Қазақ және ағылшын тілдеріндегі қарсы мәндес Фразеологизмдер

Тар көлемдегі контексте  антоним фразеологизмдер бір  ғана сөйлем ішінде немесе іргелес  сөйлемдерде беріледі. Мыс, қаз.: Бала кезімнен бірге өскен Сәуле момын, қой аузынан шөп алмас, ал мен болсам керісінше шаш ал десе бас алатын қыз едім («Ақ босаға»). Әке қаншама ағынан жарылдым дегенде де әлде бірдеңелерді бүгіп қалған (Р. Тоқтаров). Ал, ағыл.: Some of the old French families were poor as church mice but some of them were as rich as Croesus. (U. Sinclair, “World’s End”, ch.2.). At school I always found algebra a very hard nut to crack and for my friend that subject was as child’s play (W. Moss. English Idioms).

 Осындай бірінші сөйлемде қой аузынан шөп алмас – шаш ал десе бас алатын, момын-пысық мағыналарын білдіріп тұрған қарсы мәндегі фразеологизмдер бір сөйлемнің ішінде қатар қолданылған. Екінші сөйлемде де дәл солай ағынан жарылу – бүгіп қалу фразеологизмдері ‘бір нәрсені бүкпесіз айту’ немесе ‘жасыру’ деген қарама-қарсы қасиетке байланысты айтылып, бір ғана сөйлем ішінде антонимдік жұп болып тұр. Ал ағылшын тіліндегі мысалдың алғашқы сөйлеміндегі poor as church mice (‘тас кедей’ мағынасында ) фразеологизмі адамның өмір сүру жағдайының бір жақты көрінісі ғана, ал оның қарама-қарсы жағы оған іргелес сөйлемдегі as rich as Croesus (‘шіріген бай’ мағынасында) фразеологизмі арқылы берілген. Екінші сөйлемдегі a very hard nut to crack (‘өте қиын’ мағынасында) ↔ as child’s play (‘өңай’) тіркестері ‘қиын’ немесе ‘оңай’ мағынасында тұрып біріне бірі қарсы мәнде жұмсалып бір ғана сөйлемде көрініс табады.

 Кең көлемдегі контексте  антоним фразеологизмдер абзацта,  шағын мәтін ішінде беріледі. Мыс, қаз.:

 Үйдің іші азан-қазан болып, жоқтау айтқан әйелдердің дауысынан күңіреніп кетті. Үйге кірген Сәйтек бастаған көңіл айтуға келген адамдар төрге келіп, жайылған көрпенің үстіне жайласты. “Артының қайырын берсін” – деп Сейтек құран оқи бастады. Үйдегі у-шу, жоқтау айту су сепкендей тоқтады (Ә. Шәріпов). Ал, ағыл.: “This shows Mr. Martell has no intention of recognizing the basic principles of 100 per cent trade union membership. He wants an open shop and the right to interfere in any settlement that doesn’t suit him”, said Mr. Willis. Mr. Martell has written to the point unions asking for cooperation to keep the words open but saying he could not agree to a closed shop. (“Daily Worker”, Dec., 16, 1963.). Мұнда қос тілде де авторлар оқиға желісіне орай қарсы мәнді фразеологизмнің бір сыңарын, қаз.: “азан-қазан болу”, ағыл.: “an open shop” абзац басында қолданса, қарсы жағын абзац соңында қаз.: “су сепкендей тоқтату”, ағыл.: “closed shop” ұтымды пайдалана білген. Өкінішке орай, мағыналары қарама-қарсы фразеологиялық бірліктерді алсақ, олардың бір контексте қолданылуы сирек кездесетін жағдай екенін зерттеу нәтижесінде көз жеткіздік. Сонымен америка және ағылшын әдебиетінен алынған 53 мысалдың үш мысалында ғана “on the one hand” – “on the other hand” антоним тіркестері бір ғана контексте қолданылған.

 Қорыта келгенде, қазақ  тіліндегі фразеологизмдердің антонимдік  ерекшеліктері контексте айқын  көрінеді. Антоним фразеологизмдердің  қолданылу сипатын кең және  тар көлемдегі контекст ауқымынан  айқындай аламыз. Көркем шығарма  тілінде фразеологиялық антонимдердің жиі кездесуі, алдымен жазушы тілінің шеберлігін білдірсе, кейде кейіпкердің түрлі мінез-құлқын, қасиеттерін, дүниедегі түрлі құбылыстарды қарама-қарсы қоя отырып салыстыруда таптырмайтын көркемдік әдіс болып табылады. Контексте берілу ыңғайына қарай, антоним фразеологизмдер бір сөйлем ішінде кездесуі сияқты т.б. формаларда қолданылады. Сондай-ақ, жеке тұрғанда антонимдік жұп құрмайтын фразеологизмдердің контексте антоним ретінде жұмсалуы да кездеседі.

Қорытынды

Антонимияға қатысты “қарама-қарсылық” “қайшылық” ұғымдарының мәнін ашып саралай келе, қарама-қарсылық тілдегі антонимияға негізделсе, қарама-қайшылық болымсыздық категориясының ерекшеліктерімен ұштасып жататындығы анықталды;

• қос тілде де компоненттері бірдей сөздерден жасалған, мысалы, қазақ тілінде: - ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе аффикстері арқылы пайда болған тіркестер: бас ию - бас имеу, селт ету - селт етпеу, сөз беру - сөз бермеу; ал, ағылшын тілінде “not” немесе “no” сөздері арқылы туындаған: in a sense - in no sense, of great reputation - of no reputation секілді фразеологиялық жұптары антонимдік мәнге ие бола алмайтындығы анықталып, дәлелденді;
• фразеологиялық антонимдер фразеологиялық бірліктерге тән қасиеттер негізінде туындайды. Зерттеу нәтижесінде екі тілде де сапалық ұғымды білдіретін антоним тіркестерден гөрі етістікті фразеологиялық тіркестер көптеп ұшырасатындығы анықталды.
• фразеологиялық антонимдер фразеологизмдердің құрылымын негізге ала отырып жасалады деген зерттеушілердің пікірлеріне қарсы тұжырым білдіре келе, қарсы мәндес фразеологизмдер фразеологиялық бірліктердің семантикасын басшылыққа ала отырып анықталатыны нақтыланды;
• қос тілде қарсы мәндегі тұрақты сөз тіркестерінде қарама-қарсы мағына қатар ортақ белгілермен және қосымша семантикалық компоненттер ұшырасады;
• фразеологиялық антонимдік – синонимдік парадигмалар мәселесіне байланысты: бір қатарлы және екі қатарлы антонимдік-синонимдік түрлерін анықтай келе, бір қатардағы мағыналас фразеологизмдердің әрқайсысы бір ғана фразеологизмге антоним болу қасиетін иелетіндігі анықталды. Екі қатарлы мағыналас тіркестер өзара антоним бола отырып, қарама-қарсы мағынадағы жұп құру қаситетіне ие бола алатындығы көрсетілді.
• фразеологиялық антонимдердің полисемия құбылысымен байланысы талдана келе, қос тілде көп мағыналы фразеологизмдердің бір мағынасының антонимдік жұбын, әрбір мағынасының антонимі анықталды. Сондай-ақ, көп мағыналы фразеологизмнің әр мағынасы келесі бір көп мағыналы фразеологизмнің мағыналарына дәлме-дәл антоним болатынын мысал арқылы дәлелденді;
• контексте қолданылу ыңғайына орай қос тілдегі фразеологиялық антонимдерді бір сөйлемнің ішінде, іргелес сөйлемнің ішінде, абзац, мәтін көлемінде анықтадық. Осыған орай қос тілдегі фразеологиялық антонимдер контексте қолданылуына қарай: тар және кең көлемдегі деп жүйеленді;
• ағылшын тіліндегі қарсы мәндес фразеологиялық бірліктердің көркем шығармалардағы контексте сирек кездесетіндігі көрсетілді.

Әдебиеттер  тізімі

1. Философиялық сөздік // Құрастырғандар Н.М. Нұрғалиев, Ғ.Ғ.Ақманбетов, Ж.М.Әбділдин. – Алматы, 1996. – 525 б.
2. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы, 1977. – 712 б.
3. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі. – Алматы, 1975. – 307 б.
4. Лукина З.Г. Синонимы и антонимы в пределах лексико-семантической группы слов // Лексикографический сборник. – Москва, 1963. – Вып. 6. – 105-116 сс.
5. Плотников Б.А. Дистрибутивно-статический анализ лексических значений. – Минск, 1979. – 134 с.
6. Кайдаров А.Т., Жайсакова Р.Е. Принципы классификации фразеологизмов и их классификационные группы в современном казахском языке // Известия АНКазССР. Серия филол. – 1979.-№ 3. – 8-10 сс.
7. Гепнер Ю.Р. Очерки по общему и русскому языкознанию. – Харьков, 1959. – 371 с.
8. Жуков В.П. К вопросу о многозначности фразеологии // Вопросы фразеологии. – Ташкент, 1965. – 41-52 сс.
9. Әміров Р.С., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі: Оқу құралы. Алматы, 1998. – 192 б.
10. Комиссаров В.Н. Проблема определения антонима // Вопросы языкознания. – Москва, 1967. - № 2. – 49-58 сс.
11. Жақыпов Ж.А. Сөйлеу синтаксисінің сипаттары. – Қарағанды, 1998. – 159 б.
12. Синтаксистік тіркестер мен изафеттік тіркестердің танымдық көрінісі // Қазақ тіл білімі мен түркітану мәселелері: Республикалық ғылыми- теориялық конференция материалдары. – Алматы: А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, 2007. – 115-118 б.
13. Когнитивный аспект словосочетаний казахского языка // Кыргызстандын келечеги – мамлекеттик тилинде: республикалык илимий-практикалык конференциянын материалдары. Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Филологиялык илимдер сериясы. – 2008. – №4. – 265-267 б.
14. Сөз тіркесі семантикасына тән заңдылықтар // Профессор С.М.Исаев: қазақ тіл білімі мен әдебиеттанудың теориялық және әдістемелік мәселелері: Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: ҚазМемҚызПИ, 2008. – 402-408 б.
15. Сөз тіркесіне тән синтаксистік синтагма мәселелері // Ментальділіктің тілдегі көрінісі: Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Ақтөбе, 2008 – 374-378 б.
16. Сөз – қатысымдық тұлға // Парасат айдыны. – Алматы: Ан Арыс, 2009. – 113-117б.
17. Синтаксис саласының зерттелу тарихы // Жоғары оқу орындарында қазақ тілін оқыту әдістемесі. Оқу-әдістемелік жинақ. – Алматы: ҚазақМемҚызПУ, 2009  – 177-187 б.
18. Сөз тіркесі және оған ұқсас тұлғалар // Жоғары оқу орындарында қазақ тілін оқыту әдістемесі. Оқу-әдістемелік жинақ. – Алматы: ҚазақМемҚызПУ, 2009. – 187-189 б.
19. Сөз тіркесі синтаксисі. Оқу құралы. – Алматы: «Полиграфия-сервис и К», 2009. – 17, 25 б.т.
20. Атаулардың тілдік қатынаста алатын орны // Түркі әлемі: Тіл. Қоғам. Мәдениет: Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары.                 − Алматы: әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2009. – 124-128 б.
21. Меңгеріле байланысқан сөз тіркестерінің сөйлесім әрекетінде алатын орны // Қожа Ахмет Яссауи атындағы қазақ-түрік университетінің Хабаршысы. Филология сериясы. – 2010. – № 1. – 10-13 б.
22. Қатысымдық бірліктердің функционалдық сипаты. Монография. – Алматы: «Інжу-Маржан», 2010. – 10, 25 б.т
23. Лексикалық деңгейдегі қатысымдық тұлғалардың қолданылу аясы // Ұлт тағылымы. – 2010 – № 2. – 249-253 б.
24. www.yahoo.ru