Экологиялық биология

Популяцияның  кез-келген өзгерісі ол оның биотикалық потенциалының арасы мен қоршаған ортаның қарсыласуымен тепе-теңдігінің бұзылуы  туралы нәтиже бар дегені.

Адам қоғамының  эволюциясымен және стабильді қоныстанудың құрылуымен сондай-ақ популяцияның синантропты  түрлері пайда болды. Онда тұратындықтарының жиналған орындарында тұрады. Олар қауіпті сападағы экологиялық (биотикалық) факторлардың адамға деген «зиянкесті», «паразиттер» қоздырғыш ауруларын таратушы болып шығуы мүмкін.

 

Экология ұйымы: экожүйе ағзалароының ұйымы, оның әртүрлілігі, динамикасы, қоректік мақсаттар мен торлар, өзіндік әрекет жасау үлгілері, биологиялық түрлердің, экологиялық пирамидалардың географиялық таратудағы заңды шарттары.

Әр түрдің популяциясы  табиғи жағдайдың тым биік рак 2 жүйесінде  бірігеді – ұйым мен биоценоз.

Биоценоз терминін неміс зоологі К.Мебиус ұсынған  және өсімдіктер популяциясының ұйымдастырылған  тобын, жануарлардың және микроағзалардың  ұйымы.

Фитоценоз + зооценоз + микробиоценоз = биоценоз.

Биоценоз биотоптан  бөлек алынған сияқты не фитоценоз, не зооценоз, не микробиоценоз табиғатта таза, жеке күйінде кездеспейді.

Биоценоз –  биоценоз сатысын қамтамасыщ ететін түр аралық байланысты құрайды. Биоценоз сатысы – ерекше топтың санағын, олардың  аймақта орналастыру, көрнекті құрал  және соған лайықты қоректік тордың сатысын және өнімділік және биомасса.

Ағза мен  биоценоз арасындағы қарым-қатынастың басты түрі – бұл жыртқыш пен  оның құрбанының қорек үшін қатынасы: біреуі – жейді, басқалары – жемтік болады. Негізі барлық өлі, тірі ағзалар  басқа ағзаларға қорек бола алады. Мысалы, қоян шөп жейді, ал түлкі мен қасқыр қояндарды жейді, жыртқыш құстардың өздері түлкі мен қасқырдың балаларын жеуі мүмкін. Өлген өсімдіктер, қояндар, түлкі мен қасқырлар детритофагтарға қорек болады.

Қоректік тізбек – бұл ағзалардың жүйелі бір ізбен жалғасуы. Ол жерге түскен тірі ағзалармен өтетін жоғары әсерлі энергия ағынының жасын көрсетеді. Ал соңында бұл тізбек қоршаған табиғи ортаға қайта төмен әсерлі жылу энергиясы түрінде келеді. Сонымен қатар оның бойымен құнарлы заттар продуценттен консументке, одан әрі редуценттерге, содан соң қайта продуценттермен жүріп өтеді.

Қоректік тізбектің  әр звеносын трофикалық деңгей деп  аталады. Бірінші профилактикалық  деңгейді автотофтар, басқаша бірінші  реттік продуценттер, екінші трофикалық деңгей ағзаларды бірінші реттік консументтер, ал үшінші реттік консументтер деп ары қарай атай береді. Әдетте төрт немесе бес трофикалық деңгейлер болады.

Сандық теромеда құру үшін трофикалық деңгейлері бойынша  топтасатын ағзалар санын анықтайды.

продуценттер – жасыл өсімдіктер

бірінші реттік консументтер – шөп қоректі жануарлар

екінші реттік консументтер – ет қоректі жануарлар

үшінші реттік консументтер – ет қоректі жануарлар

бірінші реттік консументтер – ет қоректі жануарлар

редуценттер –  деструкторлар

Екінші, үшінші және т.б. жоғары реттегі консументтер жыртқыш (өлтіру, қуып жеу) болуы мүмкін және қалдықтармен қоректеніп, паразитте бола алады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Биосфера  немесе оның қазіргі жағдайы, құрылысы, биосфера тұрақтылығының жағдайы мен эволюциясы, биохимиялық циклдар.

Биосфера (грек тілінде bios - өмір, sphaira - шар) – жерден барлық тірі заттардың жүйелі байланысы. Ол өзімен жердегі барлық биогецеоздардың  глобальдық экожүйесін көрсетеді.

Қазіргі уақыттағы  тірі ағзалар кездесетін биосфера бөлігін  қазіргі биосфера немесе необиосфера  деп атаса, ерте замандағы биосфераны палеобиосфера немесе мегабиосфера деп атаған.

Биосфераның құрылысы.

Биосфера өзіне  мыналарды енгізеді:

• аэробиосфераны – атмосфераның төменгі қабатын
• гидробиосфераны – барлық гидросфераны
• литосфераны – литосфераның жоғарғы горизонттарын (жердің қатты қабығын).

 

Биосфера  шекарасы.

Нео және палеобиосфераның шекаралары әртүрлі.

Жоғары шекара. Теориялық жағынан жоғарғы шекара озондық қабатпен анықталады. Необиосфера үшін – бұл озон қабатының төменгі шекарасы космостық ультракүлгін сәулелерін өте қауіпті деңгейге дейін әлсіретсе, ал палеобиосмфера үшін – бұл сол қабаттың жоғарғы шекарасы (60км), немесе жер атмосферасындағы оттегі, оның болты көрсеткіші өсімдіктердің өмір сүруі.

Экологиядағы  әр түрлі классификацияларда қиындық  туады, өлі өйткені табиғатта  қатты және шекаралар өте сирек  кездеседі.

Көп жағдайда жоғарғы  теориялық биосфера шекарасын азондық  қабат көрсеткенмен шекараларын дәлелдемейді. Одан озон экранының 600 млн жыл бұрын пайда болғанын және содан кейін ағзалар құрлыққа шыға алған деген қорытындыға келеміз.

Төменгі шекара. Төменгі шекара мұхит түбімен 1┴ 022м (максималдық тереңдің) немесе литосфера  тереңдігімен оның температурасы 100 анықталады. Литосферадағы тіршілік тек бірнеше метр тереңдікте таралып, көп бөлігі топырақ тамылғысымен шектеледі. Әйтседе, қуыстар мен үңгірлерде ол жүздеген метрлерге 3000-4000 тереңдікке дейін таралады.

Тірі заттар массасы 0,01-0,02% құрайды және 6 геохимиялық прощиттерде үлкен рөл ойнайды.

Тірі заттар биосфераның белсенді құралы болып  табылады. Ол басқа жер қабықтарын геологиялық уақыт масштабына кірістіреді.

Тірі материяның барлық химиялық элементтері биосферада белгілі бір бағытта, сыртқы ортадан ағзаға, содан соң қайта сыртқы ортаға қайта келеді. Бұл үлкен немесе кіші сатыдағы жолдарды био-геохимияның циклдар (айналым) деп атайды.

«биос» - тірі ағзаларға  жатса,

«гео» - таулы  жерлерге, ауаға және суға қатысты.

«Биогеохимия» терминін академик В.И.Вернадский енгізген.

• Резервты қор – баяу қимылдағы үлкен заттың массасы, биологиялық емес компонент.
• Жылжымалы немесе айырбастау қоры кем бірақ аса белсенділігі үшін қайсысы жылдам айырбастау арасындағы және ағзалардың қоршағаны тікелей.

Биосфера үшін толық бәрін биогеохимиялық айналым  бөледі айналымға газ тәрізді  зат резервті қормен атмосфераға  немесе гидросфераға (мұхит) және резервты қорға жердегі шөгінде циклдан.

 

Дүние жүзінің  шығу тегі жердің және ондағы өмірдің  пайда болуы туралы көптеген теория бар. Олардың дұрыстығы үнемі күмәндануға ұшырайды, олар барлық уақытта тексеріледі, әбден жетіледі, анықталады.

«Бүгінгі» көзқараспен  және соңғы ғылыми жетістікпен.

Әлемнің пайда  болу, көзқарасы 20 ғасырдың 2-ші жартысы  ішінен ең кен тараған гипотезалары.

• стационарлық күйі – дүние мәңгі тіршілік етеді.
• үлкен жарылыс (кейіннен бүгінде жалғасып жатқан кеңеюмен).
• қара тесіктер біреуінде туылған.
• жаратушымен пайда болған.

Биологиялық эволюциялық  түбірінде жатқан ерекше процесс  өздігінен пайда болудың макромолекулалық және тірі ағзалардың өзінде дерлік шектелмеген мүмкіншіліктің өзгерту жүйесі қатарындағы ұрпақ.

Тірі ағзалар  эволюциясын сәйкестіре анықтайтын «күрделі ағзалардың дамуы, қарапайым  ағзалардың ағынының болып өткен  уақыты».

2. Биологиялық  эволюция – тірі табиғаттың  кері айналмайтын және танымалы  дәрежедегі бағытталған тарихи  дамуы, популяцияның генетикалық  құрамының өзгерістерінің ере  жүруі, адаптацияның қалыптасуы, түрдің пайда болуы және өлуі, биогеценоздың өзгеруі, ірі экосистема және биосфера бүтіндей.

Биологиялық эволюция қорытындысы тірі жүйесінің дамуы  оның тіршілік жағдайының әрдайым сәйкес болуы.

Бұл жетістікте кездесетін сәйкестігі біреулерінің айрықша  таралуымен және басқалардың дискреттік өлшемінің биологиялық жүйесі.

Биосфера эволюциясы өзінің тарихының көп бөлігінде  басты 2 фактордың әсер етуімен жүреді.

• планетадағы табиғи геологиялық және климаттық өзгеріс.
• биологиялық эволюцияның түр құрамының өзгерісі және тірі жәндіктер саны.

Глобальды экологиялық  проблемалар. Основные подходы к организации экологического мониторинга и контроля состояния ОС.

Глобальды социологиялық-экономикалық даму барысында жасалған қорытынды. Кейбір адамдардың кедейшілікте өмір сүруі төмендегенімен, көптеген елдерде  кедейшілік процесі тереңдеу болып жатыр, экономикалық жағдайы нашарлауда, кедейшілік табалдырығында тұрған, адам саны өскен. Соңғы бірнеше 10 жылдықта дерлік әр экосистема және Жердегі алғашқы мәдениет зақымдалған,

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ал көптеген жағдайларда ол агрессивті адамдардың тіршілігімен түгелдей қиратылған.

Антропогенді  өзгеріс бір көргеннен тебінуі  едәуір тез, оның зардаптары қауіпті, ол кері айналмауы мүмкін. Оны орнату үшін қоршаған орта объектісінің әуелгі жағдайымен информациясы болуы қажет, сонымен қатар антропогенезді әсер ету басталғанға дейінгі жағдайы. Егер бұндай информация алу мүмкін емес болса, ол бар мәліметтермен қайта құрылуы мүмкін, бірашама үлкен уақыт аралығында алынғаны жөнінде, бақылау нәтижесі құрамымен алып қойылған сулы объекті, мұзды құрамымен, ағаш сақиналары жағдайымен, табиғатқа байланысты, болып өткен антропогенді әсер ету, сондай-ақ мәліметтер алынған жерде, ластану көзінен жойылған.

Бұл ерекшеліктер басқасының заңдылығын анықтайтын атауы глобальды мониторинг – фондты мониторинг немесе мониторингтің фондты ластануының қоршаған табиғи ортасы.

Осы үлгіде мониторинг жағдайымен міндеттері қоршаған ортаның  глобальды масштабында болуы  конкритериальды.

Осындай міндеттердің бірі рұқсат ету әсерінің көлемін анықтайды Жерге жекелегенде Жер биосферасына

 

Экологиялық бақылау

Экологиялық функция  іске асырылуы басқа құқықлық өлшем  регламенттік. Қоршаған ортаға әсер етуі дәл нормалау, экспертизалау, лицензия және сертификациялау.

Экологиялық бақылау арқылы табиғатты пайдаланушыларға экологиялық талапты атқаруға қамтамасыз етеді. (Қоршаған ортаның субъектілік құқығы) экологиялық бақылау құқығы бірқатар функция атқарады – ескертулік, информациялық.

4. Мониторинг. Мониторинг (лат.Monitor – ескертуші, қарақшы) программаға белгіленген атқарылатын жүйе комплексті жүйе ұзақ мерзімді бақылау жағдайымен.

Қоршаған ортаның, оның ластануынан болып жатқан табиғи құбылыс, сондай-ақ бағалау және болжау келесі өзгерісте. Мониторингтің басты  принциптерінің бірі – үздіксіз бақылау.

Экомониторинг экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жүйесінің бастапқы кезеңі.

Қазіргі заманғы  мониторинг территориясы 3 деңгейді ажыратады.

• жергілікті (биоэкологиялық, санитарлы-гигиеналық)
• аймақтық (геожүйелі, табиғи-шаруашылық)
• глобальды (биосфералық, фонтандық) бұған қоса қоршаған ортаның космостан бақылау жағдайы – космостық мониторингі.

Судың құрылысындағы  негізгі элементтер мен табиғи экожүйеге  зиянды заттардың әсері бақылауға  алынады:

• атмосфера ауасында – көміртегі оксиді, азот, радиогуклидтің болуы.
• судың бетінде – мұнай өнімдердің, фенол, фосфор мен азот

• қосылыстарының, ауыр металдардың, пестицид, сонымен қатар рН комплексті көрсеткіші тексеруге алынады.

• биоттада – ауыр металдардың радионуклидтердің, пестицидтердің болуы.

Шу, радиация, электромагниттік өрістер мен сәулелену сияқты зиянды физикалық факторларға мониторинг өткізіледі. Ең бірінші аймақтың ең ірі көздеріне, оның ішінде АЭС, аэропорт, үлкен өндірістік және көліктік орталықтар, электростанция мен телерадиоцентр сияқтылар бақылауға алынады.

 

Табиғатты қорғау облысындағы басқару мен  халықаралық ынтымақтастық.

Қоршаған ортаны қорғау мақсатындағы халықаралық ынтымақтастық  пен мемлекеттер. Өсімдік және жануарлар  әлемі. БҰҰ-мен ұйымдастырылған.

Қоршаған ортаны қорғау облысындағы халықаралық ынтымақтастықтың қажеттілігі, әрбір мемлекеттің бір-бірімен экологиялық тәуелділігінде.