Педагогическая психология

Осы заманғы тарихи жағдайларға  байланысты халықаралық қауымдастық  дүниежүзі тарихында халықаралық  стандарт болып табылатын жалпы  адамзаттың құндылықтар мен адамның  негізгі құқығы, бостандығы ашылып көрсетілген ("БҰҰ адам құқығының  жалпыға бірдей декларациясы" "Бала құқығының Конвенциясы") құжаттарын жасады. Олар осы заманғы тәрбие теориясы мен әдістемесіне, тәрбие мұраттары мен рухани құндылықтарға  жаңаша бағыт береді. Қазақстан Республикасының "Білім туралы" (1999) Зақына сәйкес бұл құжаттар еліміздің білім  саласындағы мемлекеттік саясатының негізі болды.

2. Тәрбиенің оқыту мен  білім берудің сапасына байланыстылығы. Оқыту - тұлғаны қалыптастырудық  құралы. Тәрбиенің мазмұны, түрі  және әдісі тәрбиеленушілердің  даму дөрежесіне байланысты іріктеледі.

3. Тәрбие мен өзін-өзі  тәрбиелеу бірлігі. Жеке адамның  дамуы мен қалыптасуында белсенділіктің  рөлі зор. Іс-әрекет барысындағы  белсенділіктің түрлері: қарым-қатынас  белсенділігі, таным белсенділігі, өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі.

Қарым-қатынас белсенділігі тұлғаның мінез-құлқын, жүріс-тұрысын  қалыптастырады.Таным белсенділігі - заттар мен құбылыстардың мәнін, ғылыми ұғымдар мен заңдылықтарды  терең түсінуге, оны тәжірибеде қолдана  білуге үйретеді. Егер ересек адамдар  балалардың сұрақтарын қостап, таным  белсенділігінің дамуына бағыт  беріп отырса, онда олардың талпынғыштық және бақылағыштық қасиеттері қалыптасады.

Өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі - тәрбиеші өзін-өзі тәрбиелеуге  баланың ынтасын оята алғанда  тәрбие жұмысы нәтижелі жүреді.

4. Педагогикалық процестегі  ұжым мен жеке адамның өзара  байланысы.

Ұжымның басты борышы - әрбір  адамның шығармашылық өсуіне қамқоршы болу.

Тәрбиенің принциптпері

Принцип дегеніміз - адамның  іс-әрекетінде басшылыққа алатын алғы шарты, негізгі ережесі.

Бүгінгі күннің талабына сай  ұрпақ тәрбиесінің мазмұнын, әдіс тәсілдерін және ұйымдастыру жүйесінің  іргетасын қалайтын  негізгі қағидалар:

1. Тәрбиенің идеялылығы  мен мақсаттылығы.

тәрбиенің негізгі мақсаты - дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ождан мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттері қалыптасқан адамды тәрбиелеу.

Мектептің бүкіл іс-әрекеті, қоғамдық өмірі осыған қызмет етуі керек.

2. Жас ұрпақты іс-әрекет  пен қарым-қатынас арқылы тәрбиелеу  - балаларды ақыл-ой әрекетімен  қатар іскерлік пен пысықтыққа  машықтандыру, өнімді еңбек етуге  бейімдеу, ата-ана мен бала, Тәрбиеші  мен тәрбиеленуші, үлкен мен кіші  арасынғы қарым-қатынасты өзара  сенімге, қайырымдылыққа, имандылыкқа,  бір-біріне сый-құрметпен қарауға  негіздеу, тәрбие барысында психологиялық  жайдарылық, үйлесімділік ахуал  туғызу, жас азаматтың өзіне сенімін  арттыру, қамқоршылық сезімін  дамыту.

3.  Тәрбие барысында  жеке тұлғаға қойылатын талап  пен көрсетілетін құрметтің бірлігі.

Жаңашыл ұстаз Құмаш Нүрғалиев "Мұғалім мен оқушы арасында үзілмейтін алтын желі болуы тиіс. Ол баланың ұстазына деген сенімі, мұғалімнің баланы сүюі" - деген болатын.

Тәрбиеленушіні құрметтеу  және оған талаптар қою - баланың мықты  және нашар жақтарын біліп, оның өсуіне қажетті жағдайлар жасау. Талап  қоюдан оқушыға құрмет, күші мен  қабілетіне сенім көрінеді. Мұғалім  оқушы бойынан рухани қасиетті жобалап, оған сүйеніп, оқушының өз тәжірибесін  дамытуына көмектесу керек.

 

4. Тәрбиелік ықпалдардық  тізбектестігі, жүйелілігі, үздіксіздігі.

Тәрбие тәжірибесі балаларға  қойылатын талап пен педагогикалық  ықпал бірлігі қажет екенін дәлелдеді. Ұрпақ тәрбиесінің нәтижелілігі - тәрбие мекемелеріндегі талаптың бірлігі, іс-әрекеттің сабақтастығы.

5.  Оқушылардың жас  және жеке ерекшелігін есепке  алу.

Оқушылардың жеке ерекшелігі - денсаулығы, ақыл-ойы, адамгершілік қалыптасуы, сыртқы әсерлерге жауабы, қабылдауы, т.б. Біреулері өзінің байсалдылығымен  ескертулерді дұрыс қабылдаса, кейбіреулеріне керісінше әсер етуі мүмкін, сондықтан  оқушылардың тәрбиелік дәрежесін  дер кезінде анықтап отыру  қажет. Тәрбие жұмысының барлығы  білім мен сенімнің, сөз бен  істің үздіксіздігі негізінде құрылады.

Бала - педагогикалық қамқорлықтың ең жоғары мақсаты. Баланың ішкі мүмкіндіктерінің ашылуы адамдардық сүйіспеншілік сезімі мен қарым-қатынасына байланысты. Баланы тең адам санап, оған еркіндік бергенде ғана ол өз пікірін ашық айта алады, үлкендердің балаға деген құрметі  олардың сенімін арттырады.

Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік санасы жаңа қалыптасып келе жатқандықтан, олар негізінен мұғалімнің ықпалында болады. Жасөспірімдер  жедел дамып келе жатқандықтан тәрбиесі бірқалыпты жағдайға ауысып, өзін-өзі  тәрбиелеуге қажеттілігі артады.

 

Педагогика  классиктерінің тәрбие мақсаты жөніндегі  пікірлері.

Тәрбиенің мақсаты мен  жүйесі мемлекеттің саясаты мен  экономикасына тәуелді. Тәрбие мен қоғам бір мезгілде пайда болды. Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз қоғам өмірі ілгері дамымайды. Алғашңы қауымдық құрылыста ересектер балаларды еңбекке дағдыландыру үшін қауымның әдет-ғұрпын, салтын үйретті.

Таптық қоғамда тәрбие мақсатын анықтау қоғамның ең негізгі  мақсатына айналды. Құл иеленуші қоғамдық құрылыста құлдар, өндіріс  құралдары (жер, еңбек құралдары) - құл  иеленушілерінің жеке меншігі болды. Тәрбиенің мақсаты құл иеленушінің  мүддесіне бағындырылып, балаларды  басқыншылық соғыс өнеріне тәрбиеледі.

Әрбір мемлекетте балаларға  білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудық нақтылы мәселелері мен әдістері қарастырылады. Мұғалім қандай адамды қалыптастыратынын дәл білуі  керек. К.Д.Ушинский өз қызметінің айқын  мақсатын көрмейтін тәрбиешіні құрылыс  материалдарын бір жерге үйіп тастап, одан не алғысы келетінін білмейтін  архитектормен салыстырады. Тәрбиеші жас ұрпаққа берілетін білім, іскерлік, дағдыны, тәрбиелейтін сезімді  біліп, жоспарлы, мақсатты тәрбие жұмысын  жүргізеді.

Я.А. Коменский "Тәрбие мақсаты  және міндеттері, маңызы, жүзеге асыру  жолдары адамның қоғамда алатын орнымен анықталу керек", "Келесі ғасырдық қандай болатындығы сол  ғасыр үшін тәрбиеленген азаматтарға  байланысты. Дүние - даналар-дық көптігімен баңытты" - деген ойлар айтты. Осы  ойларын "Ана мектебінің" кіріспесінде өрбітеді.

"Тәрбие - адамды қалыптастыратын  және жетілдіретін үйлесімді  процесс" - деп Коменский тәрбие  мақсатын төмендегі-дей негізгі  элементтерге бөлді:

•  адамға барлық заттарды білгізу - "ғылыми білім";

•  заттардың және өзінің қожасы ету - "адамгершілік";

•  құдайға, заттарға құлшылық ету - "діни тәрбие";

•  тән саулығы - "дене тәрбиесі".

И.Г. Песталоцци тәрбиенің  мақсаты балаға бастауыш білім, еңбек, ақыл-ой, дене тәрбиесін беріп, жан-жақты  және үйлесімді дамыту деген.

Неміс педагогы А. Дистервег  педагогикалық мәселелерді шешудегі сословиелік және шовинистік саясатқа қарсы күресіп, "Мектептің міндеті - адамзатты және өз халқын сүйетін  саналы азаматтарды тәрбиелеу" - деген.

К.Д. Ушинский тәрбиенің мақсаты  қоғамға пайдалы, адамшылығы бар  адамды тәрбиелеу деген. Ол адамгершілік тәрбиесін ақыл-ой, еңбек тәрбиесімен  тығыз байланысты қарастырады.

П.П.Блонский тәрбие мақсаты  балаға жалпы адамзаттың және ұлттың мәдениетті меңгеруге көмектесу, жеке тұлғаның жалпы адамзаттық идеалдарын қалыптастыру деген.

1941-1990 жылдардағы педагогикалық  әдебиеттерде "жан-жақты даму" ұғымына ақыл-ой, политехникалық  оқу және өндірістік еңбек,  адамгершілік тәрбиесі, дене және  эстетикалық тәрбие салалары  енгізілді.

А.С.Макаренко тәрбиенің  мемлекеттік міндеті негізінде  педагогикалық міндет қойып, педагогтардың  жұмысын бақылауға алуға болатындығын атап көрсетті. Ол "Тәрбиенің негізгі  мақсаты баланы жан-жақты дамыту" - деген ұсынысты қолдады, В.А.Сухомлинский оны жүзеге асырды.

Тәрбие мақсаты қазақ  тәлім-тәрбие тағылымына да қойылды. Ұлы  ұстаз Әбу Насыр әл-Фараби "Адамға ең әуелі білім емес, тәрбие берілуі  керек. Онсыз берілген білім - адамзаттың қас жауы. Ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі" - деді.

Ы.Алтынсарин "өмірдің  негізгі мәні — еңбек, ол адамның  адамгершілік қасиетін мәртебелендіреді, өмірдің шын қадірін тек еңбексүйгіш  адам ғана түсіне алады. Мәнсіз еңбек, мағынасыз бейнетқорлық адамның  жігерін мұқалтады, өз еңбегінің  қызығын, рақат-ләззатын көре білу - кісіліктің басты белгісі" - деген.

Абай Қүнанбаев талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым сынды  жеке тұлғалық жақсы сапаларды қалыптастыру мақсатын қойып, өсек, өтірік, маңтаншақтың, еріншектік, бекер мал шашпақ сияқты зиянды әдеттерді жоюға шақырады.

М.Жұмабаев "Көркем денелі, түзу ойлайтын, дәл пішетін, дәл табатын  ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы үн, әдемі түрден .ляззат алып, жаны толқынарлық  болса, баланың дұрыс тәрбие алып шын адам болғандығы" - деп жазды.

Мәтжан Мақсымұлы Тілеужанов өзінің "Қазақ тағылымы" атты монографиясында (1994) қазақ тағылымының негізгі  бағыттарын атап көрсетті. Олар: ар-ождан  тазалығын сақтау; ақыл-ойлы, парасатты  болу; барлық әрекетінен, сөйлеген сөзінен, қарым-қатысынан, көзқарасынан ғибрат иісі аңқып тұру; ерте тұрып, кеш  жату; аз сөйлеп, көп тыңдау; иманды, инабатты, қайырымды болу; жас ұрпаққа  тәрбие беруден жалықпау; халық дәстүріне  берікболу; оны жаңарту; әдет-ғұрыпта  жоқ нерселерден  алулақ болу; сегіз  қырлы, бір сырлы болу; халқының рухына кір салмау; ел берекесін сақтап, оның баюына үлес қосу.

Сонымен дәстүрлі педагогикада жас ұрпақты тәрбиелеудің негізгі  мақсаты "жан-жақты үйлесімді  дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру" - деп жазылды.

Қазақстан Республикасының 1995 жылғы "Мектеп жасына дейінгі  және мектеп жасындағы балалардың тәрбие тұжырымдамасы" халықаралық адам құқығы туралы нормаларға сәйкес жазылған.

Қазақстан Республикасында  халыққа білім, тәрбие берудің Негізгі  мақсаты-Қазақстанның егемендігін  қамтамасы ететін, оны бүкіл дүние  жүзіне мойындататын, онымен тең қарым-қатынас  жасап, Қазақстандық патриотизмді, саяси  бостандықты қамтамасызыз ететін нарықтың іргетасын қалап, экономикалық бостандыққа  қол жеткізетін, жан-жақты дамыған  адамдарды тәрбиелеу.

 

Өзін-өзі  тәрбиелеу.

Мақсат қою, күш-жігер  жұмсау, өзін-өзі бақылау мен өз ісіне талдау жасап отыру - өзін-өзі тәрбиелеудің міндетті элементтері.

Оқушылар өзін-өзі тәрбиелеу  бағдарламасын қалай жасауды  жақсы елестете алмайтындықтан, оларға жиі-жиі көмек көрсетуге тура келеді. Олар өзінің ойлау ерекшелігі мен мінез-құлңына талдау жасауға  қиналады. Тәрбиешілер оқушыларға өзін-өзі  тәрбиелеудің маңыздылығын түсіндіретін арнаулы әңгімелер немесе пікіртапастар  өткізеді.

Өзін-өзі тәрбиелеу  әдістері:

• Жеке міндеттеме - бел гілі мерзім аралығында өзі атқаратын  міндеттерді таңдап алып, есеп жүргізу, өзіне-өзі қызмет көрсету. Иландыруға ұқсас өзін-өзі міндеттеу әдісі. Оны бала өз кемшілігін жою үшін қолданады. Үй тапсырмасын әркез  орындауға, таза жазуға, оларды байсалдылықпен ойланып істеуге жаттығып, оны  әр уақытта қайталап, орындауға күш-жігерін  жұмылдырады. Оқушы белгілі бір  міндетін орындауда енжарлық көрсеткенде  өзін-өзі міндеттеу, өзіне-өзі бұйыру әдісін қолданады.

•  Өзіндік есеп беру - қоғамдық жұмысты атқару, баланың  өз іс-қылығына жауаптылығы, жолдастарымен  тәжірибе алмасуы.

•  Өз іс-қылығына талдау жасау - өзінің кейбір қылықтарына сын  көзбен қарап, себебін білгісі келуі, оны жоюға тырысуы.

•  Өзін-өзі бақылау - кемшіліктерін  болдырмау үшін жағымды мінез-құлықтарын дамыту мақсатында күнделік жүргізу.

Өзіне баға беру - мінез-құлықтарының кемшіліктерін жою үшін баланың  өзін-өзітәрбиелеуі. К.Д.Ушинский жасаған  өзін-өзі тәрбиелеу ережелері:

•  Өте сабырлылық, тіпті  болмағанда, сыртқы сабырлықты сақтау.

•  Турашылдық.

•  Ойлы әрекет.

•  Шешімділік.

•  Өзің туралы қажет болмаса, бір сөз айтпау. Санасыз бос  уақыт өткізбеу.

•  Не істесең де еріктісің, бірақ, кездейсоқ істен сақ бол.

•  Қажетті немесе керекті  іспен ғана айналыс, көрсеқызар болма.

•  Бітірген ісіңе еш уақытта  мақтанба.

•  Әркез ағыңнан жарылма, өз ісің туралы өзіңе жауап беріп  отыр.

•  Бұл журналды ешкімге  көрсетуші болма.

Бұл ережелерді байытуға болады. Көп ретте адам өз алдына ислгілі  бір биік мақсат өойып, өз бетімен  ізденіп, өзін-өзі тәрбиелеп жетілдірудің жолдарын өзі қарастырады. Содан  әсерленіп қанатталған ішкі сезімдері  арқылы білімді қажетсініп, нәтижесінде  мақсатына жету үшін табандылықпен  ізденеді.

Адам баласының тарихында  ондай мысалдар баршылық. Демосфен жас кезінен шешендік өнер меңгеруді  армандайды. Аляйда, көпшілік алдындағы  алғашқы сөзінде-аң сәтсіздікке  ұшырайды. Оның дауысы тым бәсең, сөздері  үйқаспай, тілі « күрмеліп, шәлкем-шалыс  келе береді. Соны сезген қауым оны ' тыңдамай, ысқырып, тыжырынады. Оның орнында  басқа біреу болса, бұл масқарадан кейін тауы шағылып, қолын бір-ақ сермеп ' жайына кете барар еді. Демосфен өйтпеді. Ол елден оқшауланып, теңіз  жағасынан үй салып, дауылды күндері, бүрқ-сарық, болып жағаны ұрып жатқан толқынға қарап, сағаттап,сұырып салма  сөздерін қарша боратып, бар дауысымен  сөйлейтін. Тіліндегі кемістігін жою  үшін, тілінің астына малта тастарсалатын  болған. Сондай жан қиярлық табандылық пен ерік-қайрат Демосфенді дегеніне жеткізді. Ол әлемнің айтулы ұлы  шешеніне айналады.