Білім базасы

Көтермелеуші білім  технологиялық және семантикалық болып бөлінеді. Технологиялық көтермелеуші білім құрамына өздері суреттейтін білімнің жасалу уақыты, білім авторы туралы және т.б. мәліметтер кіреді. Семантикалық көтермелеуші білім құрамына осы білімнің мәндік суреттеулері, былайша айтқанда, білімді енгізу себептері, білімнің қажеттілігі туралы информация кіреді.

Түсіндіруші білімді  пәндік, басқарушы және көрсетулер туралы білімдерге бөлуге болады. Көрсетулер туралы білім құрамына түсіндіретін білімнің көрсетулерінің құрылымы туралы информация кіреді. Пәндік білімге БҚ туралы мәліметтер мен осы мәліметтерді түрлендіру тәсілдері кіреді (қойылған есепті шешу кезінде).

Суреттегіштерге пәндік білімдер (мысалы, ережелердің анықталу коэффициенті, мәліметтердің де, "маңыздылық" және "қиындық" өлшемі және т.б.) туралы кейбір информация кіреді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

22-сурет

 

Пәндік білімнің өзін фактілерге және қолданбалы білімдерге бөледі. Фактілер БҚ маңызының және мінездемесінің мүмкіндік мәнін анықтайды. Қолданбалы білімге есепті шешу кезінде БҚ-ға суреттемесін қалай өзгертуге болатыны туралы информация кіреді.

Басқарушы білімді бір  түйінге (нүктеге) жинақтаушы және шешуші білімге белуге болады.

Жинақтаушы білім хал-ахуалға  байланысты қандай білімді пайдалану  керектігін суреттейді.

Шешуші білімге білімді түсіндіру тәсілін таңдауға пайдалану туралы (ағымдық хал-ахуалға тұра келетін) информация кіреді.

 

2.5. Сараптау  жүйесін құру методологиясы

Сараптау жүйелерін  жобалаудың әдеттегі бағдарлама нәтижесін жобалаудан көп айырмашылығы бар. СЖ-де орындалатын тапсырмалардың бірқалыпқа келтірілмеуі, СЖ-нің аяқталған теориясының және жобалау методологиясыйың болмауы - жобадау барысында дайындаушылардың мәселе саласындағы білімін арттыру арқылы СЖ принциптері мен құрылу жолдарын жетілдіруді қажет етеді. Келтірілген қиындықтарды ескере отырып, СЖ жобалау барысында "жедел прототип" тұжырымдамасы қолданылады. Бұл тұжырымдаманың мәні - дайындаушылардың бірден түпкі мақсатқа жетуге тырыспайтындығында. Бастапқы сатыда олар СЖ прототипін құрады. Прототип екі қайшылықты мәнді талапты қанағаттандыруы керек: бір жағынан, нақты қосымшаның типтік тапсырмаларын орындауы керек; ал екінші жағынан, тез дайындап басуға қолайлы болуы керек. Бұл талаптарды қанағаттандыру үшін прототип құру барысында жобалау үрдісін тездететін түрлі құралдар қолданылады. Бұл құралдарды жалпы түрде - аспаптар деп атайды.

Прототип білім инженерлерінің әдістері қосымшаға жарамды екенін көрсетуі керек. Табысты болған жағдайда, білім жөніндегі инженердің көмегімен сарапшы мәселе саласындағы прототиптің білімін кеңейтеді. Табысты болмаған жағдайда, жаңа прототип дайындалады немесе дайындаушылар бұл қосымшаға СЖ әдістері жарамсыз деген қорытындыға келеді. Білімді арттыру деңгейі арқылы прототип осы қосымшаның барлық тапсырмаларын ойдағыдай орындай алатындай мүмкіндікке ие болады.

Прототиптің құрылу уақыты мен қиындығы - қолданылатын аспап түрлеріне байланысты. Аспаптардың түрлі тобына мыналарды келтіруге болады:

1) символдық ақпарат  жасауға арналған бағдарламаның  npоцедуралық тілдері (LISP,  INTERLISP т.с.с.);                                        

2) білім инженерінің  тілі, яғни СЖ-н дайындауға арналған  тілдер (PROLOG, OPS₅);

3) СЖ-н құрастыру, қолдану және жетілдіру үрдісін автоматтандырушы құралдар (RLL,HEARSAY-III);

4) бос СЖ (база), яғни  ешқандай мәселе саласы туралы білімі жоқ СЖ (ЕМҮСІN, КАЗ).                                                                         

Келтірілген топтастыру прототип құруда кездесетін қиындықтардың азаю тәртібімен берілді. Бірінші түр аспаптарын қолдану барысындағы бағдарламашы міндеті - едәуір төмен деңгейлі тілде СЖ-нің барлық компоненттерін бағдарламалау. Аспаптардың екінші түрін қолдану - тіл деңгейін біраз көтеруге әкеледі, бұл тиімділігін азайтады. Үшінші түрдің аспаптық құралдары дайындаушыдан СЖ кейбір немесе барлық компоненттерін бағдарламаламай, оларды алдын ала құрастырылған жиынтықтан таңдауды талап етеді. Әдетте бұл түрдің аспалтары: СЖ-н құрастыруды автоматтандырушы құралдар (мысалы, RLL.HEARSAY-III) және білім алу үрдісін автоматтандырушы құралдар (мысалы, TEIRESIAS) болып бөлінеді.

Аспалтың төртінші түрін қолдануда СЖ-н дайындаушы дайын база жүйесін алатындықтан, бағдарлама құру жұмысынан толығымен босатылады. Бұл жолды қолдануда мынадай қиындықтар кездесуі мүмкін: 1) база жүйесінің шығару процедурасына енгізілетін басқару стратегиялары осы жүйемен өзара әрекет етуші сарапшы шешімінің әдістеріне сәйкес келмеуі мүмкін; бұл тиімсіз, кейде қате нәтижелерге әкелуі мүмкін; 2) база жүйесінде қабылданған білімді түсіндіру тілі осы қосымшаға сәйкес келмеуі мүмкін.

СЖ-н дайындау үрдісіне қатысушылардың мамандықтарын атап өтейік; 1) СЖ тапсырмаларын орындайтын мәселе саласындағы сарапшы; 2) СЖ-н дайындайтын маман - білім жөніндегі инженер;

3) аспаптық құралдарды келістіріп, жетілдіретін бағдарламашы. Әдетте СЖ дайындауға аз дегенде төрт адам қатысады (бір сарапшы, екі білім жөніндегі инженер, бір бағдарламашы). Қатысушылардың ішінде білім жөніндегі инженердің болмауы (яғни оларды бағдарламашылар ауыстырса) СЖ-нің дайындау үрдісінің сәтсіз болуына немесе біразға созылуына әкеледі.

СЖ-н дайындау үрдісі келесі кезеңдерден тұрады: теңестіру? концептуалдау, нысаншылдық, орындалу, текст сынағы, тәжірибеде қолдану.

Ал теңестіру кезеңінде  мына мәселелер шешіледі: үрдіске  қатысушылар мен олардың орны анықталады; ресурстар мен мақсат айқындалады. Осы кезеңде білім көздері (кітаптар мен нұсқаулар) де айқындалады. Мәселенің теңестірілуі - шешілетін мәселенің шартсыз сипатталуын құрастыру болып табылады. Сипаттамада: мәселенің жалпы сипаты, мәселенің өз ішінен туындайтын шағын мәселелер, негізгі ұғымдар мен қатынастар, кіріс мәліметтер мен шешімнің болжам түрі кіреді.

Концептуалдау кезеңінде сарапшы  мен білім жөніндегі инженер мәселенің шешілу үрдісін сипаттауға қажетті сипаттамалар, негізгі ұғымдар мен қатынастарды (теңестіру кезеңінде келтірілген) - пайдаланады. Бұл кезеңде мәселенің мына ерекшеліктері айқындалады: түсінікті мәліметтер түрі, шығарылатын мәліметтер, жалпы мәселенің шағын мәселелері, қолданылатын стратегиялар мен ғылыми болжамдар, сала объектілерінің өзара қатынасы, шешім үрдісіне қойылатын шектеу түрлері, шешімді алу және негіздеуде қолданылатын білімнің құрамы. Бұл кезеңде білім жөніндегі инженер білім түсінігі мен шешім әдістеріне жататын кейбір сұрақтарды қарастырады, бірақ мұнда нақты жолдар мен әдістерді таңдау әлі ерте.

Нысаншылдық кезеңде алдыңғы кезеңде  енгізілген барлық негізгі ұғымдар мен қатынастар білім жөніндегі инженер ұсынған шартты тілде беріледі. Мұнда ол аспаптық құралдар қарастырылатын мәселені шешу үшін жарамды ма, өзіндік дайындаулар керек пе деген сияқты мәселелерді анықтайды. Бұл кезеңде жүйенің мелімдеме нысанындағы процедуралық білімдерінің берілу жолдары мен құрамы анықталады.

Орындалу кезеңінің міндеті - қажет  тапсырмаларды орындайтын СЖ-нің бір немесе бірнеше прототипін жасау болып табылады.

Прототип дайындау - компоненттерді бағдарламалау мен білім базасының  толығуынан тұрады.

Текст сынағының кезеңі барысында білімді түсіндірудің таңдалған жолы мен бүтіндей жүйеге баға беріледі. Жүйе басынан аяғына дейін екі немесе                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          үш мысалды өңдей алатын қалыпқа жеткен кезде білім базасы мин басқару механизмінің кемшіліктерін анықтау үшін мысалдарды көбейте отырып, тексеруге кірісу керек. Білім жөніндегі инженердің міндеті - СЖ-н жан-жақты тексеруді қамтамасыз ететін мысалдарды іріктеу.

Тәжірибеде қолдану  кезеңінде сараптау жүйесінің соңғы  пайдаланушыға жарамдылығы тексеріледі. Мұнда жүйе түрлі пайдаланушылармен жұмыс барысында барлық мүмкін тапсырмаларды орындайды. Пайдаланушы үшін жүйенің жарамдылығы негізінен онымен жұмыс істеудің қолайлығымен жеке оның пайдасымен анықталады. Жүйенің пайдасы - диалог барысында жүйенің пайдаланушы қажетін анықтап, жұмыстағы сәтсіздіктерді тауып, оларды жою және пайдаланушының қажетін қанағаттандыру. Жүйемен жұмыс істеу қолайлығы дегеніміз - жүйемен өзара әрекеттердің қарапайымдылығы, икемділігі, қателерге тұрақтылығы. Осы кезеңнің нәтижелері бойынша жүйені басқа ЭЕМ-на көшіру туралы шешім қабылданады.

 

2.6. Сараптау  жүйесін пайдаланушылардың өзара әрекет үлгісі

Сараптау жүйесімен өзара әрекет ететін пайдаланушылардың бірнеше түрі бар: маман пайдаланушылар, маман емес пайдаланушылар, сарапшылар, пайдаланушы студенттер. Бұл пайдаланушылардың әрқайсысының қатынасқа қоятын өзіндік талаптарымен қоса, оларды мыналар біріктіреді: 1) қатынас жасау тілі - шартты бағдарлама тілі емес, шектеулі табиғи тіл; 2) пайдаланушылардың барлық түрінің эксперт жүйесімен өзара әрекет ету үрдісі бөлектенген екі сөйлемнің ("сауал-жауап") түрінде емес, бастама бір мүшеден екіншісіне көшіп отыратын тармақталған диалог ретінде көрінеді. СЖ пайдаланушылардың қатынас жасау барысында шешілетін міндеттердің күрделілігі мен ерекшелігі СЖ құрылымынан өзара әрекет компоненттерін қажет етеді. Өзара әрекет компоненттерінің (қатынас компоненттерінің) қызметі мәліметтер негізімен табиғи тілде өзара әрекет етуші жүйелердің қызметіне ұқсас. Апайда сараптау жүйесінде пәннің ерекшелігі қолданылатын ұғымдардың құрамына, түсініктеме түрлеріне, лексикасына т.с.с. көптеген шектеулер қояды. Бұл табиғи тілді өңдеу міндетін жеңілдетеді.

Өзара әрекет компоненттерінің негізгі міндеті: 1) «пайдаланушы- сараптау жүйесі» диалогын ұйымдастыру, яғни тапсырманы бірлесе орындау барысында мүшелердің қызметін белгілеу және мүшелердің кезектегі мақсаттарының қызметі ретінде диалог күйі мен тапсырманың орындалу барысын бақылау; 2) диалогтың күнделікті қалпын ескере отырып, жекелеген хабарламалар дайындау, яғни хабарламаның табиғи тілдік түрінен ішкі түсінік түріне жене керісінше өзгеруін іске асыру.

23-суретте диалог жүйешесі және талдау мен жинақтау жүйешесінен тұратын өзара әрекет компоненттерінің жалпы үлгісі берілген. Диалог жүйешесінің атқаратын қызметін анықтау үшін диалогтың кейбір моделін қабылдауымыз керек. Қазіргі кезде көпшілік мақұлдаған толық диалог моделі жоқ. Диалогты белгіленген қатынас тілінде хабарламалармен алмасу мақсатын көздеген қатысушылардың қайшылықсыз өзара әрекеті ретінде қарастырамыз. Қайшылықсыз өзара әрекет үрдісі ретіндегі диалогқа қатысушылар мақсаттарына үйлесуінің нәтижесінде қол жеткізуге тырысады. Мұнда мақсат қатысушыларға бұрыннан белгілі болады да, олар бірін-бірі толықтырып отырады. Мысалы, көмек диалогы (көмектесуші, көмек алушы), сатып алу диалогы (тұтынушы, сатушы) т.с.с. Екі мақсат диалог түрін айқындайды, яғни қатынастың нақты мүшелері мен шешілетін міндеттеріне қарамастан, осы мақсатты көздеген көптеген диалогтарды сипаттайды, яғни келтіpiлгeн мысалдарда диалог түрі көмек немесе сатып алынатын тауар сипатына байланысты емес). Диалог түрі туралы мәлімет мына компоненттермен сипатталады: параметрлердің көптігімен, параметрлер сипаты және диалогтың макроқұрылымы. Параметрлердің көптігі диалогтың бұл түрінің қандай шектерде түрленуі мүмкін екендігі туралы мәлімет береді. Әдетте диалог түрін үш параметрлермен сипаттауға болады: қатысушылар орны және диалог тақырыбын айқындайтын екі параметр. Параметрлер сипаттамасында параметрлер туралы көптеген пікірлер бар. Ең алдымен, бұл пікірлерді диалогтың осы түрінде қатысушылар сақтауы керек мақсат пен қатысушылар күйін анықтайды. Сипаттамалар осы түрдегі диалогтың барысында бірқалыпты сақталатын диалог аспектілерін көрсетеді. Жүйелі түрде өзгеріп отыратын диалог аспектілері диалогтың жалпы құрылымы (макроқұрылым) түрінде көрінеді. Макроқұрылым қатысушылардың уақытпен жартылай реттелген көптеген ұсақ мақсаттар түрінде беріледі.

Диалогтың жалпы құрылым шеңберінде талқыланатын тақырыптың ерекшелігін айқындайтын бірнеше түрі бар екендігін көрсетуге болады. Диалогтың осы аспектісін ескере отырып, оның тақырыптық құрылымы туралы да айтуға болады. Диалогтың тақырыптық құрылымы тапсырманы орындау сатысында ерекше   көзге түседі, апайда ол түсіндіру және білім аду сатыларында да керінуі мүмкін. Диалогтың қарапайым бірлігін диалог қадамы деп атайда. Ондағы бірнеше қадамның бірігуін диалог бірізділігі деп атайды. Диалог қадамы диалогтың бірінші қатысушысының қимылы (қимылдың бастаушысы) мен соған сәйкес екінші қатысушының әсерінен тұрады. Қимыл қашан да қадамның бірінші бөлігін, ал әсер екінші бөлігін құрайды. "Әсер" термит "жауап" терминіне қарағанда қолайлырақ сияқты, себебі "жауап" өзінің түріне қарай жауап емес (сұраққа жауап беру мағынасында), керісінше, сұрақ түрінде келуі де мүмкін. Қимыл хабарларды бастаушының дайындауы мен жеткізуінен, ал әсер хабарды екінші қатысушының дайындауы мен жеткізуінен тұрады.

Диалог қадамының бірізділігін қарастыру барысында кімнен қимыл, ал кімнен әсер шыққанын анықтау үшін мағынасын ескеру керек. Мұның күрделілігі мынада: қатысушылар бастаманы алмастыруы да мүмкін, яғни бірінші қатысушының қимылына жауап ретінде екінші қатысушы әсер емес, қимыл жасауы мүмкін. Мысалы, қойылған сұраққа жауап ретінде қарсы сұрақ қойылады. Бастамалардың ауысуы сөйлеуші қимылына түсінбеушілік, сенбеушілік туған кезде болуы мүмкін.

Диалог қадамын келесі параметрлермен сипаттауға болады: 1) бастаушы жене бастаманың түрі; 2) қимылдың әсерге ықпалының түрі мен тәсілі; 3) қадамның (шағын тапсырмалар) өзіндік түрлері. Диалог қадамының бастаушысы пайдаланушы немесе жүйе болуы мүмкін. Бастама түрін анықтауда пайдаланушы қимылы қашан да белгіленген міндетті таңдау мен нақты тұжырымдаманы белгілеуден тұрады. Жүйе қимылын әдетте сұраныс пен ұсынысқа бөледі. Сұраныс қимылда жүйе пайдаланушыға тапсырманы белгілеуді ұсынады. Тапсырма жүйеде керсетілгендей, еркін немесе шектеулі болуы мүмкін. Ұсыныс қимыл жағдайында жүйе пайдаланушыға көптеген шектеулі тапсырмалардың ішінен өзіне керекті тапсырманы таңдатады.

 

 

Әрекет  ету компоненттері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

23-сурет.  Өзара әрекет компоненттерінің үлгісі

 

Қимылға әсерді әдетте келесі түрде көрсетеді: бұйрықтар (қимыл тапсырмасы), "мәзір" (әсер таңдауына ұсыныс), сауалнама (бірнеше мәннің мағынасын таңдау үшін ұсыныс), табиғи тілдегі өзара әрекет.

Қимыл әсерге былайша ықпал етеді: 1) еркін (шектеусіз) таңдау, яғни әсер түрлеріне шек қоймайды; 2) шектеулі таңдау, яғни қимыл әсер түрлеріне шек қойылады. Әсерге таңдау көптігін көрсету және әсерде сақталуға тиісті нақты қалыпты көрсету арқылы шек қойылуы мүмкін. Қадамның өзіндік түрін анықтауда нақты қадамда талқыланатын тапсырмалардың автоматты (бір мағыналы) ерекшелігі болуы мүмкін, бірақ тапсырма ерекшелігінің бір мағыналы болуы міндетті емес. Мысалы "мәзір" мен синтаксисі дұрыс "бұйрық" жүйедегі тапсырма ерекшелігінің бір мағыналы болуын керек етеді, ал шектеулі табиғи тілдегі пікір бір мағыналы ерекшелікті қамтамасыз ете алмайды.