Семей экологиясы

 

 

 1.3.Су ресурстарының жағдайы.

  Шығыс Қазақстан облысы Қазақстан Республикасының су ресурстарына бай және онымен көбірек қамтамасыз етілген өңіріне жатады, бұл оның  табиғи-климаттық жағдайымен анықталады.

Облыстың су қорына өзендер, көлдер, батпақтар, тоғандар мен су қоймалары, жер асты сулары мен мұздақтар  кіреді. Тұщы су ресурстарының қосындысын облыстың бір тұрғынына шаққанда жылына 50 мың текше метрден келеді, бұл әлемдік стандарт бойынша  өте жоғары көрсеткіш болып саналады.

Облыстың су ресурстары Ертіс алаптық  су шаруашылығы басқармасының деректері  бойынша мыналардан тұрады:

1) жалпы ұзындығы 28 мың шақырым  және жылдық орта ағыны шамамен  30 миллиард текше метр болатын 1017 өзен;

2) су массасының көлемі 6,5 миллиард текше метр болатын 1967 көл (Алакөл және Сасықкөл көлдерін қоспағанда);

3) жобалық сыйымдылығының қосындысы  53 текше шақырым болатын 75 су  қоймасы мен шағын тоғандар;

4) бекітілген пайдалануға  қосу қоры жылына 2,4 миллиард текше  метрге жуық жер асты сулары.

Өнеркәсіп, құрылыс, көлік  және тұрғын үй – коммуналдық салаларында  су тұтыну мен суды бөлу көлемдеріне  есеп 2-ТП-водхоз статистикалық есеп нысаны бойынша жүргізіледі. Жер  үстіндегі сияқты жер асты суларының  да көп бөлігі есеппен қамтылған.

Облыстың негізгі су тамыры Ертіс өзені болып табылады, оның алабында ұзындығы 21,8 шақырым  және жалпы суы жылына 33  миллиард текше метр болатын 819 өзен бар, олардың 8 миллиард текше метрі жыл сайын Қытайдың аумағынан ағып келеді. Шекара тұстамасының деректері бойынша Қытайдан су орташа ластанып келеді, және Ресейдің шекарасына жеткенге дейін барлық қашықтықта осы күйінде сақталынады (9, 10 қосымшалар).

Қорықтық көл - Марқакөл ерекше орын алады, онда 6,4 миллиард текше  метр ультратұщы су бар. Ерекше мемлекеттік маңызы бар немесе аса ғылыми құнды көлдердің тізбесіне тектоникалық шығу тегі бар Рахман, Аблакетка, Сібе, Дұбығалы, Айыр көлдері жатқызылады.

Жалпы алғанда облыстың жер үсті суларының шамасы - жылдық орта сулылығы 35,92 текше шақырым  болып бағаланады, соның ішінде жергілікті ағындар – 27,81 текше шақырым және суы аз жылдары – 20,62 текше шақырым, соның ішінде жергілікті ағындар – 15,47 текше шақырым. Бұл орайда жер үсті сулары ресурстарының пайдалануға жарайтын шамасы, орта жылдық сулылығы бойынша 3,54 текше шақырымды құрайды (2,3 мың м³/жыл бір адамға), су аз жылдары – 1,92 текше шақырым (1,2 мың м³/жыл бір адамға).

Жер асты суларының бекітілген пайдалану қоры жылына 2,4 млрд.м³ құрайды. Соңғы 5 жылдың ішінде коммуналдық-тұрмыстық мұқтаждықтар мен өнеркәсіп мұқтаждықтары үшін алынатын суларды сараптағанда байқалғаны: су шаруашылығының 2 ТП водхоз жаңа бағдарламасын ендіруге байланысты өткен жылы осындай мұқтаждықтар үшін су алу көлемін ішінара нақтылау және қайта бөлу жүргізілді. 2006 жылы коммуналдық-тұрмыстық мұқтаждықтар мен өнеркәсіп мұқтаждықтары үшін су алу көлемін нақтылау және қайта бөлу жүргізілді.   

  Шығыс Қазақстан  гидрометеорология орталығының  мәліметтері бойынша Ертіс өзенінің  жер үсті суларының облыс көлеміндегі  жағдайы ластану индексі бойынша өзгермей қала беруде. Оның сапасы «таза» (Боран селосы) деңгейден – «қалыпты ластанған» (Өскемен, Семей қалалары) деңгейге дейін өзгереді. Бірақ кез келген уақытта облыстағы су ресурстарын қорғау бойынша қолданылып жатқан шаралардың жеткілікті еместігін айтады.

«Казцинк» АҚ және «Казахмыс» корпорациясы сияқты тау-кен-өндіруші кешендері  кәсіпорындарының әсерінде орналасқан Красноярка, Глубочанка және Брекса өзендерінің  жағдайы әлі күнге дейін алаңдатушылық  тудыруда. Бұл өзендердің суы металдармен ластанған, ол сулар «лас» және «өте лас» деп сипатталады.

Сутоғандардың жағдайына тау-кен-өндіруші кәсіпорындардың шахталары мен  босап қалған және істен шыққан кеніштері (Чекмарь, Березовский кеніштері) әсер етеді.

Суқорғау жолақтарындағы жасыл желектерді жұлудың, жерлерді су кемеріне дейін жыртудың нәтижесінде, әсіресе елді мекендер мен саяжай массивтері орналасқан жерлерде шағын өзендердің таусылуының шынайы қауіпі бар. Ал кішкентай өзендердің жағалауы тұрмыс қалдықтарын лақтыратын алаңқайға айналған. Бұл салада атқарушы органдағылар жаңағыдай жерлерге тәртіп орнатып, жасыл ағаштардың кесілмеуіне, шабылмауына жол бермеу, әрбір кесілген ағашқа айыппұл санкцияларын анықтап, тұрғындар арасында түсіндірме жұмыстарын жүргізу қажет.

Ертіс бассейн су шаруашылық басқармасына су қорғау заңдылықтарын сақтай отырып, біздің өзендеріміз бен көлдеріміздің сақталуы бойынша бақылау шараларын күшейту қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                 2.1.Семей қаласының экологиясы

Экология –  жер, су, ауа проблемасы бүгінгі таңда қай кездегіден де өткір қойылып отыр. Алайда адамзаттың бір қалыпты дұрыс дамуына қоршаған орта тазалығының қаншалықты қажет екендігі бүгін ғана туындаған жайт емес.

Семей өңірі – еліміз бойынша экологиялық апат аймағына жатады. Батыстың да, Шығыстың да кезінде бүкіл  Кеңес Одағына байқап қарауына мәжбүр еткен Семей ядорлық сынақ полигоны осы өңірдің халқына қаншама қайғы-қасірет, зардап әкелгені аз айтылып, аз жазылған жоқ.

Семей аймақтық қоршаған ортаны қорғау басқармасы өңір кәсіпорындары  өндірістік қызметінің қоршаған ортаға негативік жүктемелерін азайтуда 2004-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігі Концепциясының алғашқы кезекті міндетін орындау бойынша белгіленген жұмыстарын жүзеге асыруда.

Қазіргі уақытта болашақта  экологиялық проблемаларды жоспарлы шешу үшін Семей қаласының ғылыми негізделген экологиялық  төлқұжаты  жасалынуда.

Семей аймақтық қоршаны  ортаны қорғау басқармасы сандық және сапалық көршеткіштер тұрақтылығына  қол жеткізуде. Бұған облыстық экологиялық қызметі ұжымдарының арасындағы жыл сайынғы рейтінгілік орын алуы негіз болмақ.

Сондай-ақ, Семейдің атмосфералық ауасының ластануын, яғни Ертіс өзенін қорғау, Семей ядорлық сынақ полигонының  зардаптары мен жер асты авиакеросинінен ластануын жою сияқты экологиялық проблемаларын шешу талап етілді.

 Семей ядролық сынақ  полигонын зерттеуде жердің, жер  асты суының радияциалық жоспарының, яғни осы аумақтарда орналасқан  елді мекендер мен он шақты  шаруа қожалықтарының жағдайын  білу аса маңызды шара болып отыр.

Соңғы жылдары жыл  сайынғы шығарылған қалдықтар көлемі 180 м 3-қа дейін құрайды. Өкінішке орай, қала ішінде де және сырт жағында  да, жеке меншік секторының күлқоқыстары жетіп артылады. Мұның бәрі басқармадан  аймақта экологиялық қауіпсіздік деңгейін қамту бойынша мақсатты бағытталған жұмыстар жүргізуді талап етеді. 

Жалпы, экология – даулы  мәселе. Көшпелі  басқосудан аңғарғанымыз – келтірілген деректер мен айтылған пікірлерде алшақтық бар. Дегенмен де, атқарылған іс- шаралар да жоқ емес.

Қаламыздың территориясында  тағам өнімдері, шикізат, құрылыс  материалдарына үнемі радиациялық  бақылау жүргізіліп тұрады. Нұсқаулы бақылауды Семейдің стандарттау  және метрологиялар орталығы мен  Семей ұн-құрама жем комбинаты  АҚ жүргізеді. Бұл рейдте материалдардың радиактивті ластануын бақылау нәтижесі бойынша 2006 жылы олқылықтар жіберілмеген.

1998 жылғы жағдай Семейдің  қоршаған ортаны қорғау аймақтық  басқармасы бақылауында 18 кәсіпорында  радиактивті қалдықтар табылған  болса, соның 17 кәсіпорны иондалған сәулелердің нүктелі көздері, ал бір кәсіпорында көлемінде жүз тонна ұндықты радиактивті қалдықтар бары анықталған. Үстіміздегі жылдың 29 қыркүйегіндегі мәлімет бойынша Семей қаласында емдік мақсат үшін пайдаланатын иондалған сәулелердің ампулдық көздері бар бірден бір кәсіпорын қаламыздағы облыстық онкологиялық диспансер болса керек.

 Шығыс Қазақстан  облысының қоршаған ортаны қорғау  жөнінде аймақтық бағдарламасына  сәйкес 2007 жылға жобаны жасау  және аталған пункттегі төменгі  активті радиактивті қалдықтарды уақытша көмуді жоюға 6 млн. теңге бөлу жоспарланған.

Семей қаласының батыс  өнеркәсіптік торабы территориясында  металдық контейнерге орналыстырылған  металлолом түріндегі радиактивті  қалдықтардың табылуы.  Шығыс Қазақстан облыстық аумақтық қоршаған органы қорғау басқармасының ұйымдастыруымен  кеңейтілген баспасөзде «Шығыс Қазақстан облысы экологияның өзекті проблемалары және олардың шешу»  тақырыбы негізге алынды. Оған бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерінен басқа экологиялық мәселелерімен айналысатын мемлекеттік органдар, депутаттық корпус және атқарушы үкімет өкілдері қатысты.

Жетпісінші жылдардың  соңында Семей қаласының шетінде  орналасқан әскери аэродромның жанармай қоймасынан кеткен авиа- керосиннен қордаланған  керосин көлі бүгінгі таңда Қазақстан  экологтарын ғана емес, бүкіл әлемдік қауымдастықты алаңдатып отыр.

Соңғы жылдары Халықаралық  сарапшылардың БҰҰ жолдаған жобаларында  да тұрақты көтеріліп келе жатқан тақырып - Семейдегі әскери аэропорттан  төгілген авиация жанармайының жер  астын мекендеп жатыр. Семей өнірі тұрғындары үшін ғана емес, Ресей үшін де аса қауіпті экологиялық апаттың зардабын қазір қала тұрғындары тартып отыр.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2. Семей қаласындағы  ластанған топырақтың мониторингі

 

Облыс жерлерінің сапасының  ахуалына тигізілетін келеңсіз әсер олардың ластану үдерісімен анықталады. Ауыр металлдар, радионуклидтер, мұнай, мұнай өнімдері негізгі ластаушы заттар болып табылады. Топыраққа ауыр металлдардың табиғи түсу көздері кенді өріспен, тарату аймағымен, геохимиялық кедергілермен тікелей байланысты түсті, сирек және қымбат металлдардың қайталама литохимиялық ауытқулары болып табылады.

Облыста топырақтың қабатын  негізгі ластаушы болып түсті  металлургия мен тау-кен өндіру кешендерінің кәсіпорындары, ауыл шаруашылығының салалары болып табылады. 2005 жылғы 01 қаңтар бойынша 198 кәсіпорын мен ұйымдардың қызметі 12800 га алаңдағы жерлердің бұзылуына әкеліп соқты, оларды 6268 гектары қайта өңделді (49%). Облыстың топырақ қабаты мырыштың, мыстың, марганецтың, кадмийдің, қорғасынның, мышьяктың қосылыстарымен ластанған. Облыстың солтүстік-шығыс бөлігінде ластанған топыраққа жүргізілген көп жылғы тексерудің деректері бойынша Шығыс Қазақстанның биогеохимия провинциясы бөлінген, ол тұтас бірқатар ауыр металлдардың біршама техногендік жинақталуымен сипатталады. Ауытқу алаңдары Шемонайха, Глубокое және Зырян әкімшілік аудандарының аумақтарын қамтиды. Ластанған аумақтардың жалпы көлемі 30 мың шаршы шақырымға дейін жетеді.      

Топырақтың техногендік  ластануы әсіресе қалалардың аумақтарында байқалады. Өскемен, Семей, Риддер қалалары аумақтарының біршама бөліктерінің рұқсат берілген шегіндегі концентрациядан асатын ауыр металлдардың концентрациясымен ластанған, ал жинақталғандарды қосқандағы алаңы 16-дан артық, қаланың үлкен бөлігін алуда.

Қаланың қоныс аймақтары қалпына келмейтін сипаттағы топырақ қабатының антропогендік бұзылуымен урболандшафтты болып табылады. Осындай  механикалық бұзылған жерлердің жалпы көлемі аумақтың жартысынан көбін алып жатыр.

Қаланың ішіндегі түрлі  ландшафттардың шегінде топырақтың вертикальды профилінде техногендік құрамды жүргізуді зерделеудің нәтижесінде анықталғаны:

1) Өскемен қаласы дала  ландшафттарының аймағында орналасқан, топырағының құрылуы қара топырақты  профильмен сипатталады, бейтарап-әлсіз  сілтілік тотықтырғышы басым. Ұзақ жылдар бойғы таулы-далалық ландшафттардағы шығу тегі техногендік ауыр металлдардың антропогендік әсер етуі қарашірігі көп және алмасу үдерісі жағынан белсенді, қуаттылығы 15-25 см. горизонттың топырақтық-генетикалық жоғары қабатында жеткілікті мықты жылжымалы нысанда орналасқан. Ауыр металлдардың терең концентрациясы түседі де фондыққа ауысады. Орташа биік және беткейлердің ландшфттарында Ертіс пен Үлбінің өзен аралығындағы топырақтың вертикальды профилі бойынша техногендік құрамның таралу сипаты бір тұрпатты;

2) топырақтағы ауыр  металлдардың аккумуляциясын күшейтетін  факторларға басым ауыр грануламетриялық  құрамды (әсіресе өзен аралықтары  мен террассалардың топырақтары)  жатқызуға болады, құрамында 5 % -ға  дейін қарашірік, топырақ ерітіндісінде  сілті реакциясы бар, аздаған жауын-шашын мен топырақтың шайылмаған су режимі. Басқаша айтқанда – топырақ профилінің жоғарғы горизонтында ауыр металлдардың жинақталуы сорбциялық, сілтілік және геохимиялық булану кедергілерінің пайда болуы әсерін тигізеді;

3) Үлбі өзенінің төменгі жайылмасындағы ландшафтта орта және төменгі горизонттағы топырақ профилінде су сорындыларында, сол сияқты ацетатты-аммонилі буферде мырыштың концентрациясы шамалы артқан жерде гельдік режим байқалған,  бұл осы элементтің темірдің гидроқышқыл элементімен сорбциялануына байланысты болуы мүмкін;

4) басым ауыр металлдардың  суда еритін нысандары көшу  үрдісінде шамалы роль атқарады. Олардың көбірек байытылған горизонттардағы  салыстырмалы мөлшері жалпы құрамдағы  пайыздың оннан, жүзден бір  және одан да аз үлесін құрайды. Транслокациялық құрамдылығы біршама жоғары, оның кеңістіктік жағдайы топырақтың ең жоғарғы горизонттарын анықтайды, ауыр металлдардың салыстырмалы саны мына шекте ауытқып тұрады: Zn – 21,7-40,0%,  Pb-12,2-55,3%,  Cd – 57 % дейін.

Бәрінен бұрын, ластанған  топырақтағы As жылжымалы нысанының  түрлі қатынасы өзіне назар аударады: Өскемен үшін жылжымалы қосылыстардың  салыстырмалы аз мөлшері тән. Мышьяктың  үлкен бөлігі (50-60% дейін) профильді  топырақтың төменгі горизонтында оксидтермен және А1 гидроксидімен, алюминийдің арсенатына байланысты жинақталады, және грунтты сулардың деңгейіне жетуі мүмкін;

Өскемен қаласының аумағы үшін тән қара топырақты қатардың топырақтың сіңіретін кешенінде  сорбциясы өте үлкен потенциалдық сыйымдылығы бар және ауыр металлдармен ластануға өте бейімделген болып табылады. Қара топырақтың жоғарғы сорбциялық сыйымдылығы топырақтың ластаушы - элементтерден табиғи тазарту процесін және тұрақтысын қалыптастыру, геохимиялық ауытқудың техногендік полиэлементін біртіндеп күшейту және көбейту тым баяу. Осындай ауытқулардың қауіптілігі олардың экожүйеге ұзақ уақыт әсер етуінде.