. Оның екі жақ басында балық тұратын қоржыны болады. Сүзекі – қазадағы балықтың сүзіп алатын торкөз. Қармақ – балық аулайтын құрал. Жұтпа – балықты тірі шаншып шортан аулайтын қармақ. Қайық - өзеннен өтуге немесе жазда аудан балық алу үшін жасалған құрал. Қақпан – аң аулайтын темір құрал. Тұзақ – сымнан немесе қылдан жасайтын аңшы құралы. Ара, балға,балта, тістеуік – тұрмыс құралдары. Инелік – ау тоқитын құрал /ағаш/. Кісен – ұры алмас үшін ат аяғына салынатына құлыптың бір түрі. сызықтар. Сарнауық – керегеге сызық салатын аспап /темір/. Ірге киіз – үйдің іргесінен шаң, құм, жел,суық жібермеу үшін тұтылатын киіз. Көзеу – шаңырақ қаламдығын тегістеу үшін қызған темірмен күйдіру. Уықтың ығуы немесе қыдыруы – уықтың уытқып кетуін осылай айтады. Шалма – уықтың қыдырмауы үшін барлық уықты шалып өтетін терме бау. Тістеуік – шеге суыратын құрал/темір/. Төс – жасалатын, өңдейтін темірді салып таптайтын салмақты, берік темір тұғыр. Оймақ – тігіншілердің. Етікшілердің саусағына киетін ойық, темір. Тері оймақ – теріден жасалған оймақ. Қож – ұсталардың көмір салатын Кесте 1-дің жалғасы Жел бау – сәндік үшін шаңыраққа байланатын шашақты баулар. Желді күні оған үй шайқалмас үшін салмақ байланады. Балақ бау – көшкенде уықтарды қосып байлайды.Аяқ бау – уыққа сәндік үшін байлайтын түрлі жіптер шоғы. Есік бау – киіз есік бауы. Тастама - киіз есіктің жоғарыдан шаңырақ арқылы маңдайшаға байланатын бауы. Керегенің басы – керегенің жоғарғы жағы. Керегенің аяғы – керегенің жерге тірелген жағы. қалағы /сүйек/. Ілдіргі – тоқымашының құралы /ағаш, сүйек, темір/. Ұршық – жіп иіретін құрал. Құрамы: қаңғалақ /яғни басы/, сабы. Сабында бұрмашасы болады. Пышақ – кесетін құрал. Шот - ағаш шабатын құрал. Кесте – 2. Қазақтың дәстүрлі мал шаруашылығына байланысты ұғымдар Жылқы Түйе мен сиыр Қой мен ешкі Қамбар ата – жылқының пірі, иесі әрі киесі. Құлын, құлыншақ – жылқы төлі. Жабағы – бір жылға дейінгі төл. Тай - екі жастағы жылқы. Құнан – үш жастағы жылқы. Құнажын – үш жастағы ұрғашысы. Байтал – төрт жастағы ұрғашысы. Сойтал – төрттен асқан ұрғашысы. Дөнен – төрт жастағы еркегі. Бесті – бес жасар еркек жылқы. Айғыр – аталық жылқы. Сәурік – жас айғыр. Бие – аналық жылқы. Қулық – алғаш құлындаған бие. Қысырақ – үйірге алғаш қосылған жас мал. Мама бие – көп құлындаған жуас бие. Бедеу – құлындамайтын жылқы. Ат – ақталған /кестірілген/ еркек жылқы, мініс ат. Мініс аттары жалпы жылқы тегіне қарай тұлпар, сәйгүлік, дүлдүл, наз бедеу, қазан ат, арғымақ, жабы, қасиетіне қарай аяушыл, жорға, жүйрік т.б. деп аталады. Жылқының түр-түстері – ақ, ақбоз, күрең, Ойсылқара – түйе пірі, иесі киесі. Бота, ботақан, көшек – түйе төлі. Бүлдіршін – екі жасар ұрғашы түйе. Тайлақ – екі-үш жасар ұрғашы түйе. Бұзбаша – үш жасар ұрғашы түйе. Буырлыш – төрт-бес жасар ұрғашысы. Буыршын – төрт-бес жасар еркегі. Бура – аталық түйе. Інген – аналық түйе. Атан – ақталған /кестірілген/ түйе. Түйе малы тұқымы мен касиетіне қарай: нар, жампоз, қоспақ, арақоспақ, мыозақоспақ, желмая, аруана, біртуған, маз, үлек, айыр т.б. деп бөлінеді. Көрт, көйін – түйенің жаман түрлері. Ақшелек, қатпа – түйе аурулары. Шопан ата – қойдың пірі, иесі, киесі. Қозы, қошақан – қойдың жас төлі. Көрпеш – есейген қозы. Көбеген – төл басы, ерте туған қозы. Көпей – кеш туған қозы. Марқа – қозының марқайған кезі. Бағлан – семіз марқа. Тоқты – жасы алты айдан асқан. Ісек – тарттырылған /кестірілген/ қой. Құнан қой – үш жастағы қой. Дөнен қой – төрт жастағы қой. Азбан – тарттырылған қошқар. Қошқар – аталық. Саулық – аналық қой. Ақауыз қой - әбден семірген бойдақ қой. Топалан – қой ауруы. «Пүшайт-пүшайт» - қойды шақыру. Шешек ата – ешкінің пірі, иесі, киесі. Лақ – төлі. Бөрте – алты айлық төл. Шікіраз – жасқа толған еркегі. Туша – жасқа толған ұрғашысы. Кесте 2-нің жалғасы торы, жирен, шабдар, шүбар, теңбіл, қызыл, қара, қарагер, құла, құлагер, бурыл, баран, қылаң, сұр, ала, кер, күлдібадам, шалбас. Тулақ - әбден жүдеген арық жылқы. Мәстек – жылқының жаман түрі. Жамандату, шеміршек, сақау, маңқа, қолқа – жылқы аурулары. Жылқы жүрісі – аяң, жортыс, бүлкіл, желіс, сау желіс, сар желіс, бөкен желіс, текірек, шоқыту, шабыс. «Құрау-құрау» - жылқыны шарқыру. Үйір – жылқы тобы. Атсейіс – ат бабын білетін адам. Ақтату – жылқыны кестіру, ат қылу. Арамза – мезгілсіз туған төл. Бедеу – мүлде құлындамайтын жылқы. Бұғалық – жылқыны ұстайтын арқан. Керме – ат байлайтын арқан. Ақыр – атқа жылқыға жем салатын орын. Күделеу – бие сауғанда жүріп кетпеу үшін алдыңғы аяғын мойнына жіппен байлап қою. Исіну – жылқының сүт бермей жүріп кетуі. Таға – жылқы мұздан таймас үшін оның тұяғына қағатын темір доға. Қысыр – төлдемей қалған мал. «Көс-көс» - түйені шақыру. Зеңгі баба – сиыр пірі, иесі, киесі. Бұзау – сиыр төлі. Баспақ – алты айға дейінгі төл. Арда, торпақ – бір жылдық төл. Тайынша – жастан асқан еркегі. Тана – жастан асқан ұрғашысы. Қашар – екі жасар ұрғашысы. Құнажын – үш жасар ұрғашысы. Дөнежін – төрт жасар ұрғашысы. Өгіз – кестірілген мал. Бұлар жасына қарай өгізше, құлан, өгіз, атан өгіз т.б. болып аталады. Бұқа – аталық. Сиыр – аналық. Сауын сиыр – сауылып жүрген сиыр. Саулы сиыр – бұзаусыз сауылатын сиыр. Бұқаша, бұқашық – жас бұқалар. Қашақ – жиі қашатын яғни бұқаға тоқтамайтын сиыр. Аусыл, қарасан – сиыр ауруы. «Ахау-ахау» - сиыр шақыру. Келе – түйе тобы. Шыбыш – екі жастағы ұрғашысы. Ешкі – аналық. Серкешік- жасқа толған еркегі. Теке – аталық. Кебенек - ешкі ауруы. «Шөре-шөре» - ешкіні шақыру. Ешкінің түстері – ақ, қара, көксағыл, ор жағал, сары. Отар – қой, ешкі тобы. Сырға – мал құлағына салынатын белгі. Жалқы – жалқы туған төл. Егіз – бірге туған екі төл. Үшем – бір енеден туған үш төл. Төртем – бір енеден туған төрт төл. Көген – қой, ешкі байлайтын арқан, жіп. Кереқап - жаңа туған қозы мен лақты салып әкелетін қапшық немесе ыдыс. Сарық – қойдың бір түрі. Маңырады – қой, ешкі дыбысы. Жамырады – төлдің енесін сауылудан бұрын ему. Үркі/үрікті/ - малдың шошынуы. Бұқа сүріді -бұқаның сиырды Кесте 2-нің жалғасы Қылқұйрық – жылқы деген сөз. Қарақаптал – аналықты қашыруға жарамай қалған аталық /айғыр, .т.б/. Қасқа – мал басындағы ақ таңба. Төбел – мал маңдайындағы ақ таңба /төбел тай/. Құрық - басына жіп байлаған мал ұстауға арналған сырық ағаш. Қасапшы – мал союшы. Саяқ – бойдақ жас жылқылар тобы. Матау – асау жылқылары бірнеше жерден байлау. Кісінеу – жылқының дыбыстауы. Айғыр шапты – айғырдың биені қашыруы. Айғырдан шықты – биенің қашуы. Міңгі – мінуге үйретілген мал. Жегін – жегуге үйретілген мал. Табын – сиыр тобы. Басжіп – сиыр байлайтын жіп. Бошалау – аналық малдың туар кезде төлін қызғанып аулаққа қашуы. Бауыртақ – төлдің кіндігін сақтау үшін бауырына тағылатын мата. Желі – төл байланатын керме. Желінқап – сиырдың желіні жарылғанда кигізілетін қапшық. Ен – малдың мүйізіне, құлағына салынатын белгі. Қара тіл – сиырдың жүйрігі. Боздау /баздады/ - түйе дыбысы. Мөңіреу /мөңіреді/ - сиыр дыбысы. Шапқатарлау – түйелерді бір-біріне тізіп жетелеу. Бұра шөкті – бураның інгенді қашыруы. Топай – сиыр асығы. Күзеу – тайдың, құнан, байталдың жал-құйрығын кесу. қашыруы. Жеру/жеріді/ - малдың өз төлін алмауы. Телу – төлді басқа аналыққа қосу, емізу. Сиыр, қой, ешкі қашты – аналық малдың тоя алуы. Асық – балалар аса құмартып ойнайтын асықты жілік пен сирақтың ортасындағы сүйек. Ешкімек – ешкі асығы. Қосымша Ә Кесте – 3. Қыз балаларды қазақ халқының дәстүрлі еңбекке даярлаудағы пайдаланагын ұғымдар жүйесі Дәстүрлі тұрмыстық шаруашылыққа байланысты ұғымдар Қазақ үй мүліктері мен жиһаздары Ұлттық киімдер Зергерлік және тігін бұйымдары Адалбақан – киім ілуге арналған ашалы, ою-өрнекті ағаш. Асадал – ыдыс-аяқ қоятын жәшік. Абдыра/әбдіре/ - зат, киім, бұйым салып қоятын үлкен сандықтың қарапайым түрі. Сандық – зат салатын оюлы, сырты темірмен қапталған үй мүлкі. Сандық қап – көшкенде қажалмас үшін киізден жасалған жұмсақ қаптама Жағлан – сыртын былғарымен қаптаған сандық түрі. Жәшік – қақпақпен жабылатын, төрт аяқты мүлік. Қобдиша – сандықтың кішкене түрі. Жүкаяқ – сандық астына тұратын оюлы төрт аяқты ағаш мүлік. Киім – адам киетін, денесін ыстық, суықтан қорғайтын бұйым. Тымақ – аң, мал терісінен жасалған қыстық бас киім. Бөрік – жиегіне аң терісін салған бас киім. Оны ерлер де қыздар мен жас келіншектер де киеді. Төбесіне үкі қадап, сыртын әшекейлейді. Бөкебай - түбіттен тоқылған әйелдердің бас киімі. Тақия – қыздардың үкілеген, әсем тағымлар тағылған бас киімі. Қасаба – қымбат матадан тігілетін қыздардың бас киімі. Қалпақ – ер адамның киетін бас киімі. Төбетей - төбеге киетін шағын бас киім /жаздық/. Құлақшын /малақай/ - қыстық бас киім Жалғабай – малшылардың жаздық бас Алқа – омырауға тағатын көбіне күмістен соғылатын әйелдердің сән, әсемдік, көркемдік бұйымы. Білезік – күмістен, алтыннансоғылатын, білекке салатын әйел бұйымы. Жасалуына қарай алтын білезік, күміс білезік, құйма білезік, сағат білезік, топсалы білезік, бұрама білезік, қос білезік т.б. атаулары бар. Бес білезік – алтын, күмістен, асыл тастардан көз орнатылған күміс шынжыр арқылы бес сақина бекітілген аса қымбат білезік. Балдақ – алтынна, күмістен соғылатын жұмыс сақина. Жүзік – қымбат тастардан көз орнатылған жалпақ сақина түрі. Оның еркертер де, әйелдер де салатын түрлері болады. Моншақ – түрлі тастар мен шыныдан жіпке тізілген мойынға, қолға салатын, Кесте 3-тің жалғасы Кебеже - өрнектелік жасалған жәшіктің бір түрі. Төсекағаш – керует. Шабадан – ішіне көрпе, жастық, киім, бұйым салатын қалың матадан, киіздер оюлап жасалған мүлік. Кілем – жүннен тоқылатын бұйым. Түскілем – тоқылған, жүннен басылған немесе матадан кестелеген керегеге ілетін кілемше. «Түскиіз» деп атайды. Алаша - өрмекпен тоқылып, қосылатын кілемше. Шымылдық – ерлі-зайыптылардың жатарда тұсына ұстайтын ақ матадан тігілген мүлік. Көрпе – ішіне жүн, мақта салып матадан тігілген жамылғы. Төсек көрпе – адамдар астына төсейтін көрпе. Көрпеше – бір адам отыратын шағын көрпе. киімі. Сәукеле – ұзатылатын қыздардың қымбат бас киімі. Сәлде – молданың басына орай салатын киім. Желек – сәукеленің немесе қыздар бас киімінің желке тұсынан төгіліп тұратын жібек мата. Жыға – дулығаның немесе бас киімнің желке тұсына мойынға су кетпекүшін тағылған қалың мата. Күлапара – бас киімнің сыртынан су немесе қар түспес үшін қаптай киетін киім. Күндік – жаулықтың бір түрі, егде әйелдер басына орай тартады. Жаулық – тұрмыстағы әйелдердің басқа тартатын киімі. Кимешек - әйелдердің басын, иығын жауып тұратын киім. Біртартар – басқа тартатын орамал /әйел/. Шалма – түбіттен тоқылған ерлердің мойынсалғышы. киімге тағатын сән бұйымы. Талмоншақ – бірнеше қатар тізілетін моншақтар. Тұмарша – сәндік үшін омырауға тағатын үш бұрышты, салпыншақты күміс бұйым. Маңдайша – сәукеле т.б. киім маңдайына тағатын көз орнатылған күміс тағым. Сақина – саусаққа салатын әртүрлі үлгіде күмістен, алтыннан соғылатын бұйым. Танакөз – шар тәрізді күміске тстан көз орнатылған түйме тәрізді сәндік тағым. Өңіржиек – салпыншақтар тағып, үзбелеп жалғаған омырауға сән беретін, түрлі-түсті тастардан көз орнатылған әсемдік тағым тізбесі. Үкіаяқ – үкі тұяғына ұқсатып күмістен соғатын астын бірнеше салпыншақтар тағылған бұйым. Көз отаға – күміске орнатылған бармақтай асыл тас. Бас киімге, батырлар далуғасына қадалған. Кемер белбеу – негізі былғарыдан тігіліп, алтын, күміс әшекейлермен шекетулеген аса қымбат белбеу. Қын – кемер белбеумен бірге тұратын пышақ салынатын әшекейлі, былғары Кесте 3-тің жалғасы Сырмақ – киізден сырып жасалатын түскиіз немесе төсеніш. Талдырма – жұмсақ төсеніш киіз. От киіз – от басына, ошақ қасына төселетін кесек киіз. Тулақ – босаға жаққа төселетін мал терісі. Шыпта – ас тұратын жерді қалқалап қоятын ши. Мамық – құс жүнінен жасалған жатын төсеніш. Жастық ағаш – жастық астына қоятын ағаш мүлік. Бөстек – қозы, тоқты терісінен жасалған төсеніш. Кірсалғыш – жеңіл бұйымдарды салып, кереге басына ілінетін матадан әшекейлеп жасаған бұйым. Боқша – кітап салатын немесе зат салатын киізден немесе қалың матадан жасалған дорба. Жүк – сандық үстіне жиналған төсек-орын. Жүкжапқыш – жүк үстіне жабатын кестелі жапқыш. Шәлі/салы/ - әйелдердің басқа тартатын шашақты, сәндік орамал. Тоқуына қарай «бөртпе шәлі» деп те атайды. Жейде – іштен киетін ерлер киімі. Көйлек - әйел киімі. Киіт – құдалыққа ұсынатын киім, бұйым /кәде/. Күрте – ерлердің жейде сыртынан киетін жұқа киімі. Кеудеше – жылылық үшін кеудеге киетін жеңсіз. Бешпент – ерлердің жазда киетін сырт киімі. Шапан – тізеден төмен түсетін қалың сырт киім. Қаптал шапан, қималы шапан, сырмалы шапан деген түрлері бар. Камзол - әйелдердің көйлек сыртынан киетін киімі. Шекпен – су өтпес киетін сырт киім. Ең бағалысы түйе жүнінен тігіледі. Жақы /құлын жақы, тай жақы/ - жылқы терісін жүнін сыртына қаратып тігетін кәделі киім. бұйым. Оқшантай – ішіне шағын зат салатын, кембер белбеуге өткізілетін әшекейлі, былғары қалта. Қапсырма - әйел камзолына тағылатын түйме қызметін атқаратын жалпақ күміс бұйым. Шекелік – сәукеле, тақия т.б. баскиімге тағылатын тағым. Шаштеңге – қыздардың өрілген шаш ұшына тағылатын жібек бау өткізілген күміс сөлкебай. Шолпы – шашқа тағылатын, қымбат бағалы, сылдырмақты бұрым сәнін келтіретін алтын, күміс тағым. Шашбау – қыздар шашвмен қоса өріліп моншақты, зерлі күміс шынжырлы әсемдік тағым. Шашқап – шашты күннен, шаң-тозаңнан қорғайтын қымбат матадан жасалып, сыртын түрлі моншақ, жапсырмалармен безендірілген бұйым. Сырға – құлаққа тағылатын сәнді асыл бұйым. Оның сапасына, құрамына сай көптеген түрлері болады. Кесте 3-тің жалғасы Шатыр – жауыннан, ыстықта күн көзінен қорғанатын жиналмалы баспана. Бесік – баланы бөлейтін, қастерлік мүлік. Оның жастық, мамық, жаялық, тартпа, түбек, шүмек, бесік, жапқыш т.б. бөліктері мен бұйымдары болады. Ұлтарма – жұмысқа киетін оңай тігілетін етік түрі. Кебіс – қонышсыз былғарыдан тігілетін аяқ киім. Мәш/мәсі/ - кебіспен киетін қонышты, өкшесіз аяқ киім. Шоқай етік – жұмысқа киетін аяқ киім. Ұлтарақ – аяқ киім ішіне жылылық үшін салынатын киіз. Шұлық – жалаң аяққа киетін жүннен тоқылатын киім. Шәрке – жаз киетін жұқ аяқ киім. Сандал – үсті ашық жаздық Шұлғау – етік, мәсі ішінен аяққа орайтын жұмсақ мата. Пима – жүннен басылған жылы, Жадағай – түйе жүнінен тоқылған астарсыз шапан. Тон – аң, мал, қой терілерінен тігілетін жылы киімдер. Оның бірнеше түрлері болады. Мысалы: қырмызы тон, қамқа тон т.б. Тұлып – қыста тоңбас үшін киім сыртынан киетін кең киім. Қасқыр, қой терісінен тігеді. Ішік – қыста киетін сәнді киім. Аң терілерінен тігіледі. Сондықтан олардың қасқыр ішік, бота ішік, түлкі ішік, жанат ішік, күзен ішік, құндыз ішік, қоян ішік, қарсақ ішік, бұлғын ішік т.б. түрлері болады. Күпі – ішіне жабағы жүн салып сырыған шапан түрі. Кебенек – жауынды, боранды күні киім сыртынан киетін су өтпейтін киім Белдемше – үй шаруасына белден байланатын алжапқыш. Ертеде осылай аталатын әйелдердің сәндік көйлектері де болған. Өрмек – алаша, басқұр, қордын, кілем т.б. тоқитын көптеген бөліктерден тұратын күрделі тоқыма құралы /станок/. Термелі өрмек – кілем тоқитын құрал. Бұған енді, жалпақ тоқыма бұйымдары тоқылады. Жәй өрмек – бұған енсіз құр, бау, терме, басқұр сияқты бұйымдар тоқылады. Жәй өрмек бірнеше бөліктерден, құралдардан құралады. Қазық – желі және өрмек өрісі үшін қажық қазықтар. Кергіш қазық - өрмек өрісін алдыңғы жағынан керіп тұрады. «Күйеу қазық» - өрмекті арт жағынан керіп тұратын қазы. «Жетім қазық» деп те атайды. Күзу шыбығы – арқау жіп өткізетін ағаш шыбық. Күзу арқалығы – күзу шыбығын тең көтеріп тұрады. Мосы – арқаоықты көтеріп тұртын үш бұтты құрал. Адарғы - өрмек өрісінің астыңғы және үстіңгі беттерін айқастыратын ағаш құрал. Кесте 3-тің жалғасы қыстық аяқ киім. Қолғап – қолға киетін киім /қыста немесе жұмыста/. Түйме – киім өңірін қаусырынғанда бекітетін бұйым. Құрысқақ – тымақ желкесін төбесіне іліп бекітетін ағаш тиек. Жерошақ – жерден қазыоып қазан асатын орын. Диірмен – ұн тартатын тас құрал. Еркек тас – диірменнің астыңғы беті. Шүлдік – еркек тас ортасындағы кіндік, темір. Бақалақ – ұрғашы тастың кіндік кіретін ағаш қалағы. Иінағаш – иыққа салып су таситын мүлік. Көсеу – от көсейтін темір құрал. Шімшуір – шоқ ұстайтын темір құрал. Тұтқыш – қол күймес үшін қазан құлағын ұстайтын киіз қалта. Қоржын – жолаушының ат артына бөктеретін, керек-жарағын Белбеу – киім сыртынан буынатын былғарыдан жасалатын бұйым.Мата белбеу де болады. Дамбал – ұзын балақты іш киім. Лыпа – балақсыз іш киім. Жарғақ шалбар – тықыр теріден тігілген шалбар. Тері шалбар – қыста жүнін ішіне қаратып тігілген шалбар. «Иткөйлек» - жаңа туған нәресте кигізетін жөмеп тіккен көйлекше. Етік – былғарыдан тігілетін қонышы ұзынаяқ киім. Саптама етік – байпақ салып киетін қысқы етік. Байпақ – етік ішінен салып киетін киізден тігілген аяқ киім. Жым етік - өкшесі аласа қиысқ табан етік. Шоңқайма етік – еркекке де, әйелге де арналған биік өкше түрлі-түсті жіппен әдіптелген сәнді етік. Ұлтарма – жұмысқа киетін оңай тігілетін етік түрі. Кебіс – қонышсыз былғарыдан Серу ағаш - өрмек өріс енін, жіптерін бірдей етіп ұстап тұратын құрал. Жүгіртпе – арқау жібін өткізіп тұратын құрал. Қылыш – адарғыдан кейін арқау жібін тығыздайтын қылш тәрізді ағаш. Бақылау жіп - өріс жіптері шатыспау үшін қолданылатын /буатын/ бөлек жіп. Тергіш - өрнек шығару үшін түрлі-түсті жіптерді теретін /іріктейтін/ ағаш құрал. Еркек жіп – Күзуде тұрған желі жіптерінің үстіңгі беті. Ұрғашы жіп – астыңғы беті. Шатыс – еркек және ұрғашы жіптердің адарғы арқылы айқасуы. Тарту жіп – күзуді қозғалмау үшін қатты тартып бекітіп қоятын мықты жіп. Жіп қашу- желі жіптерінің үзілуі. Арқау – тергіштен кейін шатысты ұстап қалатын, жүгіртпеге оралған арқау жіп. Маталар – сырт киімдік, жібек және түрлі маталар. Сырт киімдік, қымбат маталар – барқыт, тұқаба, берен, биқасап, бүлде, дүрия, қамқа, қойқын, қыжым, мақпал, мауыты, Кесте 3-тің жалғасы салатын қос қалталы бұйым. Қанар – жүн салатын үкен қапшық. тігілетін аяқ киім. Мәш/мәсі/ - кебіспен киетін қонышты, өкшесіз аяқ киім. Шоқай етік – жұмысқа киетін аяқ киім. Ұлтарақ – аяқ киім ішіне жылылық үшін салынатын киіз. Шұлық – жалаң аяққа киетін жүннен тоқылатын киім. Шәрке – жаз киетін жұқ аяқ киім. Сандал – үсті ашық жаздық Шұлғау – етік, мәсі ішінен аяққа орайтын жұмсақ мата. Пима – жүннен басылған жылы, қыстық аяқ киім. Қолғап – қолға киетін киім /қыста немесе жұмыста/. Түйме – киім өңірін қаусырынғанда бекітетін бұйым. мәндала, пайы, баршын, парша, күліш, саң, тапта, ұштап, тібек, шұға, мана, ләмбәк, дыраб, манат, масаты, байрақ, борлат, бояқ, бұйдас, зипун, дабы, сылаң. Жібек маталар – баршын, кәніпас, кәріс, күләнкөр, күлдәрі, қатипа батсайы, сәрпіңке, сәндік, тапта, торғын, торқа, шәйі, қырмызы, атлас, кйнеуіз, маңлұқ. Тұрмыстық жұқа маталар – зон, ақсұп, борлат, бомази, бояқ, дабы,сыңсыма, сұрып, сәтен, сиса, шағи, бәтес, тек, зәріп, саржа, құмаш, орысқол, тайғақ. Арзанқол маталар – ләмбөк, ләстік, шыдаған, бөз, дәке, кенеп, сұпы, тептік, үлдірік, шөжім, шыт, ақзу, тік, тібен, сәлдебөз, күн-түн, меткетон. Басқа заттар – қамыс, ши, жалпақ қоға, тас, шыны, тоз, жыланның бас сүйегі, үкі тұяғы, піл сүйегі /дандан/, киік мүйізі, киік сирғы /қамшы сап/. Тігіс атаулары – айқас тігіс, алтындап тігу, батырып тігу, бедерлеп тігу, түгіс тігу, бүрме тігіс, есіп жөрмеу, жапсыру, жөрмеу, жара тігіс, көктеу және т.б. Кесте – 4. Қыз балаларға тән салт-дәстүр мен ұлттық тағамдар туралы ұғымдар Абысын асы – абысындардың бас қосып көңіл көтеруі, дастархан жасап шәй ішуі. Асату – үлкен кісілердің балаларға табақтан ет асатуы. «Айырылысар көже» - тату көршілердің, ағайындардың ірге көтергенде беретін сый-тамағы. Бастанғы - әке-шешелері сапарға шығып кеткенде үйдегі жастардың дәмді тағамдар дайындап бас қосу салты. Байлау – тауып алған затты біреуге сыйлау. Биебау – бие алғаш байланғанда жасалатын салт. Біз шаншар – құдалық дәстүр. Жасау – ұзатылған қызға берілетін дүние-мүлік. Наурыз көже – Наурыз мерекесінде әзірленетін, міндетті дәстүрлі тамақтар. Көгентүп /көгендік/ - балаға малдан, төлден берілетін ескерткіш, сый. Киіт – құдаларға берілетін киім, бұйым /кәде/. Кеусен – егіншілердің өнімнен ауылдастарына, ағайындарына беретін үлесі. «Келі түбі» - тары түйгенде берілетін үлес /кәде/. Көген той – құлын, бұзау, қозы-лақ алғаш байланғанда, көгенделгенде берілетін дәм. Белкөтерер – қарт кісілерге, аурудан тұрғандарға арнап әзірленген қуатты, дәмді тағамдар. Қалжа – жас босанған әйелдерге берілетін сый-тағам. «Құйрық-бауыр» - құдаларға берілетін салт табағы. «Қазан-шегелеу» - қонақ болуды меңзейтін сөз /дәстүр/. Қарашаңырақ – үлкен үй, қасиетті деген ұғым. Ата-бабадан қалған үйді «шаңырақ» дейді. Қонақасы – қонаққа берілетін тағам. Қамшы тастау – «сөз сұраймын» деген белгі «Қой басты» - киіз басқанда жасалатын дәстүр. Бұған арнап тағам дайындалады. Тулақ шашу – жүн сабағанда, түткенде жасалатын рәсім. Туырлы тілу – кекті, өшті адамдарды қарсыластарының туырлығын тіліп күш көрсетеді. Тымаққа салу – шала туған балаларды тымаққа салып өсіретін бағатын халық дәстүрі. «Тұсаукесер» - жаңа аяқтанған баланың тез әрі сүрінбей жүру үшін жасалатын салт. «Тоқымқағар» - жас бала алғаш сапарға шыққанда жасалатын салт, дастархан жаю. «Қымызмұрындық» - алғашқы қымызды ауыл адамдарын шақырып беретін салт. «Түйемұрындық» - ұзатылып келе жатқан келіншек көшінен алынатын кәде. «Сірге мөлдіретер /сірге жияр/» - бие ағытылған соң соңғы қымыздан ауыз тигізу дәстүрі. Сауын алу – малы жоқ адамдардың ағайындарының уақытша сауынға бие, сиыр алып саууы. «Ұйқыашар» - наурызда т.б. мерекеде жастардың түнде ұйықтамауы үшін әзірленетін тағам. Шаңырақтүйе – ұзатылып келе жатқан қыздың көлігі. Шідерге сигізу – еркек балалар малсақ, шаруаға икемді болсын деп жасалатын дәстүр. Шашыратқы – мал күйекке түскенде «төл көп болсын» деп жасалатын дәстүрлі тамақ. Қосымша Б «Қолөнер үйірмесі» Ұлттық мәдениетіміздің тарихында зергерлік өнері ерекше орын алады. Мәдени мұрамыздың ең негізгілерінен саналатын зергерлік өнері халқымыздың өткендегі материалдық мәдениет дәрежесін, рухани мәдениетін бейнелейді. Зергерлік өнері Қазақстан территориясында бұдан бірнеше мыңдаған жылдар бұрын пайда болған. Оның пайда болуы және дамыу асыл тастарға, түсті металдарға байланысты десек, археологиялық деректер бірнеше жүздеген, мыңдаған жылдар бойында қазақ даласында мыс, қалайы, күміс, алтын, қара темір, түсті металдар өндіріп келгендерін көрсетіп отыр. Мысалы, біздің замаңымыздан бұрынғы ІV мың жылдықтың аяғы мен ІІІ мың жылдықтың басында-ақ яғни, эполит дәуірінде Орталық Қазақстанда кен өндіріле бастайды. Археологиялық қазба жұмыстарының нәтижелері зергерлік өнердің байырғы замандардан-ақ көркемдік жағынан жоғары болғандығын дәлелдеп берді. Ағаш өндеуде біздің қазақ халқы алдына жан салдырмайтын, ағаштан түйін түйетін халық. Әрине, басқа да халықтар сияқты қазақ халқында да, сонау көне замандардан бері келе жатқан өзіне тән әлеуметтік және мәдени мұраға өте бай. Бұған дейінгі ұғым бойынша «көшпенділер» мәдениеттен кенже, білім-ғылымға қосқан үлесі жоқ деген қиынсыз пікірлер айтылып жүрді. Бұл пікірдің негізсіз екенін ата-бабамыздан қалған қасиетті саналатын ұлттық бұйымдарымыздың жасалу технологиясы мен олардың әшекейленуі эстетикалық тұрғыдан алғанда басқа халықтардан асып түседі. Мысалы, бір ғана қазақ үйдің жасалу архитектуралық ерекшеліктері тас үйде өскен Еуропа халықтарын таң қалдыруда. Өкше басар ұрпаққа әлеуметтік мұра болып қалған Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауи, Жамбылдағы Айша бибі, Қарахан, Ұлытаудағы Алашхан, Аякөз бойындағы Қозы Көрпеш-Баян сұлу зираттары да ертедегі қазақтардың сәулет өнерінің асқан шебері бола білгенін дәлелдейтін тарихи айғақ. Есіктегі «Алтын адам» қаңқасы, Түркістандағы «Тайқазан» да ертедегі ата-бабаларымыздың ағаш пен сүйектен, жүн мен теріден түйме түйетін, «алтынды аптап, күмісті күптеп» зергерлік әшекей заттар жасаушы, он саусағы өнерлі шеберлердің болғанын дәлелдей түсетін фактілер. Сол мәдени мұраның асылдарын жастардың бойына дарытып, жүрегіне ұялатып ұрпақтан-ұрпаққа жалғастыру бүгінгі таңдағы ұлттық мектептердің оқу-тәрбие процесі мен отбасына жүктеледі. Осыған орай мектепте жүргізілетін көптеген тәрбие жұмыстарының бір саласы жеткіншек ұрпақты халқымыздың ұлттық қолөнеріне баулуға бағытталады, өнерге бейімділіктің алғашқы қадамы баланың өскен ұясынан бастау алып, мектеп қабырғасында оқу-тәрбие жұмыстары барысында ілгері дамытылып, байытылады. Бүгінгі таңда халқымыздың ежелден желісі үзілмей келіп жеткен көне де, ізгі дәстүрі жеткіншек ұрпақты ұлттық, сәндік қолданбалы қолөнеріндегі халық шеберлерінің ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан таңқаларлық тамаша шығармаларымен таныстыра отырып, шәкірттерді шеберлік шыңана жетелеп дұрыс бағыт сілтеу, ұлттық қолөнерге баулу жеткіншектердің білімін терендетуде, шығармашылығы, еңбекке қызығушылығы мен ой-өрісін кеңейтіп, талғам деңгейін жоғарлату барысында қолөнер үйірмелерінің орны ерекше. Үйірме жұмысының іс тәжірибесінде баланың шығармашылық кезеңдеріндегі танымдық мүддесінің дамуы бейнелеу өнері, геометрия, математика, жануартану, өсімдіктану, сызу, физика, әдебиет т.с.с. пәндерге тікелей байланысты болады. Бала оқу процесінде алған білімін, үйірмеде іс жүзінде қолданып, қолөнер бұйымдарын дайындау кезеңдерінде пайдаланады. Сыныптан тыс үйірмелер оқушының сабақта алған білімін, әрі қарай жалғастырып, дамытудың негізгі жолы болып есептеледі. Себебі үйірме жұмысы жеткіншектерден шыдамдылық пен төзімділікті қажет етіп, алдына қойған мақсатына жетуге талпынуға, шеберлікке, еңбек сүйгішткке тәрбиелейді. Үйірме жұмысының нәтижесінде, үйірмеге қатысатын оқушылар, үйірмеге қатыспайтын құрбыларына қарағанда анағұрлым толық мағлұматтарға қанығып, шеберлігі шындалып, ой-өрісі кеңи түседі. Қазіргі оқыту технологиясы барысында бала тек үйренуші ғана емес, үйренуші-шәкірттен белсенді үйретуші, өзіндік ой-пікірі бар жан-жақты дамыған дара тұлға дәрежесінде болуы керек. Еңбек сабақтарында немесе үйірмелерде оқушы тек мұғалімнің үйретуімен бұйым түрлерін жасаумен шектеліп қана қоймай, сонымен бірге оған талдау жасап, жасалу, өңделу технологиясына өз ой-пікірлері мен ұсыныстарын айтуға дағдыланады. Осылша балалар әр түрлі шығармаларды зерттей отырып, баға берумен өз бойларында келешек кәсіби мамандығына қажетті эстетикалық, ұлттық, этикалық бағалы қасиеттерді қалыптастырады. Осы ерекшеліктерді ескере отырып, біз қолөнер үйірмесінің мақсатын:

І. Қасиетте халық тәрбиесінің үлкен  ықпалы мен пайдасы және ұлттық тәлімнің сыры мен ерекшелігі туралы мағлұмат беру.

ІІ. Халық қолөнерін игеру арқылы оқушыны еңбексүйгіштікке, халқының тарихын біліп, мәдени мұрасын қадірлеп, дәстүрін жалғастыра білуге тәрбиелеу.

ІІІ. Бастаған жұмысын тыңғылықты, қайта оралмайтындай дер кезінде  аяқтап шығуға дағдыландыру. Іскерлігін, белсенділігі мен ой еңбегін және эстетикалық мәдениетін дамытудағы міндетті негізінен қолөнер бұйымдарын жасау барысында жүзеге асыру міндеттерін және іс-жоспарының үлгісін ұсынамыз.

1. Жұмыс орын ұйымдастырып, тиімді  пайдалану. Керекті материалдарды  ұқыптап, ретімен орналастыра  білу.

2. Балалардың еңбек ету іскерлігі  мен дағдысын қалыптастыру.

3. Оқушының еңбекке деген шығармашылық  көзқарасын қалыптастыру.

4. Оқушының ерекшеліктерін ескере  отырып, дарынды балалармен жекелеген  жұмыстар жүргізу.

5. Оқушылардың бір-біріне деген  дұрыс қарым-қатынасын қалыптастыру.

6. Еңбек тәрбиесін, баларды еңбекке тәрбиелеуде тәжірибеге ие болуға, еңбек мәдениеті мен техника қауіпсіздігінің бастапқы элементтерін меңгеруге бағыттау.

7. Ой-өрісін дамытып, баланың  еңбекке деген ынта-ықыласын нығайту  және мамандықты саналы түрде  таңдай білуге даярлау.

8. Балаларды өзінің жеке басы  үшін ғана емес, сонымен қатар  жалпыға ортақ пайдалы іс үшін  еңбек етуге үйрету.

9. Еңбек етудің қажеттілігін  сезінуін, бастаған ісін аяқтап  шығуда табандылық танытуын қадағалау.

10. Қоғам өміріндегі еңбектің, өнердің  маңыздылығын түсіндіре отырып, еңбек, өнер адамдарын құрметтей білуге тәрбиелеу.

№ Үлгі тақырыптардың мазмұны

І. Кіріспе

1. Ұйымдастыру жұмыстары. Е.Қ.  ережелері 

2 Қолөнер салалары туралы түсінік

3 Керекті материалдар мен құрал-жабдықтар

ІІ. Көркемдік кесте тігістері

4 Кесте тігуге керекті материалдар  Үлгі матаға тігіп жаттығу

5 Шым кестесін тігіп үйрену

6 Баспа кестесін тігу әдістері

7 Айқас тігісінің түрлерін тігіп  үйрену

8 Түкті көтеріп тігу әдістері 

9 Матаны кестелеуге дайындау

10 Матаға сурет салу, сурет бойынша кестелеу

11 Соңғы өндеу жұмыстары

12 Кестені жауып, керу, рамкалау  жұмыстары

ІІІ. Табиғи материалдармен жұмыс 

13 Табиғи материалдар туралы  түсінік

14 Керекті материалдар мен құрал-жабдықтар

15 Үлгісін дайындау, суретін әзірлеу

16 Материалдардарды әзірлеу

17 Жапсырмалау жұмыстары

18 Соңғы өндеуден өткізу

ІV. Сәндік қолданбалы өнер

19 Құрақ түрлері. Дайындау жолдары

20 Құрақ бөліктерін қиып дайындау