Тіршілік қауіпсіздік негіздері

Ядролық жарылыс ауада, жер (су) бетінде және жер (су)астында болуы мүмкін. Оның талқандау факторына: соққы толқын, жарықты сәуле бөлу, өткір радиация, төңіректі радиоактивті ластаужәне электрлік магниттік импульс жатады.

Соққы толқын ауаның бірден қысылысынан пайда болады және дыбыс  жылдамдығынан жоғарғы жылдамдықпен тарайды. Соққы толқынының пайда болу көзі жарылыстың ортасында өте жоғары қысымның пайдаболуы. Соққы толқын өзінің жойқын күшіне байланысты жолындағылардың бәрін қирата талқандап өтеді. Соққы толқынның күші эпицентрінен қашықтаған сайын бәсеңдей береді. Адамдар соққы толқыннан тек арнайы панаханаларға, шұңқырларға т.с.с. таса жерлерге жасырынып, сақтанады.

Жарықты сәуле болу ядролық  қарудың жарылысының әсерінен пайда  болады. Оның құрамында ультракүлгін, инфрақызыл және көрінетін сәулелер болады.  Жарықты сәуле бөлу жарылыстың күшіне байланысты бірнеше секундқа ғана созылады. Бұл сәулелердің ішіндегі қауіптісі инфрақызыл сәулесі.

Жарықты сәуле бөлу үлкен  өрттердің пайда болуына әсер етеді, адамдар күйеді, көзді жандырып жібереді.

Өткір радиация – гамма-сәуленің және нейтрондардың ағымы. Ядролық жарылыстың нәтижесінде, оның айналасына жоғары көтеріліп бұлт құраған радиоактивті заттар жерге түсіп, айналаны, суды, ауаны радиоактивті заттармен ластайды.

Радиоактивті заттар адамдарға екі жолмен әсер етеді: гамма-сәуленің бета-бөлшектерімен бөлініп адамның ашық жеріне, терісіне қонады, екіншіден, олар адамның ішіне кетеді. Осыдан адамдар сәуле ауруына шалдығады. Егер теріге радиоактивті заттар көп қонса, адамдар радиоактивті күйік алуы мүмкін. Ішке түскен радиоактивті заттар қан арқылы адам бойына толық тарайды.

Радиоактивті заттардан  арнайы панаханалар ғана сақтайды.

Электрлік магниттік  импульс жарылыстан кейін электрлік  және магниттік алаңның пайда  болуына әсер етеді. Бұндай алаңның  көлемі бірнеше мыңдаған шаршы километр аумақ болуы мүмкін, ол жарылыстың қуатына тікелей байланысты. Электрлік магниттік импульс үлкен антеналы өте сезімтал электрондық элементтерді күйдіріп жібереді, прибролады, конденсаторларды, ваакумды қондырғыларды және т.с.с. электрондық қондырғыларды істен шығарады. Яғни бұл фактордың әсерінен байланыс аппараттарды, электрондық есеп машиналарды жарамсыз болып қалады.

Радиацияға қарсы қорғаныс. Медициналық көмек көрсету. Алдымен  халықты радиациялық қауіп жөнінде  құлақтандыру керек, ұжымдық және жеке қорғаныс құралдарын пайдалану туралы хабардар ету керек, радиоактивтік заттармен ластанған аймақтың тұрғындарын өздерін қалай ұстау керектігін мүмкіншілігінше түсіндіру қажет,  радиацияның деңгейін анықтаудың маңызы зор, дозиметрлік бақылауды тұрақты жүргізу керек, су мен тамақты радиоактивтік ластануға зерттеу жасау қажет.

 

 

2. Химиялық қарудың жарылу ошағы

 

Химиялық қару дегеніміз  жалпылай улау заттарын қолданатын әскери қару. Химиялық улау заттарын жеткізу  үшін зымырандар, бомбалар, снарядтар  және т.с.с. құралдар пайдаланылады. Улау заттары адамдарды, мал-жануарды, тірі организмдерді, өзен-көлдерді, су қоймаларын, сол ошақ төңіректерін, егіндерді, өсімдіктерді жояды, қатты зақымдайды.

Улау заттарының жіктелуі келесі белгілерімен анықталады:

1. Зақымданудың клиникалық зақымдау белгілері бойынша улау заттарын 6 топқа бөледі: нервтік-салдық әсері (зарин, зоман, V типті заттар); тері жарасы әсері (иприт, люизит), жалпы улау әсері (синильдік қышқыл, хлорциан), тұншықтыру әсері (фосген, фифосген), психикаға әсері (ВZ), тітіркендіру әсері (СS-адамсит, хлорпикрин, хлорацетофен и др.)

2. Улау заттарының  сақталу қасиетіне байланысты, оларды 2 топқа бөледі: сақталмайтындар  (синилбдік қышқылы, хлорциан, фосген, дифосген), ұзақ  сақталатындар (иприт,  зоманр, V типті заттар), бұлар ұзақ уақытқа (тіпті айлар бойы) дейін улау қасиетін жоғалтпайды.

3. Соңғы зақымдау нәтижесі  бойынша: өлімге әкеледі (иприт,  зарин, зоман, V типті заттар, синильдік  қышқыл және басқалары) және  адамдарды уақытша есінен айырады.

4. Әсер ету уақыты  бойынша: тез әсер ететіндер  (удың әсері тез арада білінеді (V), жай әсер ететіндер(әсері бірнеше  сағат өткен соң біліне бастауы  мүмкін), мысалы, азотты және күкіртті  иприттер, фосген, дифосген.

5. Қолданылуы ықтимал  улау заттары (V) және фосфорорганикалық заттар.

6. Басқалары жатады.

 

3. Бактериологиялық қарудың жарылыс ошағы

 

Бактериологиялық (биологиялық) қару деп терлеткі (патогенные) микроорганизмдері, олардың шығаратын улары және жеткізетін құралдырының жиынтығын  айтады.

Бұл қарудың қауіптілігі-приборлардың жоқтығынан іздеп табудың қиындығы. Ал олардың әсерін анықтауүшін, сол қару қолданылған жерден, судан, ауадан заттар алып, арнайы жабдықталған зертханада талдау жасап қана анықтауға болады. Оған көп уақыт кетеді, ал жаппай улану басталғанда әрбір минут, секунд қымбат.

 Адамдарды жаппай қыру қаруларынан қорғау және оның салдарын жою.

Халықты қорғаудың ұжымдық  құралдары –тұрғындарды апат, зілзала  салдарынан, сондай-ақ қазіргі заманғы  қырып-жою құралдарының зақымдағыш факторларынан қорғаудың ең негізгі тәсілдерінің бірі. Солардың бірі-адамдарды ұжымдық қорғау құралына жататын қорғаныс ғимараттарына жасыру. АҚ және ТЖ жүйесінде пайдаланылатын мұндай ғимараттарға панаханалар, радиациядан қорғау орындары (РҚО) және қарапайым жасырыну орындары жатады.

Панахана толқын соққысынан, жарық сәулесінен, өткіш радиациядан  және радиоактивті зақымданудан –  ядролық жарылыстың зақымдағыш факторларынан, сондай-ақ улағыш заттардан (УЗ), бактериалдық құралдар мен қатты әсер ететін улы  заттардан  (ҚУЗ) сенімді қорғауды қамтамасыз етеді.

Өндіріс күштерін қазіргі  заманғы қырып-жою құралдарынан, зілзаладан, радиациялық және химиялық қауіпті обьектілердегі  апаттардан қорғау – маңызды мемлекеттік  міндеттердің бірі.

Қорғаныс ғимараттарды адамдар жасырынуға тиіс жерлерге мүмкіндігінше жақын орналасуға тиіс.

Қорғаныс ғимараттары  салыну мерзімі бойынша бейбіт уақытта  болсын, қауіп төнген кезде болсын жылдам тұрғызылуы керек.

Мақсаты бойынша халықты  жасыру немесе басқару және байланыс тораптарын орналастыруға ыңғайлы  болуы қажет.

 

4. Қорғану жолдары

 

Ядролық қарудың ауа  толқынның соққысынан, тек осы  күшті есептен салынған баспана  немесе панахана /убежище/ ғана сақтай алады.

Жарықты сәулелену-бұл  жарылыс кезінде болатын сәулелердің  қуаты. Бұның қызуы миллион  градустан /жарылыс басында/ бірнеше мыңға дейін болады /жарылыстың аяғында/.

Жарықты сәулелену өте  қысқа мерзімде әсер етеді және тарауы да лезде болады.

Ол күннен әлдеқайда  анық, өткір, ашық сондықтан алыстан  көрінеді. Оның күші бір шаршы/см ауданға  перпендикуляр түсетін сәуленің мөлшерімен өлшенеді.

Сәуленің мөлшері-калориямен анықталады.

Жарық импулсі – 1 кал/см

Жарықты сәулелену –  адам денесін, жан-жануарды күйдіреді, соқыр қылады.

Күйдіру сатысы бірнеше  дәрежеде болады:

1-ші дәрежелі -4 кал/см; -болса, 

2-ші дәрежелі-4-7,5 кал/см;

3-ші дәрежелі -7,5-12 кал/см/тері  сыдырылады/;

4-ші дәрежелі -12 жоғары  кал/см/терінің күйігі тереңдеп, жапырақтанып, бөлшектеніп түседі/.

Жарықты сәулеленуден кез  келген жарық өткізбейтін бөгет  қорғау алады: ағаштың көлеңкесі, аула үйдің тасасы. Жауын, тұман, қар оның әсерін азайтады. Жаз мезгілінде оның әсерінен өрт болуы ықтимал.

Өткір радиация – ядролық  жарылыс сәтінде бөлінетін нейрондар  мен гамма сәулелері. Бұлар қорғана  алмай қалған адамдар, жан-жануарлар  үшін өте қауіпті. Бұл радиация бары   - сек ғана созылады. Бірақ сәуле ауруларын туғызу үшін осы уақыттың өзі де жеткілікті.

Алғашқы өткір радиация адамға сезілмейді, оның өткені біраз  уақыттан кейін байқалады. Сәуле  ауруларының ауыр-жеңіл болуы  өткен радиацияның мөлшеріне  байланысты ол сәулелену дозасымен өлшенеді.

Сәулелену дозасы депқоршаған  ортада  гр затты не  куб.см. көлемді  денені  жоюға кететін қуат мөлшерін айтады. Бұл мөлшер рентген-Рентгеннасымен  куб.см ауада, 0 С-температурада қысымы сынап бағынасымен 760мм болғанда -2,08 млд пар иондардың болу деңгейі.

Өткір радиация-әр түрлі  нәрселерден өткенде гамма сәулелері  әлсірейді, неғұрлым кедергі көп  болса, соғұрлым ол әлсірей береді.

Ашық траншея – 3 есе  азайтады

Жабық траншея – 7-10 есе 

Бір қабатты ағаш үй – 3-5 есе 

Бір қабатты тас үй – 10-15 есе

Жер астындағы үйде – 7-15 /землянка/.

Арнайы дайындалған  жер асты үй – 400 есе

Көп қаталлы үй подвалы  – 100-400 есе 

Арнайы салынған баспана  – 1000 есе

Темір бетоннан салынған баспана, шахты, тау қуысы – түгел  қорғайды /еш зиянсыз/.

Радиоактивтік ластану – жарылыс болған жердегі топырақ, шаң жоғары көтеріліп желмен ыққа қарай жылжи береді де, жол бойы жерге түсіп ласайды – радиоактивті заттар жерге түседі.

Оның 3 зонасы:

1. қауіпті зонасы;
2. күшті ластанған зонасы;
3. аздау ластанған зонасы.

 

Ластау /ластану/ мөлшеріне  байланысты:

• жарылыс түрінен /бомбаның/;
• оның күшінен /неше мегатонна/;
• жарылыс болғаннан кейінгі өткен уақыттан;
• эпицентрден қашықтығынан;
• жарылыс кезіндегі ауа райынан;
• жер бетінің рельефінен (таулы, жазық дала т.с.).

 

Жарылыстан кейінгі өткен уақытқа байланысты радияция деңгейі азаяды. Мысалы; 1 сағат өткеннен кейінгі деңгейді – 100% деп алсақ, екі сағатта екі есе азаяды, үш сағатта төрт есе, жеті сағатта 10 есе. Осы ластану деңгейінде қалған адам тиісті мөлшерде радиациямен зақымдалады /демалғанда, тамақпен, сумен/. Ол адамдар сәуле ауруларына ұшырауы мүмкін. Сондықтан осы жердегі орнатылған тәртіпті, сақтану ережелерін сөзсіз орындаған жөн.

Электрлік импульс: бұлар  жарылыс кезіндегі электрлік  және магниттік өрістер бірнеше  секунд ішінде болады, байланыс құралдарын, электр қондырғыларын істен шығаруы мүмкін.

 

5. Радиация көздері, ядролық жарылыстағы және басқа апаттардағы болатын зардаптар

 

Табиғи радиоактивтілік. Біздің санамызда радиоактивтік  ластану ядро қаруынан кейін болады деген ұғым пайды болған. Ал негізінде радиоактивтілік табиғаттың өзінде де бар. Оны тек мамандар ғана біледі де, халыққа жете түсіндірілмейді. Егер осы білім көпшілікке жеткізілсе, адамдар қорғану әдістеріне мән берген болар еді.

Мұндай құбылысты ғалымдардың сезгеніне 100 жылдан асып кеткен, ал соңғы 30-40 жылда бұл ғылым одан әрі дамуда, өйткені атомды зерттеу басталды, атом қаруыпайда болды. Ал шынында ғарыштан жететін сәулелер, табиғи радиоактивті заттардың адам денесінде сақталатындығы анықталды, оның қоршаған заттарда болатындығы сезілді.

Біз үй жағдайында да сәулелерге ұшыраймыз: теледидардан, самолетпен ұшқанда, көшеде жүргенде т.т.

Дегенмен ядролық қарудың  жарылысынан болатын радиациялық  зақымданудың әсері өте зор. Сондықтан  астық, зат, азық-түлік қоймаларын, басқа да ауыл шарушылығы өнімдері сақталатын орындарды қорғау жұмыстары атқарылуы қажет. Ол үшін ғимараттардың есік, терезелерін таспен бітейді немесе тақтаймен, фанермен шегелеп, сыртынан сылақ жүргізеді. Саңылауларын тығындайды. Сыртқы есікті брезентпен, киізбен не басқа материалдармен қағып тастайды. Мүмкін болса қабатталған есік қондырады. Үй, семья жағдайында, тамақ пен судың таза сақталуын ескеру керек. Суды шыны не металл ыдыстарда /термос, бидон, графин, банкі/ сақтап, күн сайын жаңа сумен ауыстырып отыру керек.

Ең жақсы сақталатындар: консервілер, целлофанға оралғандар. Оралған  тамақтар буфетте, шкафта, холодильниктерде сақталады. Әсіресе нан мен кептірілген  нанды мұқият сақтау керек. Олар да полиэтилен қапшықтарға оралады. Картоп, капуста және басқа овощтарды жақсы жабдықтаған үй астындағы қоймаға сақтау керек. Тасымалдайтын тағамдарды жабық фургондарда немесе цестерналарда ұстайды. Ондай көлік болмаса, брезентпен, полиэтиленмен мұқият жауап алып жүреді.

Көпшілік пайдаланатын су көзін сақтау маңызды жұмыс. Елді мекендерде құдықтар өте ұқыпты жабылуы керек. Ашық су көздері әдейі күзетке алынып, судың сапасы жиі-жиі тексеріліп тұрады. Судың, азық-түліктің радиоактивті затпен ластанғанын арнайы құралдармен тексереді. Егер ол жеткіліксіз болған жағдайда, тексеріс зертханаларда жүргізілуі керек.

Егер су көзінің ластанғандығы  анықталса, ол жерге “ластанған”  деген белгілер қойылады. Осы белгі  кезекті тексеруден өтіп, судың тазалығы анықталғанда ғана алынады. Ауыл шаруашылығы  жануарларын қорғау үшін оларды мұқият бекітілген қораларда сақтайды. Сондықтан ол қораларда су мен жем артығымен жинақталады. Қоралардың сыртының биіктігі 1м, қалыңдығы 40-50 см топырақпен бітеледі. Есікке брезент, киіз қағылады. Кейбір бағалы, асыл тұқымды малдарға дорба-противогаз кигізеді, үстін жабуды. Оларға мезгілінде прививкалар жасалып тұрады. Олар үнемі бақылауды болып, жақсы бағылуы керке. Ветеринарлар базарға түскен ет, сүттің тазалығын тексеріп отырады.

Зардап шеккен жүрдегі  құтқару, қираған өндіріс орындарын  қалпына келтіру жұмыстары.