Білім базасы

МАЗМҰНЫ

Кіріспе..............................................................................................................

1.Мәліметтер базасы мен банкі.....................................................................

1.1 Мәліметтерді өңдеу жене оның құрылымы...........................................

1.1.1 Информация жене мәліметтер.............................................................

1.1.2 Мәліметтер құрылымы.........................................................................

1.1.3. Мәліметтер жиынтығы және файлдар................................................

1.1.4. Қол жеткізу тәсілдері...........................................................................

1.1.5 Мәліметті өңдеудің негізгі есептері....................................................

1.1.6 Мәліметтердің өзара байланысы мен..................................................

информациялық қарым-қатынасы................................................................

1.2.Мәліметтер банкінің құрылымы.............................................................

1.3.Ұсталатын мәліметтердің  мәліметтер...................................................

базасындағы қасиеттері.................................................................................

1.4.Схемалар және оның бөлшектері............................................................

1.5 Бағдарлама пакетімен МЕВЖ өзара.......................................................

әсерлесу схемасы............................................................................................

1.6. Мәліметтер банкін қолданушылар.........................................................

1.7.Мәліметтердің база әкімінің  құрамы......................................................

1.8.Мәліметтерді көрсету  деңгейлері...........................................................

1.9.Мәліметтердің негізгі модельдері..........................................................

1.10. Реляциялық алгебра..............................................................................

1.11. Мәліметтер базасын жобалау..............................................................

1.11.1.Талаптарды түрге  келтіру және талдау............................................

1.11.2.Астарлы жобалау................................................................................

1.11.3. Логикалық жобалау............................................................................

1.11.4.Физикалық жобалау............................................................................

2.Білім базасы.................................................................................................

2.1.Сараптау жүйесінің жалпылама  схемасы..............................................

2.2. Білім және оларды көрсету....................................................................

2.3. Сараптау жүйе білімінің құрамы..........................................................

2.4 Білім базасындағы білім құрамы...........................................................

2.5.Сараптау жүйесін құру методологиясы................................................

2.6.Сараптау жүйесін паидаланушылардың  өзара....................................

әрекет үлгісі...................................................................................................

2.7.Диалог жүйешесі - өзара әрекет  үлгісі...................................................

2.7.1.Диалогтың жалпы құрылымы..............................................................

2.7.2.Диалогтың тақырыптық құрылымы.....................................................

2.7.3 Диалог қадамының құрылымы.............................................................

2.8. Хабарламалардың талдау және жинақтау жүйешелері .......................

2.9.Басқарушы компоненттердің қызмет  үлгісі...........................................

2.9.1.Сараптау жүйесіндегі басқарудың нақты үлгісі ................................  

2.9.2.Басқару механизмі түріндегі стратегия................................................

2.10.Сараптау жүйесінің түсіндіру  қабілеті..................................................

2.10.1. Түсіндіру параметрлері.......................................................................

2.11.Білімге сусындау......................................................................................

2.11.1 .Білімді игеру сатылары........................................................................

2.11.2.Білімді игеру модельдері.......................................................................

2.11.3.Білім номеклатурасы.............................................................................

2.11.4.Білім деңгейі...........................................................................................

2.11.5.Білімге сусындау құралдары................................................................

Әдебиеттер тізімі..............................................................................................

Мазмұны...........................................................................................................

 

БІЛІМ БАЗАСЫ

 

Есептеу техникасы дамуының қазіргі кезеңі ЭЕМ бағдарламалық қамтамасына жасанды интеллект элементтерінің кіруімен сипатталады. Білім базалары (ББ) осыған байланысты жасалған. Бағдарламалық қамтаманың объектілерінің тек нақты фактілері кіретін мәліметтер базасынан олардың айырмашылығы - ББ-ға концептуалды, түсініктеме мәліметтері кіреді. Олар табиғи тілде жазылады да, одан басқа объектілер сыныбы туралы мәліметтер де кіреді (олардың байланыстары, қасиеттері). ББ жүйесі қолданушылардың сұрақ-талаптарына жауап беру кезінде осы көрсетілген білімдермен манипуляция жасау арқылы жауап бере алады. Білімді тіркеуге және оған жол көрсетуге мүмкіндік беретін (нақты бағдарлама қамтамасы үшін) құралдардың бірі-сараптау жүйелері (СЖ болып табылады. Бұл жасанды интеллектің бір бағыты.

СЖ:

1) есептеу техникасына  жолы қиын деп есептедетін ұқсастырылмаған (математикалық моделі жасалмаған) облыстардың кең көлемді есептерін шешуге бағытталған (медицина, геология, химия, экономика және т.б.);

2) бағдарлама жасауды  жетік білмейтін мамандардың жұмысына арналған;

3) адамдар қол жеткізетін нәтижелерге салыстырмалы, ал кейде одан да асып түсетін нәтиже алуға мүмкіндік береді.

СЖ бойынша зерттеулердің  мақсаты - интеллектің кейбір қасиеттері бар және қиын немесе ұқсастыруға мүмкін емес есептерді шешуге мүмкіндік беретін бағдарлама жиынтығын жасау.

Мына қасиеттері бар  есептер ұқсастырулары мүмкін емес есептерге жатады:

1) сандық түрде көрсетуге  болмайды;

2) есепті шешетін алгоритмі жоқ;

3) мақсатты функциясы  жоқ;

4) есептің шешімі жататын  кеңістік өте үлкен;

5) мәліметтер мен білімдер әр түрлі мәнді, қате, қарама-қайшы болып келеді;

6) мәліметтер мен білімдер динамикалық мінез танытады (тұрақсыз).

Сараптау жүйесінің мәліметтерді өңдеу жүйесінен (МӨЖ) айырмасы - оларда есептің шешімін символды түрде керсетеді (сандық түрде емес), қорытынды жасайды және шешімді эвристикалық жолмен іздейді (дайын шешім бермейді).

СЖ қуатының негізгі  көзі - білім. СЖ білімін жетілдіре  алатын талабы болуы керек. Білім  жетілдіретін процесті былай көрсетуге, бөлуге болады:

1) білімді сарапшыдан  үйрену;

2) жүйенің жұмысын тиімді қамтамасыз ететін білім ұйымдастыру;

3) жүйеге түсінікті  түрде білімді көрсету.

СЖ білім алу мен  есеп шешу режимінде жұмыс істейді.

Бірінші режимде СЖ-мен  ара қатынас жасау үшін сарапшы қатысады (білім инженері арқылы). Бұл режимде сарапшы жүйені білімге толтырады (ережелерге де). Бұл өз бетінше сараптама саласынан есептерді шешуге мүмкіндік береді. Білім алу режиміне алгоритм жасау, бағдарламалау, жөнге келтіру кезеңдері сәйкес келеді. СЖ-де бағдарламаны бағдарламашы емес, бағдарлама білмейтін сараптама маманы жасайды.

Есеп шешу режимінде  СЖ-мен ара қатынаста пайдаланушы  болады. Оны есепті шешу тәсілі және (немесе) нәтиже ғана қызықтырады. Айта кету керек. СЖ-нің арналуына байланысты пайдаланушы берілген проблемалық саланың маманы болмауы мүмкін (мұндай жағдайда ол СЖ- ге ақыл сұpay үшін ара қатынас жасайды). немесе маман болуы мүмкін (нәтижені ол өзі алады, біра СЖ-ге нәтиже алу процесін жеделдету үшін қатынысады немесе СЖ-ге ең ауыр жұмысты арқалатып қояды).

 

2.1 Сараптау жүйесінің жалпылама схемасы

 

 

 

 

 

 

 

21-сурет

 

Білім базасы (1) қайсібір бағдарлама қамтамасыз  туралы  біліммен  толығады.  Білім алу  режимінде  сарапшы  жүйеге  сараптама  саласының  өнімдерін (ережелерін)  енгізеді.  Ережелер пайдаланушыға түсінікті тілде көрсетіледі. Жаңа енгізілген өнімдердің білім алу компоненттері (бөлшектері) арқылы  жүзеге  асады. Білімнің  шындығына көз жеткізу  үшін (былайша айтқанда, есепті жөндеу үрдісі бітті деуге болады) сарапшы жүйеге сынақ мысалдарын енгізеді. Жөнге келтіру үрдісі біткен соң, жүйе пайдаланушыға тұтынуға беріледі. Тұтынушы сұрақ -талап 3-блокқа түседі. Ол, біріншіден, кірме мәліметтерді шектелген табиғи тілден жүйенің ішкі тіліне түрлендіріледі; екіншіден, кері есепті де шығарады: жүйенің ішкі тілде берген хабарын табиғи тілде көрсетілген хабарға айналдырады.

Пайдаланушының есептерінің  кірме мәліметтері 3-ші блоктан өңдеуден өткеннен соң 4-ші блокқа келіп түседі, яғни жұмыс саласына. 5-ші блок жұмыс саласына келіп түскен кірме мәліметтер, өнімділік ережелер және проблемалық саланың жалпы фактілер негізінде есептің шешімін түзейді.

Егер жүйенің жауабы пайдаланушыға түсінікті болмаса, онда ол жүйеден түсініктеме талап ете алады (жауап қалай алынғаны туралы). Онда 6-шы блок келесі жайды хабарлайды;

1) пайдаланушының информациясын ережелер қалай пайдаланады;

2) неліктен берілген  ережелер пайдаланылды (пайдаланылмады);

3) қандай қорытындылар  жасалды. 

Түсініктемелер табиғи тілде беріледі.

 

2.2. Білім және оларды көрсету

Мұнда бағдарламалық қамтама (БҚ), проблемалық сапа, мәліметтер, білім сияқты негізгі түсініктер беріледі.

Бағдарламалық қамтама - сараптау саласы немесе осы сала туралы білім.

Проблемалық сала - бұған БҚ және осы салада шешілетін есептер кіреді.

Мәліметтер - (алғашқы, аралық, ақырғы) олар консультация кезінде жүзеге асатын информация. Ол жүйеде есеп шығарыла ма, шығарылмай ма, оған қарамастан жүйеде сақталады.

Білімді көрсету кезінде мына есептер шығарылады:

1) көрсететін білімнің  құрамын анықтау;

2) білімді ұйымдастыру;

3) көрсетудің моделін  анықтау;

4) таңдалған көрсетуді пайдалану.

 

2.3. Саралтау жүйе білімінің құрамы

СЖ білімінің құрамы мыналарға тәуелді:

1) проблемалық салаға;

2) СЖ құрамына;

3) пайдаланушылардың талаптарына және мақсаттарына;

4) араласу тіліне.

1) БҚ-да шешілетін есептерді  (сәйкес білімді қажет ететін) былай жіктеуге болады:

- БҚ талдау есептері;

- ВҚ түрлендіру есептері;

- БҚ анықтау (таңдау) есептері.

Талдау есептеріне БҚ ағымдық хал-ахуалын анықтай түсетін және қайта түзейтін (бірақ өзгертпейтін) есептер жатады.

Түрлендіру есептеріне оны шешу кезінде БҚ бір хал-ахуалы екінші түрге түрленетін есептер, ал анықтау есептеріне сол есептерді шешу кезінде жүйе бір таңдау альтернатива саласынан екіншісіне көшетін есептер жатады. Оның проблемалық саласын келесі параметрлер жинақтарымен сипаттауға болады:

- дәлдік, қателік мәліметтер және білім туралы;

- мәліметтердің және білімнің толықтығы, толық еместігі;

- статикалық немесе  динамикалық саласы;

- шешілетін есептің  түрі.

2) СЖ-нің жалпылама  схемасына сәйкес ол қызмет атқару үшін келесі білім қажет:

- аударушы пайдаланатын  есеп шығару кезінде болатын  білім (басқарушы білім);

- араласу тілі туралы  білім және лингвистикалық процессор пайдаланатын диалог ұйымдастыру тәсілі;

- білім алу (үйрену) бөлшегі пайдаланатын білімді  көрсету және түрлендіру тәсілдері;

- түсіндіретін бөлшек  пайдалынатын көтермелеуші құрылымдық және басқарушы білім.

3) Білім құрамының  пайдаланушылардың талаптарына тәуелділігі төмендегідей:

- пайдаланушы есептерді  қандай мәліметтермен шешкісі келеді?

- шешімнің қандай дұрыс тәсілдері мен түрлері бар?

- есептің шешімі қандай шектеулер  (нәтижелер сапына) және нәтиже шығару тәсілдері кезінде алынуы керек?

- пайдаланушының қолы жететіндей проблемалық саласы туралы білімнің жалпылама, дәлдік дәрежесі қандай?

- пайдаланушы мақсаттары қандай?

4) Араласу туралы білімнің құрамы араласу тіліне де, түсінудің қажетті деңгейіне де байланысты (тәуелді).

 

2.4. Білім базасындағы білім құрылымы

СЖ сәулетіне байланысты көзқарас пен білімді келесі құрылымдар арқылы көрсетуге болады (22-суретті  қараңыз).

Бар білім түсіндіруші және түсіндірмейтін болып екіге бөлінеді. Біріншіге шығарушыны түсіндіре алатын білім кіреді. Қалғаны түсіндірілмейтінге кіреді. Шығарушы олардың мазмұнын және құрылымын білмейді.

Түсіндірілмейтін білім  көмекші және көтермелеуші болып бөлінеді. Көмекші білім араласу тілінің лексикасы мен грамматикасы және диалог құрылымы туралы информацияны сақтайды. Көтермелеуші білім жүйені жасау кезінде пайдаланылады (түсініктеме орындалатын кезде де).