Эклампсия

Күнделiктi несие т„жiрибесiнде несиелеудiҢ мақсаты борышқордыҢ тҮрлi шаруашылық операцияларды жҮзеге асыруымен байланысты. Олар: өнерк„сiпте, саудада, көлiкте тауарлы - материалдық қүндылықтарды жинақтау, ауыл шаруашылыҚындаҚы өндiрiстiҢ шыҚындары, машиналар мен жабдықтарды сатып алу, негiзгi қүралдарды көбейту мен модернизациялау. Банк мекемелерi несиенi нақты шаруашылық м„мiлелерiн жҮзеге асыруҚа, сонымен қатар ақша қаражаттарыныҢ жалпы жетiспеушiлiгiн жабуҚа да бередi. ОлардыҢ негiзгi мақсаты тек борышқордыҢ қажеттiлiгiн қанаҚаттандыру Қана емес, с.қ. несиенiҢ тиiмдi қолданылуын қамтамасыз етуге баҚытталҚан.

Саралау принципi. Бүл принцип банктердiҢ қарыз алушыныҢ несиенi өтеу қабiлетiне байланысты к„сiпорындарды несиелеуге деген тҮрлi т„сiлдерi.

Несиенi қайтару мерзiмi принципi. Қүнды жоспарлы қайтарылатын қозҚалысы ретiнде несиенiҢ мазмүны қарызды қолдану мерзiмiн анықтау қажеттiлiгiн шарттайды. Несиелеу мерзiмiнiҢ экономикалық табиҚаты екi тҮрлi. Бiрiншiден, ол несие қаражаттардыҢ қайтарылатын қозҚалысына негiзделген қатынастарды көрсететiнiмен байланысты. Бүл қайтарымныҢ шарты болып тек қана үсынылҚан қаражаттарды қайтарудыҢ жалпы талабы Қана емес, сонымен қатар қайтарымныҢ нақты мерзiмiн анықтау болуы мҮмкiн. Карл Маркс айтқан:әНесие тек қүнныҢ табысталуы бiржақты ж„не мерзiмдi болҚанда Қана жҮзеге асырыладыә.

Екiншiден, несиелеу мерзiмi несие есебiнен  қанаҚаттандырылатын қажеттiлiктерден туындайды.

Несие мерзiмi бiр жаҚынан уақытша пайдалануҚа берiлген қаражаттарды босату мерзiмiнен шартталҚан. КредитордыҢ ресурстарыныҢ қысқа мерзiмдiлiгi борышқор пайдалынатын қарыздыҢ мерзiмiн шектейдi. Несие мерзiмi қарызды алҚан уақыттан бастап, оныҢ қайтарылуына дейiнгi уақытқа дейiн есептеледi. Қарызды жабу шаруашылық айналымыныҢ қаражаттарыныҢ босатылуымен, капитал шеҢбер айналымыныҢ аяқталуымен қамтамасыз етiледi. Несие мерзiмi- бүл банктiҢ тауарлы- материалдық қүндылықтар мен шыҚындарды несиелеу қозҚалысымен байланысты бекiткен қарызды қолдану мерзiмi.

НесиелеудiҢ материалдық қамтамасыз етiлуi принципi. Бүл принцип материалдық процестiҢ – к„сiпорынныҢ өндiрiстiк қорларыныҢ айналымы мен шеҢбер айналымынан несиелеудiҢ тыҚыз т„уелдiлiгiн ашады. Бүл жаҚдайда несиелеу материалдық қүндылықтар мен шыҚындардыҢ қозҚалысымен қаржыланҚан процесс ретiнде көрiнедi. 

Несиелеудi төлеу принципi. Бүл „рбiр борышқордыҢ банкке қарыз Үшiн белгiлi бiр төлемдi төлеуi тиiс жөнiндегiнi бiлдiредi.                

 

 

1.4.Банктiк несиенiҢ жiктелуi.

 

Банк несиелерiн несиелеудiҢ мақсаттылыҚына, қарызданушылардыҢ типiне ж„не қызмет ету санасына байланысты бiрнеше топтарҚа жiктеуге болады.

Төменде „лемдiк т„жiрибеде банк несиелерiн жiктеудiҢ негiзгi критерийлерi үсынылҚан:

• борышқорлар типiне байланысты;
• қолдану типiне байланысты;
• қамсыздандыру, сипатына қарай;
• қолдану жаҚдайларына байланысты;
• несиенi өтеу „дiстерiне байланысты;
• пайыздық мөлшерлеменiҢ сипатына қарай;
• пайызды төлеу „дiсiне қарай;
• несие валютасына қарай;
• несиелердiҢ санына қарай;
• несиенi өткiзу шарттарына қарай;
• несиелердiҢ объектiсiне қарай;

ЖоҚарыда келтiрiлген банк несиелерiнiҢ топтпрын жекелеген сипаттарына қарай ашып қарастырайық.

1)Банк несиелерiн борышқорлардыҢ типiне қарай жiктеу банк т„жiрибесiнде кеҢiнен таралҚан. Банк несиелерiнiҢ осы тҮрлерiнiҢ „рқайсысына сипаттама берсек, сауда-өндiрiстiк к„сiпорындарҚа несиелер к„сiпорынныҢ айналым ж„не негiзгi капиталдарын толтыруҚа капиталды шыҚындарды жабу көзi ретiнде де қолдануы мҮмкiн. Қысқа мерзiмдi несиелердi жеҢiл ж„не тамақ өнерк„сiбi, сауда-жабдықтау, дайындау салаларындаҚы к„сiпорындар кеҢiнен пайдаланылады.

Ипотекалық несиелер қүрылыс фирмаларына қүрылыс цикл процесiне аралық қаржыландыру нысаны ретiнде берiледi. Шетел т„жiрибесiне ипотекалық несиелер арнайы қаржы-несие үйымдарынан алынҚан үзақ мерзiмдi несие арқылы өтеледi.

Ипотекалық несие категориясына сонымен қатар жеке түлҚаларҚа жылжымайтын мҮлiк сатып алуҚа кепiлдiк бойынша үсынылатын несиелер жатады.

Банктiк ипотекалық несиелердiҢ ерекшелiктерi келесiден көрiнедi:

-несие беруде салыстырмалы  төмен т„уекелдiлiк, өйткенi бүл жылжымайтын мҮлiкпен қамтамасыз етiлген.

-үзақ мерзiмдi сипатқа ие.

-банк Үшiн бүл несиелер түрақты клиентураны қалыптастырады.

-банк өзiнiҢ несиелiк портфелiн диверсификациялауҚа мҮмкiндiгi бар.

Ауылшаруашылық несиелерi ауылшаруашылыҚы к„сiпорынына мал ж„не өсiмдiк шаруашылыҚына мерзiмдiк шыҚындарды қаржыландыруҚа үсынылады, оныҢ iшiнде түқым дайындау, жүмысшы кҮшi ж„не жанар-жаҚар май, жанүяны қамтамасыз етуге мал сатып алу, т.б. Ауылшаруашылық несиелерi салыстырмалы аз мөлшерде болып, егiнмен, ауылшаруашылыҚы техникасымен, малмен қамтамасыз етiледi.

АуылшаруашылыҚы техникасын, қүрал-жабдықтарды алуҚа банктiк несиелер орта ж„не үзақ мерзiмдi сипатқа ие болады, яҚни несие үсыну кепiлдiкпен қамтамасыз етiледi. Шетел т„жiрибесiнде кепiлдiк ретiнде жылжымалы ж„не жылжымайтын мҮлiк кеҢiнен қолданылады.

Банк несиелерiн пайдаланушы  банктiк емес қаржылық үйымдарҚа қаржылық компаниялар, инвестициялық банктер, несие жинақтаушы ассоциациялар, несие одақтарын, сақтандыру компаниялары. Бүл үйымдар Үшiн банк несиелерi нарықтық қордыҢ негiзгi көздерiнiҢ бiрi болып табылады.

Коммерциялық банктерге несиелер корреспонденттiк қатынастар шеҢберiнде банктер арасындаҚы несие ресустарын қайта бөлу қүралы ретiнде қызмет етедi.

Банк аралық несиелердi қолдану екi жаҚдаймен шартталады. Бiрiншiден, орталық банктегi коммерциялық банктердiҢ шоттарында қаражаттардыҢ шамадан тыс артып кетуi орын алып жатады, бүл өз кезегiнде банк рентабельдiлiгiн төмендетедi. Екiшiден, коммерциялық банктердiҢ үсынатын несиесiне сүраныстыҢ артуы оларды банк-корреспонденттерден несие алуҚа итермелейдi.

Брокерлер мен диллерлерге несиелер талап ету шарттарына сом баҚаны қаҚаздарды сатып алуҚа берiледi.

Банктер баҚаны қаҚаздарҚа несие үсына отырып, элементтiҢ қаржылық түрақтылыҚына ж„не кепiлдiктiҢ нарықтық қүнына көз жеткiзу қажет. Акция ж„не облигацияҚа несие үсынушы банктер „рқашанда өз несиелерiнiҢ өндiрiстiк мақсатқа қолданылуына ж„не жаҢа акцияларды сатып алуҚа жүмсауы жөнiнде ақпаратпен қамтамасыз етiлiп отыруы керек.

Шетелдiк Үкiмет органдарына несиелер мемлекеттiк бюджет тапшылыҚын жабуҚа, төлем балансын реттеуге ж„не iрi масштабты инвестицияныҢ жобаларды жҮзеге асыруҚа берiледi.

Шетел банкiлерiне несиелер де iрi инвестициялық жобаларды жҮзеге асыру Үшiн үсынылыды.

Билiк органдарына банктiк несиелер салықтық тҮсiмдер аралыҚында ақшаҚа уақытша қажеттiлiктердi жабуҚа байланысты берiледi.

Жеке түлҚаларҚа банк несиелер түтыну несиелерi нысанында берiледi. Мүндай несиелер үзақ мерзiмдi қолдануҚа тауарлар сатып алу Үшiн қолданылады.

Түтыну несиелерi соҢҚы түтынушы-жеке түлҚалардыҢ қарыздық қаражаттарҚа қажеттiлiктерiн қанаҚаттандыруҚа үсынылады, сондықтан бүл несие түрҚындардыҢ өмiр сҮру деҢгейiн жоҚарылатумен тыҚыз байланысты.

2) Қолдану мерзiмiне байланысты банктiк несиелер „детте 4 тҮрге бөлiнедi-қысқа мерзiмдi-1 жылҚа дейiн

           -орта мерзiмдi-1-3 жыл

           -үзақ мерзiмдi-3 ж.жоҚары

           -талап етуге шейiнгi несиелер

Мерзiмсiз несиелердi онкальды деп  атап анықталмаҚан мерзiмге, яҚни талап етiлгенге шейiн үсынады. Мүндай несиелердi борыщқор банктiҢ алҚашқы талабында өтеуi керек. Егер банк талап ету шараларын жҮзеге асырмаса, несие борышқордыҢ өз қызыҚушылыҚына байланысты қайтарылады.

3) Қамсыздандыру сипатына қарай банктiк несиелердiҢ қамсыздандырылҚан ж„не қамсыздандырылмаҚан сияқты тҮрлерге ажыратады.

Банктiк несиелердi мыналар қамсыздандыруы мҮмкiн:

-мҮлiктiк кепiлдiк

-кепiлдемелер мен кепiлгерлiк. (поручительство)

-банктiҢ пай дасына борышқордыҢ Үшiншi түлҚаҚа үсынҚан депиторлық шоттарыныҢ, талаптарыныҢ, келiсiмдерiнiҢ көшуi.

-өтелмеген несиелер Үшiн борышқордыҢ жауапкершiлiгiн сақтандырушы келiсiм-шарттар

-жол ж„не тауар қүжаттарымен, баҚалы қаҚаздармен қамсыздандыру

-вексельмен қамсыздандыру

-өмiрдi сақтандыру калитерiмен қамсыздандыру.

Келтiрiлген қамсыздандыру тҮрлерiне сипаттама бере кетейiк.

Мүлiктiк кепiлдiктер. Қазақстанда кепiлдiк қатынастар ҚР-ныҢ Азаматтық кодексi ж„не ҚР ПрезидентiнiҢ заҢ кҮшi бар әжылжымайтын мҮлiк ипотекасы туралыә жарҚысына сай реттеледi. Кепiлдiк банкке несие өтелмейiнше мҮлiктi иелену қүқыҚын бередi. Несие өтелмеген жаҚдайда банк келiсiмге ж„не заҢҚа с„йкес мҮлiктi өз қажеттiлiгiне жарата алады. Кепiлдiк объектi болып тауарлы-материалдық қүндылықтар, жылжымалы мҮлiк, жылжымайтын мҮлiк, қымбат талдар мен металдар, егiн, т.б.

Кепiлдемелер мен кепiлгерлiк. Отандық банктiк т„жiрибеде кепiлдеме мен кепiлгерлiк арасында айырмашылық мынада: егер кепiлдеме заҢды түлҚаныҢ мiндеттемесi бола, кепiлгерлiк-банк алдындаҚы жеке түлҚаныҢ несиенi өтеуi жөнiндегi мiндеттемесi болып табылады.

Кепiлдемелер мен кепiлгерлiктер борышқорлар арқылы жазбаша тҮрiнде берiлiп, нотариуспен қорландырылуы тиiс, бүл жаҚдайда банк борышқордыҢ „л-ауқат жаҚдайын, сенiмдiлiгiн, абыройына м„н бередi.

БоршқордыҢ Үшiншi түлҚаҚа үсынҚан дебиторлық шоттарыныҢ, талап, келiсiмдерiнiҢ банк пайдасына көшуi.

Борышқор алдындаҚы басқа Үшiншi түлҚаныҢ мҮндеттемесi банкке өзiнiҢ несиесiн жабу қүрамы ретiнде барiлуi мҮмкiн.

Отелмеген несиелер Үшiн борышқордыҢ жауапкершiлiгiн сақтандырушы келiсiм-шарттар несие беру кезiнде мiндеттемелердi қамсыздандырушы ретiнде қызмет етуi мҮмкiн. Бүл жаҚдайда 2 iс-„рекет жасалады:

-банк борышқордан несиенi өтемеген жаҚдайындаҚы жауапкершiлiгiн сақтандыруды ку„ландыратын сақтандыру компанияларыныҢ басқа да қүжаттарды талап етедi.

-банк несие бергеннен  кейiн осы соманы сақтандыру компаниясында өз алдына сақтандырып, барлық шыҚындарды борышқорҚа аударады.

Жол ж„не тауар қүжаттарымен, баҚалы қаҚаздармен қамсыздандыру. Несиенi қамсыздандырушы ретiнде тауар тиелiмiн растайтын жол ж„не тауар қүжаттары бола алады. ОларҚа коносаменттер мен накладной-жҮк қүжаттары жатады.

Вексельмен қамсыздандыру. Банктiк несиелердi вексельмен қамсыздандыру 2 тҮрде болады: вексельдер есебi-есептiк, дисконттық ж„не қысқа мерзiмдi сипатқа ие банк несилерiн үсыну нысаны. Вексельдiк кепiлдiкке несиелер кепiлдiктiҢ 80%-i мөлшерiнде берiледi. Несие өтелмеген жаҚдайда вексель банк иелiгiне көшедi.

Омiрдi сақтандыру полисiмен қамсыздандыру. ДамыҚан нарықтық қорҚанысы бар елдерде банктер несиенi қамсыздандыруҚа өмiрдi сақтандыру полистерiн қабылдай бередi.

4) Қолдану жаҚдайларына байланысты банк несиелерi бiр жылҚы ж„не қайта жаҢартылатын болып келедi.

Бiр жылҚы несие жаҚдайында несие беру өз бетiнше, ж„не басқа несие операцияларынан заҢды оқшауланҚан тҮрде жҮзеге асырылады. Қайта жаҢартылатын несие жаҚдайында банк пен борышқор арасында үзақ мерзiмде қатынаста берiлiп,  несие шегi енлгiзiлiп, ортақ уақыты көрсетiледi.

5) Несиенi өтеу „дiсiне қарай мынадай тҮрлерi ажыратылады:

-Пропорцияналды өтелетiн несиелер, яҚни несие негiзгi қарыздыҢ бөлшектерiне сай белгiлi мерзiм бойында өтелiп отырады.

-Прогрессивтi „дiс. Бүл жаҚдайда несие өтеу сомасы өсiп отырады.

-Бiр уақытта өтелетiн несиелер, яҚни несие бiр мерзiмде өтеледi.

6)Пайыздық мөлшерлеменiҢ сипатына қарай банктiк несиелердiҢ екi тҮрi ажыратылады.

-түрақты пайыздық ставкалы несие

-қалқымалы пайыздық ставкалы несие

Түрақты пайыздық ставка несиелеудiҢ мерзiмi бойына өзгерiсiз қалады. Банктер пайда алу т„уекелдiлiгiнiҢ төмендеуiне байланысты қалқымалы % ставка қолданылады.

7)Пайызды төлеу „дiсiне қарай банктiк несиелер:

-қарапайым несие

-дисконтты несие болып бөлiнедi.

Қарапайым несиелерге қараҚанда дисконттық несиелердiҢ мынадай тҮрлерi бар:

-бiр банк арқылы үсынатын несие синдикатталҚан (консорциалды) несиелер

-параллельдi несиелер 

Қазiр де бiр банк арқылы үсынылатын несиелер кеҢ таралҚан. Алайда кейде несие беруде бiрнеше банктердiҢ қосылуы қажет болады. Бүл жаҚдайда арасында бiр банк мэнеджер, яҚни бастаушы банк болады. Параллельдi несиелер екi банктен көп банктер арқылы берiледi. Консорциалды несилерге қараҚанда параллельдi несиелердi үсынушы банктер „рқайсысы өз бетiнше жүмыс iстейдi, тек келiсiм орындалҚаннан соҢ ортақ шоттарҚа сай несие келiсiм-шарты қүрылады.

Несиенi өткiзу шарттарына с„йкес:

-қолма-қол несиелер (борышқордыҢ шотына аударылады)

-акцептiлiк несиелер (банк траттаны  акцептiлеуге келiседi)

НесиелеудiҢ обьектiгiне байланысты:

-Айналым қорларына шыҚындарды жабу

-Негiзгi қорларҚа шыҚындарды жабу

-Сыртқы экономикалық қызметке шыҚындарды жабу.

Қазақстан Республикалық экономикалық жаҚдайына банктiк несиенiҢ обьективтiк қажеттiлiгi.