Лекции по "Химии"

Химиялық қасиеті:Бензол өте қанықпаған қосылыс бола тұра,кәдімгі жағдайда қанықпаған комірсутектерге тән реакцияға қатыспайды:бром суы мен калий перманғанаты ерітіндісін түсіздендірмейді .Оның себебін бензолдың электрондық формуласы түсіндіред:әр коміртектін р-электрондарының (6р)тұтасуынан түзілген - байланыс сақинаға орынбасуды ,қосып алуды қиындатады .Сондықтан ароматты комірсітектер қасиеттері жөнінен қаныққан ж/е қанықпаган комірсутектердін аралығында деуге болады.

  

 

 

 

 

 

 

 

       2 Этиленгликоль және глицериннің  алынуы және қолданылуы.???

       3.Мына  өзгерістерді жүзеге асыруға  болатын реакция теңдеулерін  жазыңдар:         

          бензол → бромбензол → фенол → 2,4,6 үшнитрофенол.

 

                             

№ 7      Е М Т И Х А Н    Б И Л Е Т І

 

1. Көпатомды спирттер.Маңызды өкілдері, алынуы және қолданылуы.

 Жауап: Коп атомды спирттер көмірсутектердің құрамында бірнеше гидроксил тобы бар туындылары.Маңызды өкілдері этиленгликоль-С₂Н₄(ОН)₂,глицерин- С₃Н₅(ОН)_3,ксилит- С₅Н₇(ОН)₅ жатады. Екі гидроксил тобы бар спирттерді гликольдер немесе алкандиолдар д.ат. Жалпы форм/сы: С_nН_2n(ОН)₂. Халықаралық атаулар жүйесі б/ша сәйкес қаныққан көмірсутек атына диол немесе триол жұрнағын қосып гидроксил тобы байланысқан көміртек атомының нөмірі көрсетіледі.

Алынуы:Біратомды спирттер тәрізді  ,копатомды спирттер де өздеріне сәйкес комірсутектердін гологентуындыларынан алынады,мысалы этиленгликольді 1,2-дихлорэтанды гидролиздеу арқылы алады:

 

Ең көп қолданылатың көпатомды  спирт-глициринді майларды ыдырату  арқылы,ал қәзіргі кезде мұнай  онімін крекингілеу кезінде түзілетін  пропиленнен синтетикалық әдіспен  алады.

 Этиленгликоль кейбір органикалық  қосылыстарды ,мысалы лавсан полимерінсинтездеу  үшін қолданады .Оның едәір  мөлшері антифриз –қату температурасы  төмен сұйқтық жасауға пайдаланады.

Физикалық қасиеті:Копатомды спирттердін ең манызды өкілі – этиленгликоль және глицирин  - суда жақсы еритін ,түссіз0тәтті дәмі бар ,қоймалжын сұйықтықтар.Бүл қасиеттер басқа копатомды спирттерге де тән.

Химиялық қасиеті:Моно-және полиатомды спирттердін химиялық қасиеттері өзара ұқсас болады.Ол көбінесе натриймен:

 

 

Сондай-ақ гологенсутектермен реакциясында көрінеді:

СН

 

2. Кетондардың физикалық және химиялық қасиеттері.

Жауап:Егер сутегінін 2 атомын да көмірсутек радикалдарымен алмастырса ,онда кетондар классына өтуге болады .Олардың жалпы құрылымдық формуласы :           O    

                               //

                        R - C – R

Кетондар дегеніміз-карбонил тобы арқылы байланысқан екі көмірсутек радикалынан тұратын органикалық заттар.

Жеке өкілдері ж/е олардың  қолданылуы:.

Формальдегид –НСНО-түссіз өткір иісті ,- 21-та қайнайтын газ.Суда жақсы ериді.Формальдегид өте улы зат.Онын судагы 40%-тік ерітіндісі формалин деп аталады.Сірке альдегиді --өткір жағымсыз иісті ,21-та қайнайтын суйық зат.Суда жақсы ериді .Сірке альдегиді де улы зат.Ацетон--өткір иісті ,ұшкыш,түссіз 56,1  -та қайнайтын сұйқ зат.Сумен және басқа органикалық заттармен жақсы араласады.

 

       3.154,8 г хлорэтанды натрий гидроксидінің судағы ерітіндісімен қосып қыздырғанда,түзілетін этил спиртінің массасын есептеңдер

 

 

№ 8      Е М Т И Х А Н    Б И Л Е Т І

 

       1.Альдегидтер. Жеке өкілдері, құрылысы, алынуы және қолданылуы.

Жауап: : Спирттер тотыққанда альдегидтер менкетондар түзіледі,олардың құрамында >С=О карбонил тобы б/ды. Альдегид-молекула құрамындағы сутек атомы альдегид тобына            алмасқан көмірсутектердің туындылары. Жалпы форм/сы-                    , радикал табиғатына байл/ты альдегидтер каныққан,қанықпаған және ароматты б/п бөлінеді.Халықаралық атаулар жүйесі б/ша көмірсутектердің атына –аль деген жалғау қосып атайды.Құмырсқа альдегиді –өткір иісті газ,сірке альдегидінен бастап келесі мүшелері-сұйық,ал жоғарғылары-қатты заттар. Альдегидтердің ең қарапайым өкілі-метанальСН₂=О (формальдегид),спирттерден өзгешілігі альдегидте молекулааралық сутектік байланыс түзілмейді,сондықтан сәйкес спирттермен салыстырғанда қайнау температуралары төмен б/ды.Алғашқы мүшелері суда жақсы ериді.

Альдегидтерді тотықтырып алу: 1.Біріншілік спирттерді мыс оксидімен тотықтыру  арқылы: СН₃-СН₂-СН₂+СuO-->CH₃-CH₂-C+Cu, 2.Кучеров реакц. Ацетиленді гидраттау арқылы: СН≡СН+Н₂О-->СН₃-

       2.Алкандардың физикалық және химиялық қасиеттері.

Жауап: Алкандар-малекула құрамындағы көміртек атомдары өзара тек дара–байланыстар арқылы байланысқан жалпы формуласы ,батын алифатты қаныққан көмірсутектер.

Алкандардын құрылысы-қазіргі уақытта химиктер көптеген алкандарды табиғи көздерін боліп алады және синтездейді.Олардын малекулалары ковалентті  С-Н байланысы және өған ұқсас көміртегі атомының

Орбитальдарының қаптасуы арқылы түзілетін   С-С   байланысы  бар.Алғашқы 4 зат () кәдімгі жағдайда – газдар ,келесі комірсутектер (  сұйықтар , көмірсутегінен бастап –қатты заттар .Олардын барлығы суда ерімейді ,бірақ органикалық еріткіштерде еруі мүмкін.Кұрамын мынандай формуламен белгілейміз:

Физикалық қасиеті:Алкандардын малекулалық массаларының өсуіне қарай олардың қайнау ,балқу темпиратуралары да артады.Алғашқы 4 зат (кәдімгі жағдайда –газдар ,келесі 11көміртек  ( -сұйық заттар ,ал тен бастап қатты заттар .

Химиялық қасиеті:Алкандар малекулаларындағы атомдар арасында берік байланыстар болғандықтан ,оларға кеністікте көбірек полюстенген С-Н байланысын ұзу мүмкіндігін  берентін орынбасу реакциялары тән болып есептеледі.

  Орынбасу реакциясы.Хлорлау реакциясы жүру үшін жарық немесе темпиратура қажет:

 

Гологендеу реакциясы:

 

 

 

       3.Құмырсқа  қышқылының натриймен, натрий  оксидімен, натрий гидроксидімен,  натрий карбонатымен әрекеттесу  теңдеулерін жазыңдар.

 

№ 9      Е М Т И Х А Н    Б И Л Е Т І

 

       1.Фенолдар. Құрылысы,  алынуы және қолданылуы

Жауап:Фенолдар-гидроксил тобы бензол сақинасымен тікелей байланысқан органикалык косылыстар .

Алу жолдары.1. Өндірісте фенолды  тас-көмір шайырынан алады.Бірак  бұл фенолға қажеттілікті қанағаттандыра алмайтын болғандықтан фенолды щсинтездеп алады .

2.Хлорбензолды гидроксилдеп алады:

 - CI + NaOH ----› OH+NaCI

3.кумолдық тәсілмен бензол мен пропиленмен алады.Бұл процесті қасқаша былай өрнектеуге болады :

+С- СН =

Физикалық қасиеті:Фенол-суда нашар еритін түссіз кристалды зат.Өзіне тән иісі бар ,онай балқиды ,улы зат ,теріні күйдіреді.Антисептикалық қасиеті бар.Бөлме темпиратурасында суда нашар ерігенімен ,70 С суда жаксы ериді .Ауада тотығып ,әуелі  қызғылт түске ,сосын қонырқай түске боялады.

Химиялық қасиеті.Фенолдардын химиялық қасиеттері гидроксил тобына және бензол сақинасына байланысты .

Гидроксил тобынын реакциялары .

Қышқылдығы .Фенолдын қышқылдық қасиеті  спирттерден басым болғанымен ,ол әлсіз қышқыл .Тіпті көмір қышқылы  мен сірке кышкылынан да әлсіз ,лакмустын  түсін өзгерте алмайды .

Спирттерден  өзгешелігі – фенол  қышқылдарымен әрекеттеспейді .

 

 

       2.Алкандардың физикалық және химиялық қасиеттері

Жауап: Алкандар-малекула құрамындағы көміртек атомдары өзара тек дара–байланыстар арқылы байланысқан жалпы формуласы ,батын алифатты қаныққан көмірсутектер.

Алкандардын құрылысы-қазіргі уақытта химиктер көптеген алкандарды табиғи көздерін боліп алады және синтездейді.Олардын малекулалары ковалентті  С-Н байланысы және өған ұқсас көміртегі атомының

Орбитальдарының қаптасуы арқылы түзілетін   С-С   байланысы  бар.Алғашқы 4 зат () кәдімгі жағдайда – газдар ,келесі комірсутектер (  сұйықтар , көмірсутегінен бастап –қатты заттар .Олардын барлығы суда ерімейді ,бірақ органикалық еріткіштерде еруі мүмкін.Кұрамын мынандай формуламен белгілейміз:

Физикалық қасиеті:Алкандардын малекулалық массаларының өсуіне қарай олардың қайнау ,балқу темпиратуралары да артады.Алғашқы 4 зат (кәдімгі жағдайда –газдар ,келесі 11көміртек  ( -сұйық заттар ,ал тен бастап қатты заттар .

Химиялық қасиеті:Алкандар малекулаларындағы атомдар арасында берік байланыстар болғандықтан ,оларға кеністікте көбірек полюстенген С-Н байланысын ұзу мүмкіндігін  берентін орынбасу реакциялары тән болып есептеледі.

  Орынбасу реакциясы.Хлорлау реакциясы жүру үшін жарық немесе темпиратура қажет:

 

Гологендеу реакциясы:

 

 

       3.11,04 г. глицерин мыс (ІІ) гидроксидімен әрекеттескенде түзілетін мыс (ІІ) глицератының 

          массасын есептендер.

 

 

№ 10      Е М Т И Х А Н    Б И Л Е Т І

 

       1.Алкиндер. Құрылысы,  алынуы және қолданылуы.

Жауап:Малекула құрамында 3 байланысы бар қанықпаған көмірсутектер ацетиленді көміртек н/е алкиндер д,а.Ацетилен малекуласындағы  ж/е байланыстар тұзіледі.Бұл қатардын жалпы формуласы :.Алкиндерді халқаралық атаулар жұйесі бойнща атауындағы –ан жұрнағы орнына –ин жұрнағы жалғанып отырады.

Алынуы:а)Гологенкөмірсутектерден алу:

Қанықпаған көмірсутектерді алкандардың  гологентуындыларынан спирттегі сілті  ерітіндісі қатысында гологенсутектерді  бөлу арқылы алады:

       H    Br

       │    │

H – C – C – H HCCH

       │    │            -2HBr                   этин

       H    Br

Ә)кальций карбидінен алу :

 

Өндірісте метанды 1500 -та қыздырып термиялық жолмен алады:

 

       2.Галогенкөмірсутектердің  физикалық және химиялық қасиеттері.:

Жауап:Көмірсутектердін голонегтуындыларының құрамында көміртек ,сутек атомдарынын қатар гологен (фтор,хлор,бром,йод)атомдары болады .Гологен туындылар табиғатта кездеспейді ,оларды синтездеп алады .Гологен атомының электр терістілігі үлкен болғандықтан гологентуындылардын молекулалары полюсті .Сондықтан олар химиялық реакцияларға  түскіш болады және коптеген органикалық заттарды синтездеу үшін қолданылады .Гологентуындылар ,негізінен еріткіш ретінде ,тоназткыш қондыргыларда салқындатқыш ретінде және орт сондіруде пайдаланады ж/е пласмасс ,каучук алуда қолданылады,арендердін гологентуындылардың өсімдіктер мен жануарлар зиянкестерінен қорғауға коладнылды.

Фикалық қасиеттері:Алкил радикалымен гологенннін массасы өскенде глоген алкилдердін қайнау темпиратуралары артады.Гологеналкандардын бастапқы мүшелері газ ортанғысы сұйық .Оздеріне тән тәтті иісті .Гологеналкилдер суда нашар ,ораганикалық еріткіштерде жақсы ериді.

Химиялық қасиеті:1)Орынбасу реакциялары:

 

2)Айрылу реакциялары:

 

         Хлорэтан                                                  этилен

 

 

                              1.1-дихлорэтан                                            этилен

 

Вюрц реакциясы металл нтрий қатысында жүреди, реакция  нәтижесинде алкандардың көмиртек саны көбирек гомолоктарын алуға  болады:

 

3.Мына заттардың қайсысы гомологтар болады?

         а) НСООН     ә) СН₃ОН      б) СН₃СОН    в) СН₃СООН 

         г) С₂Н₅ОН          д) С₂Н₅СОН

 

 

№ 11      Е М Т И Х А Н    Б И Л Е Т І

 

 

       1 Қаныққан біратомды спирттер. Құрылысы,  алынуы және қолданылуы.

Жауап:Малекулаларында коміртек радикалымен байланысқан гидроксил тобы бар заттар спирттер д.а.

Физикалық қасиеті:Біратомды қаннықан спирттер оздеріне тән иістері бар сүйық  заттар.Сүйық болу себебі ,спирттерде молеккулааралық сутектік байланыстын түзілу себебі :гидроксотобтағы оттектін электротерістілігі басым,сондықтан ол электрондар тығыздығын өзіне тартады да сутек атомы ішінара оң зарядталады ,нәтижесінде ,олар келесі малекуланын осындай атомдарымен сутектік байланыс түзіледі.

Химиялық  қасиеті: біратомды қаныққан спирттердін кейбір қасиеттерімен сендер танысасыздар .

1)Спирттердін сілтілік  ж/е сілтілік жер металдарымен  әрекеттесуі:

 

2)Жануы немесе толық тотығуы .Біратомды спирттер жақсы жанады:

 

       2.Күрделі эфирлердің физикалық  және химиялық  қасиеттері

Жауап: Күрделі эфирлер карбоксил тобындағы сутек атомының орнын радикал басқан карбон қышқылдарының туындысы-R-COOR’.

Күрделі эфирлер табиғатта  кең тараған.Олар биолигиялық өте  маңызды қосылыстар.Гүлдер мен жемістердің  құрамында күрделі эфирлердің болуына  байл/ты хош иісті б/ды.Өсімдік  және жануарлар майлары күрделі  эфирлерге жатады.Күрделі эфирлер  кіші және үлкен молекулалы,қаныққан,қанықпаған және ароматты қышқылдармен спирттерден  түзілуі мүмкн,күрделі эфирлерді  спирттер мен бейорганикалық қышқылдарды  әрекеттестіріп те алады.халықаралық  номенклатура б/ша қышқылдың атына  спирт радикалының атын қосымша  етіп,-оат жалғауын жалғайды.

Н-СООС₂Н₅-құмырсқа қышқ/ң этил эфирі(этилформат немесе метилметаноат).

Алынуы:1.Күрделі эфирлер  көбіне табиғи өнімнен алынады. 2.этерификация реакциясында карбон қышқылдары мен  спирттерді минерал қышқылдар қатысында  әрекеттестіріп нәтижесінде күрделі  эфир мен су түзіледі.

Қарапайым карбон қышқылд/ң  күрделі эфирлері түссіз сұйықтықтар,суда ерімейді,көбінің иісі жағымды.Молекула арасында сутектік байланыс жоқ болғандықтан сәйкес қышқылдарға қарағанда күрделі  эфирлердің қайнау температуралары  төмен б/ды.

 

       3.Метанның жану реакциясының термохимиялық тендеуі: СН₄+2О₂→СО₂+2Н₂О+880 кДж. 89,6 г метан жанғанда бөлінетін жылу мөлшерін есептеңдер

 

№ 12      Е М Т И Х А Н    Б И Л Е Т І

 

 

1. Алкендер. Құрылысы, номенклатурасы,  алынуы және қолданылуы.