Симплекс әдісі арқылы шаруашылықтың максимум пайда табуын анықтау

   Егер программада  массивтің  бағанасы мен жолын бөліп жазу қажет болса, онда оны былай сипаттау қолайлы:

      Type     Т1 = array [1..m] of < элемент типі >;

                    Т= array [1..n] of  Т1;

      Var       В:Т;  А:Т1;

Мұнда алдымен бағаны типі  Т1 көрсетіледі де , одан соң  ол жолдың типі  арқылы матрицаның  типі Т көрсетіледі.Айнымалылар бөлігінде екі өлшемді массив - В және бір өдшемді массив – А  көрсетілген.

     Екі өлшемді  массивтерде жол мен бағанның  қиылысуында орналасқан әрбір  элементтің орны  сол жол және  баған номерімен анықталады. Сондықтан екі өлшемді массивті сипаттау үшін екі индекс қолданылады. Массивтің элементін жазу кезінде  индекстер массивтің атынан соң тік жақша ішінде жазылады оларды арасынан үтір қойылады.Мысалы, натурал сандардан тұратын өлшемі N x M болатынекі өлшемді  массивті сипаттау былай орындалады:

     Var  mas: array [1..n,1..n] of integer;

  Индекс  типіне   integer, real  стандартты  типтерден  өзге  типтердің барлығын пайдалануға  болады, ал элементтер типі үшін  Паскаль тіліндегі барлық типтерді қолдану мүмкіндігі бар.

   

Мысалы,

         Type 

                   Den = ( mo, tue, th, fr, sat, sum);

                    Rden = mo..fr;

                    Zadan = array [1..25, rden] of integer;

         Var

                  A : array [den]  of array [1..25] of  char;

                  B : zadan;

                  C : array [1..365] of  zadan;

   Көп өлшемді массивтермен  жұмыс атқарғанда  бір цикл  операторының ішінде бірнеше  цикл операторлары болуы мүмкін. Мысалы, массив екі өлшемді болса  , онда қайталау екі рет , ал үш өлшемді болса  қайталау үш рет және т.с.с.  орындалады.Демек , массив элементтерін енгізу немесе экранға шығару үшін  цикл операторларын мынандай түрде пайдалануға болады:

   

   For i:= 1 to n do

     For j:=1 to m do

       Read (A[i,j]) ;     

Немесе экранға  мәлімет шығару үшін:

       For i:= 1 to n do

    Begin

         Writeln ;

      For j:=1 to m do

         Write (В[i, j]:8:3)

  End.

   Индекстері мен элементтерінің  типтері бірдей массивтардың  бірінің мәндерін  екіншісіне көшіру үшін , мысалы А:=D; меншіктеу операторын немесе  цикл операторы арқылы  былай орындау мүмкіндігі бар:

          For i:= 1 to 4 do А[і]:=D[і];

    Массив элементтері   компьютер жадында  тізбектеле  орналасады.Төменгі индексті массив  элементі кіші адрестерде, жоғарғы индекстердегі элементтер  жоғарғы арестерде сақталады.Көп өлшемді массивтердің оң жақ шеткі индекстері бірінші болып өсіп отырады.Мысалы, А: array [1..5,1..5] of integer  массиві берілсе, ол компьтер жадында адрестерінің өсуі бойынша  былай орналасады:

   А[ 1,1 ]

   А[ 1,2 ]

    ...

   А[ 1,5 ]

   А[ 2,1 ]

   А[ 2,2 ]

    ...

   А[ 5,5 ]

    Күнделікті тұрмыста  екі-үш өлшемді массивтер  жиі  қолданылады. Алгоритмдік тілдерде  массив  өлшеміне шек қойылмайды. Жоғарыда айтылғандай массив бір, екі, үш, төрт, тіпті одан да көп өлшемді болуы мүмкін.Бір өлшемді массивтарды сызықты массивтер десек, екі өлшемді массивтарды математикада  матрица немесе кесте деп атайды.

 

 

 

1.2 Бағдарламалау  тілінің элементтерінің көрсетілуі

DELPHI ОРТАСЫМЕН ЖӘНЕ ОНЫҢ КОМПОНЕНТТЕРІМЕН ТАНЫСУ

 

 

4.1 Негізгі терезе

4.2 Компоненттер жинағы

4.3 Форма құрастырушысының терезесі

4.4 Объектілер бақылаушысының терезесі

4.5 Бағдарлама кодының терезесі

4.6 Визуалды бағдарламалаудың негіздері

4.6 Компонеттің қасиетін бағдарлама орындау барысында өзгерту

4.7 Delphi ортасының компонеттері

 

 

4.1 Негізгі терезе

 

DELPHI тіліндегі қолданбалы бағдарламалар немесе қосымшалар IDE (Integrated Development Еnvironmеnt) - дамып отыратын құрылымдық ортада орындалады. IDE ортасы бағдарламаушының компьютермен карым-қатынасын ұйымдастырып, әр түрлі басқару элементтерінен құралған бірнеше терезелерден тұрады. Осы ортаның құралдарын пайдалана отырып, қосымшаның интерфейстік белігін жобалауға, бағдарламаның кодын жазуға және оны басқару элементтерімен байланастыруға болады. Аталған жұмыстар және бағдарламаны түзету, оны орындау әрекеттері IDE ортасында орындалады.

DELPHI-дің IDE ортасы көптерезелік жүйе деп саналады және оның жүктелгеннен кейінгі көрінісі терезе түрде болуы мүмкін (4.1-сурет).

Интерфейстің кұрамьна төрт терезе кіреді:

1. Негізгі терезе (Project 1.dpr);

2. Объектілер бақылаушысының  терезесі (Object Inspector);

3. Формалар құрастырушьның  терезесі (Form1.dfm);

4. Бағдарлама кодының  терезесі ( Unit1.pas).

Delphi бірқұжаттық орта, яғни бір мезгілде тек қана бір қолданбалы бағдарламамен жұмыс атқаруға болады. Бағдарлама жобасының атауы негізгі терезенің, жоғарғы қатарында көрсетіледі.

Форманың терезесінен Unit кодына және одан кері өту F12 пернесі аркылы орындалады.

 

 

4.1-сурет. Delphi ортасының көрінісі

 

Кейде Delphi жүктелгенде, Unit терезесі төмендегідей (4.2-сурет) түрде шығуы мүмкін. Сол жақтағы, терезе Browser терезесі деп аталады және бұл терезе аркылы бағдарламаның құрылымымен танысуға болады. DELPHI ортасынан шығу үшін негізгі терезені жабу керек.

 

 

4.2-сурет. Browser терезесі.

 

Негізгі терезе бағдарламаның жобасын  құрудағы жұмыстарды басқарады және Delphi ортасы іске қосылып тұрғанда міндетті түрде экранның жоғары бөлігінде орналасады (4.3- сурет).

Бұл терезеде Delphi-дің негізгі мәзір жүйесі, пиктограмма-командалык батырмалар мен компоненттер жинағы (палитрасы) орналасқан.

 

 

4.3-сурет. Негізгі терезенің көрінісі

 

  

 

4.4-сурет. Тақташалар құрамын  икемдеудегі терезелер

 

Тақташадағы батырмалар құрамын өзгерту  үшін алдымен тақташанның оң жақ  батырмасын шертіп, шыққан терезедегі тақташалар тізімін және олардың статусын өзгертуге болады (4-сурет).

Пиктограммалық  батырмалар. Пиктограммалық батырмалар арқылы негізгі мәзір жүйесінің  маңызды опцияларына (мүмкіндіктеріне) тез арада қол жеткізуге болады. Атқаратын жұмыстарына байланысты пиктограммалық батырмалар алты топқа бөлінген. Әр топ жеке тақташада орналасады және олардың атқаратын жұмысы төменде келтірілген.

 

 

 

Standard тобы

 Объектілер репозитариясын ашу  (File/New);

 Бұрыннан құрылған файлды  ашу (File/Open File);

 Файлды дискіде сақтау (File/ Save as …), (Ctrl+S);

 Дискіге жазып барлық файлдарды  сақтау (File/Save all );

 Бұрыннан құрылған бағдарламаның  жобасын ашу (File/Open), (Ctrl+F11);

 Жобаға жаңа файлды қосу (Project/Add to Project), (Shift+F11);

 Жобадағы файлды жою (Project/Remove from Project).

 

View (қарап шығу) тобы

 Екпінді жобаның құрамындағы  модульдер тізімінен қажетті  модульді таңдау (Veiw/Units), (Shift+F12);

 Екпінді жобаның құрамындағы формалардың тізімінен керекті форманы таңдау (View/Form), (Ctrl+F12);

 Форманың терезесінен бағдарлама  кодының терезесіне және одан  кері өту (View/Toggle from Unit), (F12);

 Жаңа форманы құру (View/New Form).

 

Debug (түзету) тобы

 Бағдарламаны компиляциялау және орындау;

 Түзету енгізіп жатқан  бағдарламаның жұмысын уақытша  тоқтату (Run/Program Pause);

 Қадамдық тексеру ішкі  бағдарламалардың жұмысын бақылау  тәртібінде орындайды.

 Қадамдық тексеру ішкі  бағдарламалардың жұмысын бақыламайтын тәртібінде орындайды (F7).

 

Custome (баптау) тобы

Delphi ортасының құрамындағы аңықтама  жүйесін іске қосу (Help/Contents).

 

Desktops (икемдеу) тобы

Delphi ортасының екпінді күйін  сақтау;

 Түзету тәртібіне сәйкестелген  терезелерді орнату.

 

 

4.2 Компоненттер жинағы

 

Компоненттер жинағы – Delphi – дің  негізгі ерекшелігі. Ол негізгі терезенің  оң жағында орналасып, қажетті компонентті  тез табуға арналған белгішелерден  тұрады.

 

 

4.5-сурет. Компоненттер жинағының  терезесі

 

Компонент деп белгілі –  бір қасиеттері бар және форма терезесінде кез келген объектіні орналастыру мүмкіндігін туғызатын функционалды элементті атайды. Delphi ортасының компоненттері 19 топқа бөлінген, ол топтарды парақтар деп атайды. Компоненттер көмегімен бағдарламаның негізгі қаңқасы құрылады (терезелер, батырмалар, таңдау тізімдері және т.с.с).

 

 

 

4.6-сурет. Компоненттер жинағын  икемдеу терезелері

 

Батырмалар тақташасы сияқты компоненттер палитрасын икемдеуге болады. Ол үшін компоненттер палитрасына кіретін  кез келген пиктограммада тышқан тетігінің оң жақ батырмасын таңдау арқылы, арнайы редакторды іске қосу керек. Ашылған мәзірдегі Properties (қасиеттер) пунктін таңдағанда, 6 – суреттегідей оның оң жақ терезесі шығады.

Мысалы, 6 суреттегі көрінбейтін  компоненттер арасындағы Dialogs парағын алға жылжытайық. Бұл парақта жиі қолданылатын компоненттер орналасады. Ол үшін 6 – суретте келтірілген терезеде Dialogs пунктін тышқанның сол жақ батырмсын басып тұрып, Dialogs пунктін Data Access пунктінің орнына орналастыру қажет.

 

 

 Delphi-дің бірінші нұсқасы 1994 жылы жарыққа шығып, кейінгі жылдары оның бірте-бірте кеңейтілген 2,3,4,5,6 -нұсқалары жарық көрді. 5,6-нұсқалардың бір-бірінен айырмашылығы жоқ деуге болады, екеуі де Windows 32 операциялық жүйесінің негізінде дайындалған. Delphi 6-да интернет үшін қосымшаларды дайындау мүмкіндігі кеңейтілген және берілгендер қорымен жұмыс істеуде өзгешіліктер енгізілген.

Delphi-дің негізгі ерекшелігі - онда  қосымша құруда компоненттік  және объектілік тәсілдер пайдаланылады.  Компоненттік тәсілдің мәнісі жеңіл: әр қосымша арнайы іс-әрекеттерді орындайтын компоненттерден жинақталады. Ол жеткіліксіз болса, объектіні өңдеуге арналған үстеме бағдарлама құрылады. Компоненттер визуальды компоненттер кітапханасында (VCL- Visual Component Library) жинақталған. Компоненттер панелінде түрлі кластарға тиісті стандартты компоненттер өте көп. Пайдаланушы жаңа компонент дайындап, оны панельге қосуына да болады.

1. Форма дизайнері       
2. Бастапқы мәтінді редакторлау терезесі
3. Компаненттер палитрасы
4. Обьектілер инспекторы
5. Анықтамалықтар

          1.Форма  дизайнері – Delphi тілінде қарапайым  және түсінікті. Форма дизайнері  бастапқыда бос болады. Оған мүмкін  болатын компоненттермен және  обьектімен бағдарламалаушы толтырады. 

2. Бағдарлама кодының терезесі бағдарлама мәтінін құру және өңдеу үшін қолданылады. Бұл мәтін арнайы ережелермен құрылады және бағдарламаның алгоритмін сипаттайды. Мәтінді құру ережелер жиынтығы бағдарлама тілі деп аталады. Delphi жүйесінде Object Pascal бағдарламалау тілі, яғни кеңейтілген және жүзеге асырылып, кең таралған Borland корпорациясының Паскаль тілі қолданылады. Алғашқыда, бағдарлама кодының терезесінде құрамы тұрақты, шағын көлемдегі бағдарама мәтіні құрылады. Бұл мәтін бас форманың Windows терезесі ретінде қалыпты қызметін орындауға арналған әрекеттердің іске асырылуын қамтамасыз етеді.

3. Компонеттер палитрасы  форма дизайнеріне обьектілерді  орнату үшін қолданылады. Форма  дизайнері келесі жағында обьектілер  инспекторын көруге болады. Кез  келген обьектінің формасын өзгертуді  осы терезе арқылы іске асыруға болады. Компонент – бұл форма терезесінде сыйыстырылған (орналасқан) белгілі құрылымнан тұратын функционалды элемент. Компоненттер көмегімен бағдарлама каркасы, яғни оның экранда көрініс беруі: терезе, батырмалар, таңдау тізімі және т.б. жасалады.

 4.Обьектілер инспекторының терезесі  екіге бөлінеді, олар: Кез-келген формаға орналастырылатын компоненттің қасиеттері әртүрлі параметрлердің мәнімен сипатталады: жай күй, ереже, өлшем. Бұл параметрлердің бір бөлігі мысалы, компоненттің жай күйі мен өлшемін форма терезесінің компонентінің мәнімен манипуляция жасай отырып өзгертуге болады. Өзге параметрлердің мәнін өзгерту үшін объектілер инспекторы терезесі қолданылады.

Терезе екі беттен тұрады: 

1.  Properties – қасиеттер;

1. Events – оқиғалар;

 

 

 

 

 

 

5.Анықтамалықты  ашу  үшін help жүйелі пунктын таңдау  керек. Delphi тілінде құрылған кез  – келген жобаның алты файлы  болады, оның үшеуі басқару үшін  қолданылады. Ал қалғандары бағдарламалаушының  көмегінсіз құрылатын файлдар,  бағдарламалаушы оларды өзгерте алмайды. Төменде осы файлдар келтірілген:

- Жобаның басты файлы  Рroject1.dpr файл атауы автоматты түрде беріледі.

- Жұмыстың басында автоматты түрде пайда болатын бағдарлама модулі (Unit) файлы Unit1.pas деп аталады.Ол үнсіздік бойынша берілетін атау, бірақ оны басқа атпен беруге немесе өзгертуге болады.