Диета ұғымы

Тамақтанудың 3 алтын ережесі:

1. Тамақты тартынып ішіңіз. 
2. Тамақтың толық құндылығына назар аударыңыз. 
3. Тамақтану тәртібін қатаң сақтаңыз.

    Артық тамақтанбау,  энергия шығынын көбейту

Артық тамақтану адам сымбатының сынын  кетіреді, көріксіз қатпарлардың, қос бұғақтың пайда болуына, жастық пен сүйкімділіктің мезгілсіз жоғалуына әкеліп соқтырады. 
    Қант пен тәттіні шамадан тыс тұтынудан сақтану қажет. Қанттың тәуліктік мөлшері – 70-80 грамнан аспасын. Қанттың орнына бал мен қайнатпа пайдаланған (қарақат қайнатпасын) дұрыс. 
    Ақылға қонымды мөлшерде энергия шығынын көбейткен жөн. Сөйтіп, дене белсенділігін күшейтіңіз: Әр күнді дене шынықтырудан бастаңыз, көбірек жаяу жүріңіз. Онымен дұрыс диетаны ұштастырыңыз.  
   Дене салмағын күрт азайтпаңыз. Дене салмағын азайту айына 1-2 келіден аспасын.  
    Тамақтан белок мөлшерін азайтпаңыз.                                                        Жақсы тамақтың арқасында салмақты тез азайтуға қол жеткізуге болады.           Жақсы тамақ - бұл дәмді болатын, сонымен бірге организмге барлық қажетті қоректік компоненттерді беретін тамақ. 
Арықтау үшін аз тамақ ішу жеткілікті деп ойламаңыз. Егер сіз арықтауға кесімді шешім қабылдасаңыз, салауатты тамақтану стилінің принциптерімен  танысуыңыз керек.

1. Күн сайын жемістер мен көкөністер жеңіз. Олар жаңа піскен, пісірілген немесе шырын түрінде болуы мүмкін. Олар дәрумендердің, минералдардың және балластық заттың тамаша көзі болып табылады.
2. Сұйықтықты, негізінде минералдық суды, шамалы қант қосылған шайды, көп су қосылған көкөніс және жеміс шырындарын көп ішіңіз.
3. Тамақты көңіл аударып ішіңіз. Асықпаңыз. Тамақты көңіл аударып ішу дұрыс тамақтануға мүмкіндік туғызады.
4. Алуан түрлі тамақ ішіңіз. "Пайдалы" немесе "зиянды тамақ" болмайды. Қалағаныңыздың барлығын, бірақ шамамен жеңіз.
5. Құрамында майы аз тамақты таңдаңыз. Майсыз етті және шұжық өнімдерін сатып алыңыз. Ас үйде зәйтүн немесе рапс майы сияқты, жоғары сапалы өсімдік майларын пайдаланыңыз.
6. Күнделікті ет қосылған түскі астардан бас тартыңыз. Егер оларды әзірлесеңіз, тек сиыр еті, бұзау еті немесе құс еті сияқты майсыз етті таңдаңыз.
7. Күн сайын дәнді өнімдерді жеңіз. Таңертеңгі асқа арналған дәмді қауыз, бүтін бидайдан пісірілген нан, макарон өнімдері. Пісіру үшін ірі тартылған бидай ұнын пайдаланыңыз.

2011 жылдың  үздік  диеталары

Бұл сарапшылар кеңесіне медицина саласының 22 маманы кірген. Олар - үздік емдәмшілер, кардиологтар мен эндокринологтар. Жыл сайын мамандар диеталар тізімін жасап, оларды жеті белгісіне қарай бағалайды: қысқа мерзімді салмақ тастау, ұзақ мерзімді салмақ тастау, емдәм оңайлығы, азық-түлік құрамы, диета қауіпсіздігі, диабет және жүрек-тамыр ауруларынан сақтау мүмкіндігі. Бұл рейтинг бір ғана мақсатпен: «арықтаушыларға денсаулығын емес, салмағын жоғалтуға» көмектесу үшін жасалады. 

2011 жылы сарапшалыр кеңесі 20 диетаны  таңдап алып, оларды 1-ден 5-ке дейінгі  шкалада бағалаған.         

  Алғашқы орындар мемлекеттік  институттар құрастырған  жүрек-тамыр жүйесінің ауруларын емдеуге арналған диеталарға берілді. Ал ең нашарлар қатарына азық-түлік пирамидасының қатты ауытқуына негізделген «ақылға қонымсыз» оғаш диеталар енгізілді.

 1. Гипертонияны емдеудегі диеталық тәсіл (DASH)

АҚШ денсаулық сақтау мен әлеуметтік қызметтер министрлігі «DASH» диетасын гипертониямен ауыратын науқастардың қан қысымын төмендету мақсатында құрастырған. Бұл - құрамында көп  мөлшерде жеміс, көкөніс, тұтас дәнді  дақылдар мен майсыз сүт өнімдері бар кешенді диета. «DASH» диетасын ұстанушылар мәзіріндегі қаныққан майларды, тәттілерді, қызыл етті шектеп, тамаққа тұзды қолдануды айтарлықтай  азайту қажет (күніне 2400 мг асырмай  немесе 1 ас қасық). Тамақ ішу саны мен порция мөлшері сіздің энергетикалық  қажеттілігіңізге байланысты.       

       2. Өмір салтының терапевтік өзгеруі (TLC)

Диетаны АҚШ денсаулық сақтау ұлттық институты  құрастырған. Ол қандағы холестерин мөлшерін азайтып, жүрек-тамыр ауруларының  даму қаупін төмендетеді. Барлығына  ортақ негізгі талап – 200 мг-нан  аспайтын холестерин және 2400 мг-нан  аз тұз тұтыну. Калорий 7%-ын қаныққан майлардан, 25-35%-ын басқа майлардан  алу қажет. Холестерин көрсеткішін  тез төмендету үшін, диетолог қосымша  жасұнық қабылдауға кеңес беруі  мүмкін.  

3.   Жерорта теңіздік диета

Әлемдегі  ең танымал диеталардың бірі. Бұл  артық санауларды қажет етпейтін, әркімге қолжетімді емдәм. Оған тұтас  дән, жемістер мен көкөністер, балық, зәйтүн майы мен жаңғақтар кіреді. Бұл азық-түліктердің барлығы  жүрек-тамыр жүйесіне пайдалы.  

4. Майо клиникасының диетасы

Бұл диета тағам құнарлығын шектемейді, ал энергия тапшылығы клиника  мамандары құрастырған дене жаттығуларының көмегімен жасалады. Майо ерекше диетасы  клиниканың ресми сайтында 2010 жылы жарияланған.

 

 

  5. «Көлемді диета» (Volumetrics Diet)

Диета құрастырушысы Барбара Роллстың айтуынша, адамдарды тамақтан шектеуге болмайды. Себебі, әркім тамақ жегенді  жақсы көреді. Диетолог құрамында  суы көп, құнарлығы аз, көлемді  азықтарды (жеміс, көкөніс сорпасы, майсыз сүт тағамдары) қолдануды  ұсынады. Дегенмен, мамандардың бұл  тәсілге күмәні көп. Өйткені, сұйық  тамақ ағзаны нашар қоректендіреді.   

 

 

  6. «Салмақты бақылаушылар» (Weight Watchers)

Бруклин қаласында тұратын үй шаруасындағы әйел 1963 жылы бұл компанияның негізін  қалаған. Қазір бұл - арықтауға арналған тауарларды тарататын 30 елде бөлімшелері  бар ірі мекеме. Әрбір азық немесе тағам балдық жүйе бойынша бағаланады. Бірақ жуырда компания бұл жүйенің  ыңғайсыздығы үшін, одан бас тартқан. Жалпы, көп мөлшерде тұтас дән, майсыз сүт өнімдері мен ақуыздан құралған қарапайым емдәм.

 

 7. Дженни Крейг диетасы

Дженни  Крейг диетасының артықшылығы –  оның әсері клиникалық деңгейде дәлелденген. Бір кемшілігі – бұл таза коммерциялық емдәм. Себебі, дайын тағамдарға тапсырыс беру қажет. Ал диетаның негізгі шарты: кальций мен жасұныққа бай  азықты пайдалану. 

 8. Орниш диетасы

Дин Орниш кардиологтар кәсіби ортасында жүрек ишемиялық ауруын отасыз және дәрі-дәрмексіз емдеуге арналған емдәм авторы ретінде танымал. Орниш диетасы – бұл жүрек пен тамырларды емдеп қана қоймай, салмақ тастауға көмектесетін жұмсақ вегетариандық диета. Орниш дәнді дақылдарды, көкөністерді, жемістер мен бұршақтыларды шектеусіз жеп, ет, май, қант, алкоголь, жаңғақ, зәйтүн, авокадоны мейлінше аз пайдалануға кеңес береді. Соның өзінде, калорийдің 10% -ын майдан алуыңыз қажет.

   9. Вегетариандық диета

Сарапшылар  вегетариандық диетаның өзін емес, АҚШ ауыл шаруашылығы министрлігі  құрастырған бейімделген жоспарын денсаулыққа пайдалы деп мойындады. Вегетариандықтың экстремалды түрлері  – вегандық пен жемістік – диетологтардың негізді үрейін тудырады.   

 
 

 10. Нутрижүйе диетасы

Арықтататын тауарларды сататын тағы бір компания. Бұрын «теле-дүкендер» арқылы жарнамаланған. Қазір клиенттеріне дайын тағамдар мен биологиялық белсенді қоспаларды тікелей таратады. Компания емдәмі қауіпсіз және құнарлы болып есептеледі. Дегенмен, калий, В12 мен D дәрумендерінің жетіспеушілігінен зардап шегеді. Қазақстандықтар үшін бұл емдәм тек ғаламтор желісі арқылы қолжетімді.

2011 жылдың  ең нашар 3 диетасы

 

1.Палеотикалық диета

Палеотикалық диета мағынасы - үңгірде  тұрған адамдардың тамақ мәзіріне барынша  жақын тамақтану жоспарын құру. Біздің ата-бабаларымыз азығын аң аулап  тапқан. Ал ауыл шаруашылығы – егін мен мал шаруашылы бертін келе пайда болды. Сондықтан, палео-диета  ас үлесінде негізгі сүт және дәнді  азық-түліктер толығымен жойылады. Ежелгі адам орманнан ғана таба алатын азық-түлікті жеуге болады.      

  

2. Шикі тамақты пайдаланушылар диетасы

Вегандық диетаның бір түрі. Шикі тамақ жеуді қолдаушылар термикалық өңдеуден өтпеген ғана азықпен қоректенеді. Ал шикілей жеуге қауіпті еттен  бас тартады. Бұл емдәмде құнарлылық, кальций, В12 және D дәрумені тапшы. Осы  кемшіліктері үшін мамандар оны ең нашар диеталар қатарына жатқызған. Сонымен қатар, шикі тамақ жеудің термикалық өңдеуден өтпеген тағамнан улану қаупі үлкен.  

 

 

  3. Аткинс диетасы

Кардиолог Роберт Аткинстың диетасы  рейтингте ең соңғы орынды иеленді. Бұл емдәмнің өзгертілген түрі ТМД  елдерінде «кремль диетасы» деген  атпен белгілі. Бұл тәсілде «май тым көп, ал көмірсу тым аз», - дейді  сарапшылар. 2010 жылы ғалымдар көп мөлшерде ақуыз бен малдың майы бар, аз көмірсулы  диеталар адамның өмір жасын қысқартатынын  дәлелдеген. Сондықтан, Аткинс диетасы  өмір мен денсаулық үшін аса қауіпті.      

 

                   Салерндік денсаулық кодексі

   Емдік тамақтанудың маңызы   Салерндік денсаулық кодексінде  былайша бейнеленген:  
   «Бізге Гиппократ өлімнің неден болатынын айтып кетті.Медицинаның ең жоғары заңы – диетаны бұлжытпай сақта. Емделіп жүріп   диетаны ұмытсаң, ем қонбайды.  
     Қанша, қашан, неге, қайда, неше мәрте және нені қолдану керек? 
Осының бәрін диета тағайындаған дәрігер айтуға тиіс.  
Денсаулық қайтып келсін, аурулардан алас болсын десеңіз, тауқыметке мойымаңыз, ашуға бой алдырмаңыз.  
Тамақты тартынып жеңіз, шарапты мүлде ұмытыңыз, түскі ұйқыны тәрік қылып, тамақтан соң сергек жүріңіз.  
    Егер дәрігер жетіспесе, мына үшеуі: жайдары мінез, тыныштық, тағамға қанағатшылдық дәрігер болсын».  
   Емдік тамақтану                                                                                          Асқазан немесе ұлтабар жарасы болса, секрециясы қалыпты немесе жоғары  созылмалы гастрит болса мына диетаны сақтаңыз:  
1. Шырыш бөлгіш күшті әсері бар, асқазанның шырыш қабығын тітіркендіретін тағам-дардан, соның ішінде сорпадан, балық сорпасынан, қуырған еттен т.б. тартыныңыз.  
2. Құрамында клетчатка көп тағамдарды (қара бидай нанын, саңырауқұлақты, кепкен жемістерді, бұршақ тұқымдастарды, ақталған тары және арпа жармасын) шектеңіз.  
3. Ақ қауданды капуста (қырыққабат), шалқан, шалғам, қымыздық, саумалдық, пияз,  
шомыр, тарна жеуден сақта-ныңыз.  
4. Өз диетаңызда саңырауқұлақты, жеміс пен жидектің қышқыл сорттарын пайдаланушы болмаңыз.  
5. Тамақты суға қайнатып немесе буға пісіріңіз.  
6. Есіңізде болсын, әр жол-ғы жейтін тамағыңыз тым көп болмауға тиіс. Тамақтың температурасы – кәдуілгі. Тамақтану саны – күніне  бес – алты рет. Тұзды аздап пайдаланыңыз. Күндік  рационның жалпы көлемі  сұйықты қосқанда сау адамға ұсынылатын мөлшерден, яғни 3 литрден аспауға тиіс.  
7. Күн сайын итмұрын қайнатпасын,   жатар алдында – бір стақан сүт немесе кисель ішуді ұмытпаңыз.

Қышқылы мен секрециясы жеткіліксіз  созылмалы гастрит, созылмалы колит болса мына диетаны сақ-таңыз:  
1. Өз рационыңыздан өткір дәмдеуіштерді, сүрлерді, басытқылық консервілерді шығарып тастаңыз.  
2. Көкөністен – қырыққабат-ты, шалқанды, бұршақ тұқым-дастарды алып тастаңыз.  
3. Картопты, көк пиязды, қаймақты, майшабақты шектеп пайдаланыңыз.  
4. Жүзім шырыны мен қауыннан тартыныңыз.  
5. Есіңізде болсын: рационның көлемі әдеттегідей – сұйықты қосқанда 3 килограмм. Еркін сұйықтың мөлшері – 1,2 – 1,5 литр. Тамақтың температурасы әдеттегідей. Тамақтану саны – күніне бес рет.  
6. Күн сайын итмұрын қайнатпасын, ал жатар алдында – бір стақан айран ішуді ұмытпаңыз.

Созылмалы колит, созылмалы энтероколит болса мына диетаны сақтаңыз:  
1. Тамақтан бұршақ тұқымдастарды, бұршақты лобияны, жасымықты, шалқанды, шомырды, шалғамды, тарнаны, саңырауқұлақты шығарып тастаңыз. Өйткені олар асқазан – ішек жолының шырыш қабығын тітіркендіреді.  
2. Физиологиялық толыққұнды диета қолданыңыз, ірі клетчатканы, майы алынбаған сүтті, өткір басытқылар мен дәмдеуіштерді шектеп пайдаланыңыз.  
3. Тамақты негізінен пюре етіп немесе майдалап турап жасаңыз: қуырған кезде қабықтандырмаңыз (ұнға аунатпай қуырыңыз).  
4. Есіңізде болсын: рационның көлемі әдеттегідей, сұйықпен қосқанда – 3 литр мөлшерінде. Тамақтың температурасы әдеттегідей. Тамақтану саны – күніне бес рет. Тұз пайдалану қалыптағыдай (күніне 10-15 грамм). 
5. Күн сайын итмұрын қайнатпасын, жатар алдында – бір стақан айран (кефир) ішуді ұмытпаңыз.

Холецистит, созымалы гепатит, бауыр  циррозы, бауыр мен өт жолдарының қызметін бұзатын аурулар болса мына диетаны сақтаңыз:  
1. Тамақ рационында ет, балық, саңырауқұлақ сорпалары мен тұздарды мейлінше шектеуге тырысыңыз. Май, ең алдымен еруі қиын май жеуді шектеңіз.  
2. Құрамында холестерин көп өнімдерді (ми, жұмырт-қаның сары уызы) жеуден тар-тыныңыз.  
3. Қуаттылығы (калориялығы) жағынан толыққұнды, белогы қалыпты мөлшердегі диета қолданыңыз, сүзбені, өткір емес сырды кеңінен пайдала-ныңыз.  
4. Есіңізде болсын: рацион-ның көлемі сұйықты қосқанда – сұйықтың мөлшерін көбейту есебінен 3,5 килограмм. Тамақтың температурасы әдеттегідей. Кулинарлық өңделуі – тамақ негізінен майдаланбай, асылып және духовкада пісірілген күйде пайдаланылады. Тамақтану саны – күніне бес рет.  
5. Күн сайын итмұрын қай-натпасын, ал жатар алдында – бір стақан айранды ішуді ұмытпаңыз. Сорпа, басқа да сұйық тағамдарды қосқанда сұйықтың жалпы мөлшерін күніне 7-8 стақанға дейін көбейтіңіз.

Әртүрлі себептен семіздікпен ауырсаңыз мына диетаны сақтаңыз:

1. Тәбет  шақыруға көмек-тесетін тағамдардан,  атап айтқанда маңызды ет және  ба-лық сорпаларынан; тұзды және  өткір тағамдардан; басыт-қылардан; консервілерден қышадан, бұрыштан  тартыныңыз. Тәтті жемістер мен  жидектерді, сондай-ақ картоп, қызылша,  сәбіз пайдалануды шектеңіз.  
2. Өз тамағыңыздан тортты, пирожныйды, балмұздақты, тәтті жеміс суларын, дәмдеуіш қосылған тоқаштарды, тәтті сүзбе сыроктарын, басқа да тәтті тағамдарды шығарып тас-таңыз. Қантты алмастырғыш ретінде ксилитті (немесе сорбитті) пайдаланыңыз.  
3. Сұйық ішуді (күніне 3-4 стақанға дейін) және тұз тұты-нуды шектеңіз (күніне 5 грамға дейін дайын тағамға қосу үшін ғана пайдаланыңыз, тамақтың өзі тұзсыз дайындалады).  
4. Тамақты негізінен асып немесе булап пісірген күйде пайдаланыңыз.  
5. Есіңізде болсын: арасында ұзақ үзіліс жасамай, тамақты мезгіл-мезгіл ішіп отырыңыз. Тамақтану саны – күніне кемінде 4-5 рет. Соның өзінде әрбір ішкен тамақтың тым көп болмауы маңыз-ды.  
6. Оқтын-оқтын жеңілейту күндерін өткізіңіз (ол үшін алдын-ала дәрігермен кеңесіп алыңыз).  
7. Күн сайын (жақсысы – күніне 2-3 мәрте) гимнастика жасауды және спортпен шұғылдануды ұмытпаңыз (желіп жүгіру, жаяу және велосипедпен серуендеу, жүзу, теннис, шаңғы, коньки, т.б.).