Эклампсия

ОсыныҢ б„рi экономиканы басқарудыҢ нарықтық „дiстерi кезiнде несиенiҢ қажеттiлiгi кҮшейедi, оныҢ ролi жоҚарлайды ж„не өндiрiстiҢ кеҢеюiне „келедi.

НесиенiҢ м„нi нақты функцияларда көрiнедi. Қазiргi экономикалық „дебиеттерде несиенiҢ 2 функциясын ажыратады. Олар қүнды қайта болу мен нақты ақшаны несиелiк операциялармен алмастыру.

Қайта бөлу функциясы. Кредитор мен борышқор арасындаҚы несиелiк қатынастар қүн айырбасы процесiнде уақытша босаҚан қаражатты борышқорҚа берумен, сосын осы қүн бастапқы иесiне қайтарылу жолымен қайта бөлу стадиясында пайда болады.

Шаруашылық субъектiлерi мен азаматтардыҢ уақытша босаҚан ресурстарын басқаларҚа уақытша қолдануҚа беру, қүнды қайта бөлу процесiн бiлдiредi. Бүл процесс несие арқылы жҮзеге асырылады. ОҚан осы қайта бөлу функциясы жатады.

Қайта бөлу салалық ж„не территориялық белгiлерi бойынша жҮруi мҮмкiн. Несие арқылы қүнды қайта бөлу микро ж„не макроэкономикалық деҢгейде жалпы iшкi өнiм мен үлттық табыс қайта бөлiнедi.

НесиенiҢ екiншi функциясы нақты ақшаларды несиелiк операциялармен алмастыру болып табылады. БүҚан «қолма-қол ақша» сөзi келедi. Себебi айналымда қүны жоқ ақша белгiлерi жҮредi. Сондықтан «нақты ақша» болып табылмайтын, тек оларды алмастыратын ақша бiрлiктерi болып табылады.

Қазiргi несие шаруашылыҚында осындай алмастыруҚа қажеттi шарттар қолданылады. Қолма-қолсыз есеп айырысу мен байланысты бiр шоттан екiншi шотқа ақшаны аудару (несие негiзiнде жҮзеге асырылатын) айналымдаҚы қолма-қол ақша көлемiн сақтауҚа мҮмкiндiк бередi.

БiздiҢ көз қарасымыз бойынша тек көрсетiлген осыдан басқа несие келесi қосымша 2 функция атқарады: капиталды орталықтандыру мен шоҚырлануын жылдамдату ж„не бақылау.

Капиталды орталықтандыру мен шоҚырлануын жылдамдату функциясы. Несиелiк механизм қосымша қүнныҢ капиталҚа айналу процесiне ықпал тигiзедi ж„не жеке жинақтау шекарасын кеҢейтедi. Ондiрiс масштабыныҢ Үлкеюi Үшiн жеке шаруашылық субъектiлерiнiҢ қаражаттары жеткiлiксiз, сондықтан қосымша қүнныҢ бөлiктерi аҚылып несиелiк мекемелерде жинақталады ж„не м„ндi көлемге жеткеннен кейiн үдайы өндiрiстi кеҢейту процесiне белсендi „сер етедi. Несие капиталыныҢ орталықтануында маҢызды роль атқарады. Ол жеке к„сiпорындардыҢ меншiктiҢ үжымдық формасына айналуына ықпал тигiзедi.

Бақылау функциясы. ОныҢ мазмүны өзiне алҚан мiндеттi Үақытында орындалуды болдырмауҚа баҚытталҚан борышқордыҢ қаржылық жаҚдайын бақылауҚа с„йкестендiрiледi. Сондықтан несиелiк процесс уақытында несиелеудiҢ барлық принциптерiнiҢ сақталуы бақыланады. Сол арқылы кредиторҚа қарызды беру туралы ж„не несиелеудiҢ т„ртiбiн қатаҢдату туралы немесе қарызды уақытынан бүрын қайтаруды талап ету туралы шешiмдi қабылдай алады.

Мемлекет жоҚарыда айтылҚан несиенiҢ функцияларын қолдана отырып банк жҮйесi арқылы бар ресурстарды Үнемдi қолдануҚа жетуге, халық шаруашылыҚы салаларын дамытуҚа, солай барлық қоҚомдық өндiрiстiҢ тиiмдiлiгiн жоҚарлата алады.

Несие экономикалық категория ретiнде формаларҚа ие. Форма „р уақытта қандай да бiр объектiлерге т„н түрақты, қажеттi байланыстардыҢ жиынтыҚын бiлдiредi.

Экономикалық „дебиеттерде несинiҢ негiзi 2 формасы қарастырылады: коммерциялық ж„не банктiк. Сонымен қатар көптеген жарияланымдарда несие формаларына: түтыну, мемлекеттiк, халықаралық, Үкiметаралық, фирмалық ж„не т.б. жатқызады.

Коммерциялық несие-бүл жеткiзушiнiҢ сатып алушыҚа үсынҚан тауары немесе көрсетiлген қызметi Үшiн төлемдi кейiнгi қалдыруы. НесиенiҢ осы формасыныҢ объектiсi ретiнде тауарлық капитал қызмет атқарады. Коммерциялық несиенiҢ ерекшелiгi мынада: қарыз капиталы өнерк„сiптiк капиталмен бiрiккен, ал оныҢ мақсаты-тауарларды өткiзудi жылдамдату. Коммерциялық несиенiҢ қүрылымы версель-жазбаша қарыздық мiндеттеме болып табылады. Ол оныҢ иесiне белгiлi бiр уақыт өткеннен кейiн, борышқордан вексельде көрсетiлген ақшалай соманы талап етуге қүқық бередi.

 Коммерциялық несие Жапонияда ж„не Францияда кеҢ таралҚан. Олардан кейiнгi орында аҚылшындық, американдық ж„не германиялық компаниялар кiредi.

Банктiк несие- бүл банктердiҢ, арнайы несие-қаржылық мекемелердiҢ қарыз алушыларҚа ақшалай қарыз тҮрiнде беретiн несиесi.

Банктiк несие коммерциялық несиенiҢ шектеулерiн жояды. Бос ақшалай капиталдар кез-келген өндiрiс саласына берiледi ж„не несие арқылы кез-келген баҚытта қозҚала алады. Тоқыма фабрикасыныҢ иесi өзiнiҢ бос ақшалай капиталын банкке орналастыра алады, ал банк бүл капиталды машина қүрылыс к„сiпорнына қарызҚа бередi.

Түтыну несиесi-бүл түрҚындарҚа түтыну тауарларын сатып алу ж„не түрмыстық қызметтердi төлеу Үшiн коммерциялық ж„не банктiк формада берiлетiн несие. Түтыну несиенiҢ негiзгi мiндетi-түрҚындарҚа тауарларды сатуҚа қолдау көрсету. Түтыну несиесi негiзiнен қымбат түратын тауарларды сатып алу кезiнде: автомобильдердi, электр түрмыстық қүралдарды, жиқаздарды ж„не т.б. пайдаланылады. Тауар қымбат болҚан сайын, несие де жиi қолданылады.

Дербес несиелер-бүл жеке түлҚаларҚа ақшалай формада беретiн банктiк қарыздар. Бүл несиелердi көбiнесе жас жанүялар ж„не бiлiм алудыҢ бҮкiл кезеҢiне қарыздарын 5 жыл iшiнде өтеу Үшiн оқуҚа тҮскен студенттер алады.

Ипотекалық несие-жылжымайтын мҮлiктердi, жердi, түрҚын Үй ж„не өндiрiстiк Қимараттарды кепiлдiкке ала отырып берiлетiн қарыз.

Мемлекеттiк несие азаматтарҚа ж„не заҢды түлҚаларҚа қатысты қарыз алушы немесе кредитор ретiнде мемлекет ж„не жергiлiктi билiк органдары болатын несиелiк қатынастар жиынтыҚы.

Халықаралық несие-валюталық ж„не тауарлық ресурстарды қайтарымдылық ж„не пайыздар төлеу шарттарымен беру бойынша байланысты халықаралық экономикалық қатынастар сферасындаҚы қарыз капиталыныҢ қозҚалыс формасы.

НесиенiҢ тҮрлерi бүл белгiлi бiр тҮрдегi экономикалық қатынас ретiнде несиеден келiп шыҚатын белгiлi бiр қасиеттерге ие оныҢ бiр тҮрi.

Несие тҮрлерi төмендегiдей жiктеледi:

1. Мерзiмдерi бойынша: а) қысқа мерзiмдi(1 жылҚа дейiн); „) орта мерзiмдi(1 жылдан 3-5 жылҚа дейiн); б) үзақ мерзiмдi (3-5 жылдан жоҚары)
2. Несиелеу объектiлерi бойынша: а) негiзгi қорларҚа берiлетiн несие;„) айналым қорларына берiлетiн несие.
3. Несиелеу „дiстерi бойынша: а) қалдық бойынша несиелеу; „) айналым бойынша несиелеу. Мысалы, түтыну несиесiнiҢ тҮрлерi тауарлы ж„не ақшалай болуы мҮмкiн.

Қазақстанда несиелердiҢ келесi тҮрлерi дамыҚан:

1. Улттық БанктiҢ несиелерi:

-аукциондық- үлттық банктiҢ ақша несие саясатыныҢ уақытша қүралы болып табылатын ж„не екiншi деҢгейдегi банктерге аукциондық негiзде, республика банктерiнiҢ 1 айдан 3 айҚа берiлетiн қысқа мерзiмдi несиелерге деген қажеттiлiктерiн қанаҚаттандыру мақсатындаҚы берiлетiн несие;

-ломбарттық- үлттық банктiҢ мемлекеттiк баҚалы қаҚаздарды кепiлге ала отырып, жоҚары пайызбен барiлетiн қысқа мерзiмдi несиенiҢ тҮрi.

-бюджеттiк-үлттық банк ҚР Қаржы Министырлiгiне қайтарымдылық шартымен беретiн несиесi:

2. Екiншi деҢгейдегi банктердiҢ несиелерi:

-өз айналым қаражаттарыныҢ жеткiлiксiздiгiн уақытша толықтыруҚа;

-кҮрделi жүмсаулымдарды қаржыландыруҚа;

-импорттық бойынша котрактiлердi төлеу Үшiн берiлетiн импорт;

-импотекалық;

-несиелiк желi негiзiнде- қарыз алушыныҢ бiрiншi талап етуi бойынша ж„не белгiлi бiр кезеҢ бойында келiсiлген лимит шегiнде оҚан несие беру туралы банктiҢ заҢдық р„сiмделген мiндеттемесi;

-консорциялық- несиелiк, кепiлдiк немесе басқа да банктiк операцияларды бiрiгiп жҮзеге асыру Үшiн қандай да бiр iрi банктiҢ қамқорлыҚы мен уақытша бiрлескен екi немесе одан да көп банктер беретiн несие, бүл кезде бiр банктiҢ мҮмкiншiлiгi қандай да бiр себептерге байланысты бүл функцияларды дербес жҮргiзуге жетпеуi мҮмкiн;

-түтыну мақсаттарына;

-банкаралық.

Банкаралық несиелердiҢ негiзгi көлемi үйымдастырылҚан банкаралық нарықта аукциондық сатуда арқылы үсынылады. Негiзгi кредитор ретiнде iрi банктер (Халықтық банк, Казкоммерц бенк) болады.

      

 

1.3.Банктiк несиенiҢ принцiптерi

 

Несие-бiр заҢды түлҚаныҢ екiншi бiр заҢды түлҚаҚа немесе жеке адамныҢ заҢды түлҚаҚа „детте келiсiлген мөлшерде пайыз немесе өсiм алу Үшiн белгiлi бiр уақытқа заттай немесе ақшалай уақытша қаржы беруге байланысты пайда болатын экономикалық қарым-қатынас жҮйесi болып табылады.

Нарықтық экономика жаҚдайында несие коммерциялық ж„не банктiк болып екiге бөлiнгедi.

Коммерциялық несие-1 субъектiнiҢ 2-шi субъектiге сатқан тауарыныҢ қүнынан алынатын төлемiнiҢ кейiнге қалдырылуына байланысты туындайды.

Банк несиесi-субъектiге ақша қаражаты тҮрiнде өндiрiсiн үлҚайтуҚа, аҚымдаҚы қызметтерiне байланысты қарыздарын төлеу Үшiн берiледi.

Банктiк несие сферасы коммерциялық несие сферасына қараҚанда несиенi қолдану өрiсi кеҢ. Коммерциялық несие тек тауар айналысында қызмет етедi, ал банктiк несие қоҚамыныҢ барлық топтарыныҢ ақшалай табыстарынан ж„не жинақтарын капиталҚа айналдыра отырып, капиталдыҢ қорлануына қызмет етедi.

Банктiк несие „мбебап болып  келедi, өйткенi банк арқылы қайта бөлiнген қарыз капиталы экономиканыҢ барлық салаларында қолданыс табады. Бүл ерекшелiк оныҢ жедел даму себебi қызметiн атқарады.  Қарыз м„мiлесiнiҢ дербес сипаты бар, онда ақшалай капитал өнерк„сiптiк капиталдан бөлектенген. КредитордыҢ мақсаты – пайыз тҮрiнде табыс алу. Қарыз алушыҚа қайтарымдылық, мерзiмдiлiк ж„не пайыз төлеу жаҚдайларында қарыз капиталын үсынушы банктiк мекеме кредитор ретiнде көрiнедi.

Кредитор ретiнде банктердiҢ несиелеу Үшiн белгiлi бiр шарттармен тартылатын ресурстарҚа мүқтаж болады. Банк арқылы меншiктi ж„не тартылҚан ақша қаражаттары банк несиесi келiсiм шартына с„йкес клиент шоттарында орналасады ж„не қайта бөлiнедi. Сонымен қатар тартылҚан ресурстармен бөлу несие ретiнде болса, онда банк қарыз алушы ролiнде болады. Сол сияқты депозиттер мен клиент шоттарындаҚы қаражаттар болса, онда банк ақшаны сақтаушы ж„не оларды қайтаратын кепiл ролiнде болады. Қарыз алушыдан төленетiн несие Үшiн төлем, банк Үшiн пайданыҢ қалыптасу көзi б.т. Сондықтан банк пайыз ставкаларын максимумдеуге баҚытталады. Пайыз ставкаларын шектеушi болып несиеге орташа нарықтық пайыз ставкалары табылады.

Шаруашылық субъектiсi банк мекемесiнен несие сүрамастан бүрын несие алудыҢ қажеттiлiгiн, оны уақытында қайтарудыҢ мҮмкiншiлiгiн, „рбiр коммерциялық банктердiҢ несие беру, өтеу, өсiм процентi ставкалармен ж„не басқадай талаптармен танысып алдын ала шешiп алуы қажет. Банктер „детте несие сүраушы субъектiнiҢ өтем қабiлеттiлiгiмен өтемпаздыҚын мүқият тексередi. НесиенiҢ объективтi қажеттiлiгi  - бүл, субьектiнiҢ өндiрiстiк ж„не сауда айналымы капиталыныҢ жетiспеушiлiгiнен туындайды.

Банктiк несиенiҢ принциптерi несиелеу жҮйесiнiҢ негiзгi элементiн қүрайды. Олар өндiрiстiк қатынастар тҮрi ретiнде несие мазмүнын көрсетедi. Сондықтан принциптер объективтi болады. ПринциптердiҢ объективтiлiгi банк тҮрiндегi қоҚамныҢ несиенiҢ м„нiн бiлiп, несиелеудiҢ тиiмдiлiгi жөнiнде ойлап, несие саясатына зиянын келтiрмей кез-келген принциптi жоя алмайды. НесиелеудiҢ принциптерi қарызҚа берiлетiн қаражаттардыҢ заҢды қозҚалысын қамтамасыз етуге щақырады. Кредитор мен қарыз алушыныҢ арасындаҚы қарым - қатынасты несиелеудiҢ принцтптерiн ескермеу қарызҚа берiлген қүнныҢ қайтарылатын негiзiн кетiредi. Несие мекемесiнiҢ белсендiлiгi несиелiк қатынастар мазмүнын тереҢ танып бiлу негiзiнде ол несиенiҢ м„нiн ашатын жаҢа принциптi түжырымдайды.

Банктiк несиелеудiҢ принцитерi түрақты болады. Олар тек несиенiҢ „леуметтiк – экономикалық м„нiнiҢ өзгеруiмен бiрге өзгередi.

НесиелеудiҢ принциптерi несие мазмүнымен байланысы (осыдан олардыҢ объективтiлiгi) таҚы да бiр ерекшелiктi туындатады. Несие мазмүнын жалпы ж„не сонымен оныҢ ерекше белгiлерi де ашады. Егер несиенiҢ жалпы белгiлерi оныҢ басқа экономикалық категориялармен байланысын көрсетсе, онда ерекше белгiлерi несиенi экономикалық қатынастар жиынтыҚынан ерекшелейдi. Осыдан принциптердi екi топқа бөлуге болады, жалпы экономикалық ж„не несие м„нiн ашатын деп.

Жалпы экономикалық принциптерге мақсаттылық ж„не саралау жатады.

Несие м„нiн ащатын принциптерге несиенi қайтару мерзiмi, несиелеудiҢ материалдық қамтамасыз етiлуi, несиенi төлеу жатады.

Мақсаттылық принципi. Несиенi беру мақсатын барлық несиелеу процесi анықтайды. К„сiпорынды несиелеудiҢ „леуметтiк – экономикалық себебi экономикалық заҢдармен анықталады. Несие мақсаты мен несиелеудiҢ мақсаты тепе – теҢ емес. НесиенiҢ мақсаты несиелеу мақсатына қараҚанда жалпыҚырақ категория болып табылады. Ол шаруашылық үйымдарды несиелегендегi мақсаттарды анықтайды. Жеке категория ретiнде несиелеудiҢ мақсаты нақты тҮрде көрiнiс табады. Несиелеген кезде банк қарыз алуҚа өзiнiҢ нақты талабын бiлдiретiн нақты борышқормен iс жҮргiзедi.

НесиелеудiҢ мақсаты – борышқордыҢ қайтарылатын қосымша ақша қаражаттарында қажеттiлiгiн қанаҚаттандыру болып табылады. Бiрақ, егер несиелеудiҢ мақсаты тек к„сiпорынныҢ, үйымныҢ, халықтыҢ несиеге деген қажеттiлiгiн қанаҚаттандыру болса, онда ол автоматты тҮрде борыш қордыҢ кез – келген қажеттiлiгiн қанаҚаттандыратын мiндеттi актке айналып кетедi, ал ол несиеге қажеттiлiк туҚызатын қаржылық қиындықтардан, сонымен қатар шыҚындардыҢ көпшiлiгiнен, ресурстарды  тиiмдi қолданбаудан, жеке қаржылық базасыныҢ „лсiз болуынан болуы мҮмкiн. Бүл несиемен жабылатын қажеттiлiктегi байланыс екi талапқа сай болуы керек. Бiрiншiден, мүндай қажеттiлiктер объективтi мазмүнда болуы керек, яҚни несиеге қажеттiлiк өндiрiстiк қорлар айналымымен шеҢбер айналымыныҢ дүрыс процесiнен пайда болуы керек. Несие қажеттiлiк борышқордыҢ қаржылық қиындыҚын туҚызҚан жүмысынан болмауы керек. Екiншiден, кредитор несиелеген кезде несиенiҢ өндiрiс н„тижесiне оҢ „серi тигiзетiнiне сенiмдi болуы керек.