Кәсіби лицейдегі оқу процесі кезіндегі оқушылардың жеке мінезінің қалыптасуы

 Оқушылармен тәрбие жұмысында жеке мінезінің қалыптасуы құралдарын пайдалану жөніндегі операциялық білімдерінің, икемділіктері мен дағдыларының қажетті деңгейінің болуы мен қалыптасуы.

 Берілген  бағдарламаның жүзеге асырылуы, біздің ойымызша, оқушылардың жеке мінезінің қалыптасуы мұғалімінің кәсібіне бағдар ұстануын жақсартуға, кәсіби лицейде дарынды жастардың келіп түсуін қамтамасыз етуге, «Жеке мінезінің қалыптасуы және оқу процессінде» мамандығы бойынша үздіксіз педагогикалық білім идеясын жүзеге асыру үшін алғышарттар құруға мүмкіндік береді.

 Физикалық өзін-өзі тәрбиелеудің маңызды буыны  есебінде, тұлғаның ішкі сенімі мен  саналы еркі басым түсіп жататын  бағыттылығын ескерген дұрыс. Міне, сондықтан  да болашақ мамандардың жүйелі дене шынықтыру жаттығуларын қажетсінуі физикалық өзін-өзі тәрбиелеудің негізгі іргетасы болып табылады, оны түрліше: ішкі сол сияқты, сыртқы да факторлармен айқындайды. Бұлардың ішінде – дәлелдер, мүдделер, құндылық бағыттары, студенттердің жеке мінезінің қалыптасуыің деңгейі мен даярлығы, сондай-ақ ұжымның қоғамдық пікірі, оқушы тұлғасы, оқыту мазмұны, сабақ беру әдістемесі және тағы басқалары бар.

 Өзін-өзі  жетілдіру процесі дұрыс басшылықты қажет етеді, себебі анатомия, физиология, психология және әдістемелік тұрғысынан жеткілікті білімі жоқ адамның өз бетімен жаттығуы, денсаулығы мен мінез-құлқына теріс әсерін тигізуі мүмкін. Сондықтан да жеткілікті түрде белсенді ұйымдық-әдістемелік тәсілдердің іздестірілуі мен пайдаланылуы қажет, бұлар студенттердің өз бетімен жетілуін, дербес жаттығуларға тұрақты дағдысын тәрбиелеуін қамтамасыз етеді.

 Сонымен қатар сабақтарды жеке және шағын  топтық әдістермен өткізуге көбірек  мән беріледі, өйткені сыныптың дене даярлығы түрліше 5-10 адамнан толған кезінде, жекелеген оқушылар немесе 2-3 адамдық топтар үшін, сонымен қатар орындалатын, үйлесімділік күрделігі мен салмақ көлемі жөнінен ерекшеленетін бірнеше бағдарламаны іріктеу қажеттілігі туындайды.

 Сондай-ақ, оқушыларды олардың тек орындай  алатын ғана емес, сонымен қоса, ұқсас  варианттарын орындай отырып, ойдан  құрастыратын және өз күшін тиімді жұмсай алатындай бұлардың жаттығулар багажын (гимнастикалық, жеңіл атлетикалық ойын) қалыптастыру жолымен берілген өз беттерімен орындау бейімділіктеріне үйретудің дидактикалық шеберлігі де қажет. Мысалы, секірген кезде  секіргішті қолданып секіру икемділігі қалыптасады.

 Кәсіби  лицейде тәрбие жүйесінің маңызды міндеті баланың тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуы болып табылады.  Сондықтан шығармашылықпен ойлайтын тұлғаны тәрбиелеудің негізгі мәселелерінің бірі қозғалыс белсенділігінің қалыптасуы болып табылады, өйткені оның жоқтығы тек ақыл-ой дамуын ғана кідіртіп қоймайды, балалардың қозғалыс белсенділігін де төмендетеді. Ал бұл өз кезегінде баланың өзінің дағдылары мен икемділіктерін практикалық қызметінде пайдалану қажеттілігін болдырмайды, қозғалыс кестесінің бұзылуына апарып соқтырады.

 Алайда, педагогикалық практикада  студенттердің  басым бөлігі (96%), жеке мінезінің қалыптасуы-сауықтыру шараларын күн тәртібінде әдістемелік жағынан сауатты ұйымдастыра алмайды. Бұл студент-практиканттың белсенділігін ынталандыруға бағытталған педагогикалық міндеттер мен жағдайларды, қалыптан тыс, тың жолмен шешуінде  қиналады. Қимыл белсенділігінің, сондай-ақ қозғалыс міндеттерін шешуге шығармашылықпен келудің қалыптасуында, тұтастай педагогикалық процестің негізгі құрамдастарының бірі әрі баланың қоғаммен және өмірмен байланыстырушы буыны болып табылатын жеке мінезінің қалыптасуы ерекше орын алады.

 Сондақтан студенттердің шығармашылық белсенділігін тәрбиелеуге даярлығын қалыптастыру қажеттілігі туындайды. Студенттердің белсенділігін қалыптастыруға әзірлігі психологиялық тәрізді, практикалық та даярлығы ретінде қарастырылуы керек.

 Психологиялық даярлығы, студенттердің жеке мінезінің қалыптасуы құралдарын балалардың белсенділігін тәрбиелеуде пайдалану бағытындағы білімдері мен икемділіктерін меңгеру қажеттілігін түсінуін білдіреді.

 Кәсіби  лицейде оқу процессінде оқушылардың  жеке мінезінің қалыптасуы оқушылардың белсенділігін төмендегі педагогикалық шарттарын сақтаған кезде қамтамасыз етіледі:

 1. Жеке мінезінің қалыптасуы процесінің кәсіби бағыттылығы.

 2. Жеке мінезінің қалыптасуының теориясы мен әдістемесінің оқушылардың қозғалыс белсенділігін тәрбиелеудің психологиялық-педагогикалық мәселелерімен толықтырылуы.

 3. Жеке мінезінің қалыптасуы құралдарымен балалардың шығармашылық белсенділігін қалыптастыруда, қажетті білім мен шеберліктің белгілі бір деңгейіне қол жеткізу.

 4. Оқыту мен тәрбиелеу әдістерінің құралдарын, белсенді түрлерін пайдалана отырып, балалардың жеке- психологиялық ерекшеліктерін, қозғалыс белсенділігінің деңгейін ескеріп, іскер көзқарас таныту.

   Кәсіби лицейде оқушылардың жеке мінезінің қалыптасуы жүйесін жүзеге асыруға дайындауда кәсіби маңызды қасиеттері мен біліктілік сипаттамасы анық. Ақпараттық-нақтылық кезеңде – тәжірибелік-педагогикалық жұмыстарды жүргізу жағдайларын қамтамасыз ету үшін кәсіби лицей орындарындағы оқу-тәрбие үдерісінің мүмкіндіктеріне сай.

   «Жеке мінезінің қалыптасуы – салауаттылық негізі» арнайы курс, «Педагогикалық шеберлік клубы» жұмысының жоспарларына сәйкес (Ж қосымшасы), кәсіби лицейде оқушылардың жеке мінезінің қалыптасуы жүйесін жүзеге асыруға дайындау педагогикалық тәжірибе барысындағы тапсырмалары арқылы дамытылады.

 Тәжірибелік - педагогикалық жұмыстың соңғы кезеңі әртүрлі формадағы жұмыстарды қамтиды.

 Семинар сабақтары тақырыпты жан-жақты талқылау, әңгіме-кеңес, дөңгелек үстел, диспут, КВН, интеллектуалдық жарыстар, іскерлік ойындары, дидактикалық ойындар, рефератты талқылау және тест, т.б. түрінде өткізілді. Ал тәжірибелік сабақтар негізінен дене дамуы мен дене қабілетін, дене сапаларын анықтауға байланысты өлшеу жұмыстары, тесттік бақылау мен тәжірибелік сараптау, физиологиялық анықтау карточкаларын толтыру, жеке студенттің физиологиялық, психологиялық, кәсіби даярлығы бойынша сипаттамалар дайындау, оқытушының сабағына талдау, даму күнделігін толтыру, өзара сабақ өткізу мен треннинг өткізумен сипатталады.

 Сонымен бірге, жеке мінезінің қалыптасуы жүйесін жүзеге асыруда жеке тұлғаны қалыптастырудың маңызын, оның мәні мен мұғалім рөлінің құндылығы маңызды. Студенттер берілген тапсырма бойынша өздерінің және оқытушылардың педагогикалық процесті жүзеге асырудағы кәсіби іс-әрекетіне талдау жүргізу. Мұның бәрі сайып келгенде студенттердің арнайы кәсіби-педагогикалық білімін, іскерлік дағдыларын шыңдай түседі.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 Қорытынды 

 Оқушылардың жеке мінезінің қалыптасуы жүйесін жүзеге асыруға кәсіби лицейде дайындаудың ғылыми - теориялық алғышарттары тұлғалық – бағдарлық, іс – әрекеттік тұрғыдан айқынырақ көрінеді. Теориялық әдіснамалық тарауларға сүйене отырып жеке мінезінің қалыптасуындағы негізгі ұғымдарының педагогикалық мәні мен мазмұны ашылып, жеке тұлғаны қалыптастыруда шешуші роль атқаратыны сөзсіз.

 Қазіргі қоғам дамуының қарыштап өрлеу кезеңінде  философиялық көзқарастар мен психологиялық, педагогикалық, физиологиялық, әдістемелік еңбектерді талдау негізінде жеке тұлғаның жан–жақты дамып, жаңа қоғамға бейімделген, салауатты өмір салты негізінде жеке мінезінің қалыптасқан, білімді де білікті тұлғаға деген сұраныс арқылы зерттеу мәселесінің көкейкестілігінің бұрынғыдан да арттыра түсті.

 Оқушылардың жеке мінезінің қалыптасуы жүйесін жүзеге асыруға кәсіби лицейде дайындау жаңа сипатта талдау жасалып, жеке мінезінің қалыптасуы мәнін ғылыми теориялық тұрғыдан ашуға негіз болатын «жеке мінезінің қалыптасу жүйесі», «дене мәдениеті», «дене саламаттылығы», «дене мүмкіндіктері» т.б. ұғымдарын ғылыми – педагогикалық сабақтастық тұрғыда қарастырылады.

 Кәсіби  лицейде оқушылардың жеке мінезінің қалыптасуы оқушылардың кәсіби дайындығын жетілдірудің теориялық негіздеріне сай тұлғалық-бағыттылықтың психологиялық, педагогикалық мәні бар.

     Оқушылардың жеке мінезінің қалыптасуы олардың дене мүмкіндіктері мен қимыл қозғалыстарын кәсіби лицейде кәсіби дайындаудың мазмұндық сипаты арнайы тармақтарды қамтиды.

 6. Кәсіби лицейде оқушылардың жеке мінезінің қалыптасуы дайындаудың ғылыми-әдістемелік жүйесі ұсынылды.

 7. Оқушылардың  жеке мінезінің қалыптасуы дайындауда оқушылардың кәсіби-шығармашыл тұлғасын қалыптастыру моделі өзекті мәселенің шешімін табуда маңызды болып табылады. «Жеке мінезінің қалыптасуы – салауаттылық негізі» атты арнайы курсты оқыту үдерісіне енгізу оқушылардың жеке мінезінің қалыптасуы кәсіби лицейде дайындауда оң нәтижеге жетуде.

 8. Тәжірибелік  – эксперименттік жұмыстар нәтижелері  арнайы жасалған педагогикалық – әдістемелік  шаралар кешені және жаңа бағытта жүргізілген жүйелі жұмыстар кәсіби лицейде дайындауда маңыздылығын көрсетті.

 9. Зерттеу  жұмысының міндеттерінің орындалуы,  ғылыми болжамның дұрыстығын  айғақтап, зерттеу нәтижелерінің  дәйектілігін көрсетті.

 Жүргізілген зерттеу нәтижелері бірқатар ұсыныстар беруге мүмкіндік берді:

 - қоғамдағы әлеуметтік–экономикалық жаңару құрылымдарына лайықты жан–жақты дамыған тұлғаны қалыптастыру, бұл бағыттағы жеке мінезінің қалыптасуы үйлесімді, қазіргі қоғам талабына сай, жеке мүддесін қоғам мүддесімен үйлестіре алатын өрелі тұлғаны тәрбиелеуге бағытталған;

 - өз Отанын сүйетін белсенді, ұлтжанды азамат тәрбиелеуде жеке мінезінің қалыптасуы мен оқу процессіндетық шараларды асыл мұралар, рухани қазыналарға, даңқты тұлғаларымыз бен мәдениетімізге, тарихи дәстүрлерге сабақтастықтағы жұмыс түрлерін таңдау;

 - болашақ маман жеке тұлғасын қалыптастыруда ұнамсыз қасиеттерден бойын аулақ ұстап, ізгілікті сезімдерін, мәдениетті мінез–құлық сапаларын және өзінің кәсіби қызметінің қоғам игілігіне пайдалы тұсын ұғына біліп, оны болашақ ұрпақ тәрбиесіне ықпалдастыруға тәрбиелеу жұмыстарына баулу;

 - өзгермелі өмір жағдайында нақты, дұрыс бағытының болуы, салауаттылық өмір–сүру принциптеріне сай, педагогикалық жүйенің құрылымы, мазмұны мен тәрбие әдістерін жаңа жағдайға  орай тез бейімдеп, одан әрі сапалы, тиімді жолмен ұйымдастыруға, жасампаз тіршілік, өмір шеберлігі шыңына ұмтылуын қалыптастыру;

 - жеке мінезінің қалыптасуы беруде сабақта және одан тыс уақытта жеке тұлға дүниетанымын заман, қоғам талабына сай өзгертіп, оған субъект ретінде қарап, дербестігі мен шығармашылығын дамыта алатын кәсіби мамандар даярлануы керек;

 - жеке мінезінің қалыптасуы жүзеге асыруда рухани құндылықтармен сабақтастық принциптерін басшылыққа ала отырып, студенттердің оқу–зерттеу жұмыстарын жүргізуді ұйымдастыру;

 - оқушылардың педагогикалық мамандыққа қызығушылығын арттырып, шығармашылық қабілеттерін дамытуға байланысты оқу–әдістемелік әдебиеттер, оқу құралдарын шығару;

 - жеке мінезінің қалыптасуы жүйесі бағыттары бойынша арнайы ғылыми–зерттеулер жүргізу;

 - оқушылардың жеке мінезінің қалыптасуы жүйесін жүзеге асыруға кәсіби лицейде дайындауда «Педагогикалық ізденіс» клубын ұйымдастыру;

 - кәсіби лицейорындары оқыту үдерісінде «Жеке мінезінің қалыптасуы – салауаттылық негізі» атты арнайы курсты енгізу және тиімді пайдалану.

 Зертттеу  мәселесі бойынша білім берудің  жаңа мазмұнына сай, мұғалімдердің  біліктілігін арттыру жүйесінде  оқушылардың жеке мінезінің қалыптасуы дамыту технологияларын жетілдіру; жеке мінезінің қалыптасуы сабақтарында оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу, жеке мінезінің қалыптасуы арқылы жеке тұлғаның психофизиологиясы: өзін-өзі реттеуін қалыптастыру; жеке мінезінің қалыптасуы сабақтарын пәнаралық байланыс арқылы жетілдіру; дене қабілетін рухани құндылықтар арқылы дамыту; релаксация арқылы жеке тұлғаның психофизиологиялық қабілеттерін дамыту; психикалық қуат мүмкіндіктері мен жеке мінезінің қалыптасуы сабақтастыру т.б. бағыттары арнайы зерттеуді қажет етеді.

 Қолданылған әдебиеттер тізімі: 

1 Особенности ученика при процессе развития и двигательной дееспособности учащихся. //Вестник. № 3. – Каракалпакстан, 2001. -114-115.

2 Кәсіби лицейде оқушылардың дене құрылысының түрлерін үйрету мәселелері. //Қарақалпакстан мұғалімі. № 1,2.   - Нүкіс, 2001. – Б. 57-60.