Мемлекет нысанының режимдері

                                                    11

2.3.Конфедерация. Бұл өте көлемді және күрделі конфедерациялы мемлекеттердің одағына және халықаралық ұйымнан айыру өте қиын. Конфедерация – белгілі мақсатқа жету үшін бірнеше ерікті мемлекеттердің уақытша одағы. Конфедерация мүшелері өздерінің тәуелсіздігін толық сақтайды: азаматтығын, заңдарын, мемлекеттік аппаратты, сот және қаржы жүйесін, өздерінің ақшасын. Конфедерация қабылдаған шешімдерді олардың жоғарғы органдары мақұлдау керек. Тарихта конфедерацияның бірнеше түрлері кездеседі: Америкада 1781 жылы конфедерацияның заңдары қабылданған болатын, бұл бұрынғы Англияның 13 отарларын біріктірді. Вашигтон бұл федерацияны құмнан істелген арқан деп атады. Конфедерацияның жалпы Конгресс деген органдары құрылды, ол тек қана үш сұрақты шешті: әскер, ақша, шет істер, басқа қызмет бабы әр штатың қолында сақталған еді. Германияда конфедерация 1815 – 1866 жылдары,  Швейцария – 1815 – 1845 жылдары, Египет пен Сирия 1958 жылы біріккен Араб республикасын құрды, 1961 жылы Сирия бұл одақтан шықты. Сонымен, конфедерацияда орталық биліктің шешімдері тек конфедерация субъектінің мемлекеттік органдарына жайылады да, жеке адамдарға және ұйымдарға жайылмайды. Конфедерацияның субъектілері халықаралық қарым-қатынастардың субъектілері болып қала береді. Конфедерациялар өте әлсіз және тұрақты емес. 

   
 
 
 
 
 
 
 

                           12 

III тарау. Мемлекет  нысанының режимдері. 

   3.1.Саяси режим.  Саяси режим – саяси өкіметті іске асыруға арналған құралдардың, жолдардың және әдістердің жиынтығы. Берілген кейіптегі мемлекеттің негізіндегі болатын әртүрлі өзгерістер, ең алдымен оның режимінде көрініп, мемлекеттік құрылым нысанына және мемлекеттік басқару нысанына тікелей ықпал жасайды.

    Саяси режим – саяси режимнің  динамикалық (қыймылдығы), функционалдық  (қызметтік) сипаты. «саяси режим» және «саяси жүйе» бір-бірімен тығыз байланыстағы категориялар. Егер біріншісі, қоғамның саяси өміріндегі қатынасатын комплекстегі институттарды көрсетсе, екіншісі, сол билік қалай іске асырылады, ол институттар қалай әрекет жасайтынын (демократиялық не демократиялық емес) көрсетеді.

    Саяси режимнің түсінігі ең  маңызды, себебі негізгі билік  жүйесінің 

құрылымын алдын-ала ойға елестетуге негіз  болады. Осыған байланысты,

қоғамның  саяси ұйымын құру туралы шын мәніндегі  принциптер талқыланады. Саяси режим  – әр елдегі белгілі тарихи кезеңде  өмір сүрген, саяси райды сипаттайды.

   Саяси режимнің белгілері:

     -Саяси өкіметті ұйымдастыру тетігіндегі  халықтың қатынасу деңгейі және сондай ұйымдасудың жолдары;

     -Мемлекеттің құқығы мен адам бостандығының және азаматтық құқықтарының ара-қатынасы;

    -Жеке адамның бостандығының кепілділігі;

    -Қоғамдағы билікті іске асыру  тетігінің шын сипаты;

    -Халықпен саяси билікті тікелей  асыру деңгейі;

    -Ақпарат құралдарының жағдайы,  қоғамдағы ашықтық деңгейі және  мемлекеттік аппараттың ашықтығы;

    -Мемлекеттік емес құрылымдардың  қоғамның саяси жүйесіндегі орны және ролі;

  

                                    13

-Заң  шығару мен атқару биліктерінің  арақатынастары.

     Мемлекеттік нысанның соңғы элементі  – саяси режим. Бұл режим  деген сөзді екі мағынада қолданады.  Бірінші – саяси режимді мемлекеттің  бүкіл саяси жүйесіне таратады, ал оның екінші жағынан саяси  режимді тек мемлекеттің қолданатын  әдістері деп түсінуге болады. Сонымен, саяси режимді мемлекеттің  қолданатын әдістері, азаматтардың  құқықтарымен бостандықтарының  дамуы және кепілдіктері, демократиялық  институттарды қолдану.

    Саяси режимнің мынандай түрлері  болады: деспотиялық, аристократиялық, шектелген демократиялық, теократиялық, әскери-полицейлік, формалды-демократиялық, либералды-демократиялық, патерналистік, бонапаристік, авторитарлық, тотаритарлық, фашистік, расистік, отарлық, социалистік, пролитарлық және басқа түрлері. Саяси режимдердің негізгі бөлінуі: демократиялық және демократияға қарсы режимдер.

     Демократияға қарсы режимдер. Халық  басқару режиміне қатыспайтын  және оның еркімен санаспайтын  режим осы түрлерге жатады. Фашистік  режим (Болгария, Германия, Жапония,  Италия). Халықтың саяси құқықтары  шектеледі, жалғыз партия мемлекеттік  аппаратты басқарады және онымен  біртұтас болады, әскер басқа  құқық қорғау органдары күшейеді, мемлекеттің экономикасы және  сыртқы саясаты соғыспен байланысты болады. Әскери режим (Чили, Португалия) мемлекеттік төңкеріс өткеннен кейін өкілеттік органның рөлі төмендеп әскер мемлекеттің негізгі функциясые басып алады. Расистік режим әдістердің бәрін тек қана бір ұлқа немесе бірнеше ұлттарға қарсы қолданады. Феодалдық мемлекеттерінің көбінде шіркеудің күшті режимі құрылады. Шіркеу мемлекетпен қатар күшті рөл атқарады, ол монархтың таққа отырғанына қатысады, мемлекеттік Кеңесте өзінің жеке орындарына ие болады, оған қарсы істелген қылмыстарды өзі өте қатты жазалайды.

                                               
 
 

                                   14

   Бұл араб халифатының, Европа феодалдық мемлекеттерінің саяси режимдері. Авторитарлық режимдер бір адамның билігімен байланысты болады (Тито, Сталин, Чаушеску, Кастро, Людовик XIV, Наполеон).

    Демократиялық режим. Бұл халықтың  құқықтарына кепілдік берген, демократиялық  әдістердің көбін мемлекет басқару  процесінде қолданған режим. Бірақ  демократияның даму жолы өте  ұзын, сондықтан демократиялық режимдері  күшті дамыған мемлекеттер бар  (Англия, Бельгия, Исландия), демократия  әдістері жаңа қалыптасып келе  жатқан мемлекеттер (Қазақстан,  Оңтүстік Корея), демократия формалдық түрінде енгізілген (СССР, ГДР). Сонымен, мемлекеттің сыртқы нысанын анықтау үшін біз үш элементтеріне қорытынды түсінік беруге тиіспіз: мемлекетті басқару нысаны, мемлекеттік құрылымының нысаны және саяси режим. Мысалы: Қазақстан президенттік тұтас республика, демократиялық режимі қалыптасып келе жатқан дәрежеде. Германия (1933) президенттік республика, федерация, фашистік режим. Англия – тұтас парламенттік монархия, либералдық-демократиялық режим. АҚШ – федеративтік президенттік республика, демократиялық режим. Араб халифаты – теократиялық құрама монархия, діни саяси режим.

                                                  

3.2.Авторитарлық  режим.

   Авторитарлық режим – қоғамның мемлекеттік-саяси құрылымы, онда саяси билік халықтың аз қатынасуымен адаммен (таппен, партиямен, бетке ұстар адаммен) жүргізіледі. Бұл режимнің ең басты сипатына авторитаризм (соөыр бағыныштылыққа негізделген) жатады, яғни билік пен басқарудың әдісі, қоғамдық қатынастың бір түрі ретінде көрінеді (мысалы, Испанияда Франко, Чилиде Пиночета басқарған кезеңдер де болды.

   Авторитарлық саяси режимнің  белгілері:

1. Орталықта және жергілікті жерлерде, билік біреудің не бірнеше тығыз байланысты органдардың қолына жиналады, бір мезгілде халық шын мәніндегі мемлекеттік биліктен қол үзеді;
2. Заң шығаруға, атқаруға және сот биліктеріне бөлу принциптері мойындалмайды (көп жағдайда президент, атқару-бөлу органдарын өзіне бағындырып, басқа органдарға заң шығару және сот ісімен шұғылдану тапсырылады);

                                      

                            15 

Өкілетті  органдардың билігі, билігі бар субъектімен  тежеледі;

3. Шын мәнінде сот қосымша орган ретінде болады. Сотқа қатынасы жоқ органдар пайдаланылады;
4. Мемлекеттік органдарды, лауазымды адамдарды сайлау, олардың халық алдында есеп беруі, принциптерінің аясы кеміп, тіпті жоққа тән болады;
5. Мемлекетті басқаруда, әкімшілік-бұйрық (командалық) әдістері үстем болады;
6. Жеке цензурасы сақталады, былайша айтқанда «жартылай ашықтық» сақталады;    
7. Біртұтас идеологиясы болмайды;
8. Қоғамдық өмірдің барлық орталары тексерілмейді;

10)Жекелеген  көпжақтылық (прюларизм) бар, оппозицияға  жол берілмейді, арлық партиялар  бастаушы партияның идеологиясына  бағынуы міндетті, оған қарсылар  таратылып қуылады;

11) Адамның және азаматтың құқығы, бостандығы жарияланғанымен толық түрде іске асырылмайды (әсіресе саяси орт)

12) Жеке адам, билікпен қарым-қатынаста қауіпсіздік кепілдігінен айырылған;

 13) «Күштеу» құрылымы шын мәнінде, қоғамның бақылауында жоқ және тек саяси мақсаттарда ғана пайдаланылады;

14) Көшбасшының рөлі өте жоғары, бірақ тотаритарлықтан өзгеше. 

    3.3.Тотаритарлық режим.

   «Тотаритарлық» дегеніміз, «түгел», «тұтасымен», «толық» деген мағынаны береді.

   Тотаритарлық режим - пайда болып  дамыған елдердің бәрінде де, оның өзіне тән ерекшкліктері  болған.

мем    Тотаритарлық режим, қоғамдық өмірдің барлық саласына бірдей лекеттің абсолютті түрде бақылау жасайтындығымен, адамның толық жағдайда саяси билікке және үстем идеологияға бағынуымен сипатталады (таза фашистік кейіптегі мемлекет).

 

                                            16

   Тотаритарлық саяси режимнің  белгілері:

1. Мемлекет қоғамдық өмірдің барлық салаларына бірдей үстемдік жүргізуге, бәрін қамтитын билікке тырысады;
2. Қоғам іс жүзінде түгелімен саяси биліктен бөлінген, бірақ оны мойындамайды, себебі саяси сезімділікте (таза фашистік кейіптегі мемлекет) екендігі күмәнсіз;
3. Экономиканың, ақпарат құралдарының, мәдениеттің, діннің және адамдардың жеке өмірлеріне, тіпті адамдардың қыймылдарының себептеріне дейін, мемлекеттің монополиялық бақылауында болады;
4. Абсолютті «құқықтық», дәлірек құқыққа қарсы, қоғамдық қатынастарды реттеу, яғни , рұқсат етіледі, тек сол нәрсе, егер ол заңмен көрсетілсе – деген принципке негізделген;
5. Мемлекеттік билік бюрократтық жолмен құрылады, қоғамнан жасырын жолдармен «ореал құпиялықпен» қорщалған, халықтың атынан бақылауға жіберілмейді;
6. Басқарудың әдісі ретінде, күштеу, қыйнау және террор қолданылады;

7) Бір партияның үстемдігі – шын мәнінде мемлекеттің кәсіби аппаратын онымен қосып жіберу, оппозициялық жолдағы күштерге тыйым салу;

8) Адам  мен азаматтың құқығы, бостандығы  декларативтік және формальді  сипатта, оларды іске асырудың  кепілі жоқ; 

9) Экономиканың негізіне, үлкен меншіктер: общиналық, монополиялық және мемлекеттік меншіктер жатады;

10) Арнайы бір ғана идеологиясының болуы, шын мәніндегі көпжақтылықты болдырмау;

11) Мемлекеттік билік бір орталықтан диктатор мен оның қоршауындағылардың қолында болады;

12) Қоғам жағынан мемлекеттік органдардың репрессивтік әрекетіне бақылаудың жоқтығы;

13) Құқықтық мемлекеттілікпен азаматтық қоғамның жоқтығы;

14) Мемлекеттік билік, тек өзінің ғана көзқарасы бойынша, көпшіліктің пікірі есепке алынбай, демократиялық тетіктерге, нормалармен институттарға қарсы жүргізіледі.   

                                                   17 

                         ҚОРЫТЫНДЫ

   Қорытындылай келе, Мемлекет нысанына толықтай тоқталдым.Сонымен қатар олардың түрінің,мәнінің,мазмұнының,нысанының,режимінің мемлекетке тигізер әсерін толықтай зерттедім.

   Мысалы,Мемлекеттің сыртқы нысаны мен ішкі мазмұнының диалектикалық бірлігі байқалады. Мемлекеттің нысаны қоғамның экономикалық, мәдени, рухани мазмұнына байланысты. Демократиялы мемлекеттер туралы айтатын болсақ, олар тек  республика немесе шектелген монархия түрінде өмір сүреді. Ал шығыс мемлекеттерде көбінесе монархиялық басқару болғаны жақсы мәлім. Қытай, Үндістан, Египет, Англия, АҚШ мемлекеттерінің философтары, Аристотель, Монтескье, Локк, Вашигтон, Де Голль мемлекеттің нысанына көп көңіл бөлген. Мемлекеттің мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір-бірімен тығыз байланыста дамиды;

   Тәуелсіз Қазақстанда екі жылдан  кейін 1993 жылғы Конституцияның  орнына екінші 1995 жылғы Конституция  алынды.Бұл соңғы Конституция  мемлекеттің сыртқы нысанын өзгертіп, Қазақстанда президенттік республиканың саяси режимі құрылды;

      Дуалистік монархияда мемлекетті  басқарған екі топтың күші  тең, буржуазиялық революциялар  өткеннен кейін, оның бірінші  кезеңінде бұрынғы корольдер  биліктерінің жартысынан айырылды, оған біріншіден заң шығару  билігі жатады. Мысалы, Франция мемлекетінде 1791 жылғы Конституция бойынша  Король заң шығару билігін  жоғалтты, ол ұлттық жиналыстың  қолына көшті. Бірақ оның қолында  қалған билігі әлі күшті еді:  ол әскерді өзі басқарды, осыны  пайдаланып өзінің халқына қарсы  шықты, сот қызметкерлерін, министрлерді  және атқару билікті өзіне  бағындырды, шығарған заңдарға тыйым  салды және парламентті таратуға  құқығы болды. Сонымен, мемлекеттік  билік екіге бөлінді: парламент  буржуазияның мүдделерін қорғады,  ал Король феодалдардың. Бірақ,  тарихи прцесс объективтік түрінде  парламентті жеңіске жеткізді  де, дуалистік монархия парламенттік  монархияға айналды. Парламенттік  монархия бірінші Англияда құрылды.  Даңқты революциядан кейін Құқық  туралы Билль деген Конституциялық  заңда осы мемлекеттік басқару  нысаны пайда болды. Қазір Еуропа  мемлекеттерінің көбі осыған  жатады: Бельгия, Норвегия, Швеция, Дания.  Бұл мемлекеттерде монарх –  мемлекеттің басшысы. Ол парламаенттің