Бұлшықет  ұлпасының тығыз орналасуына  дәнекер ұлпасы көмектеседі. Бұлшықеттің сыртқы қабатын сарколема деп атайды. Ол клеткаға беріктік қасиет береді.

  Миофибрилдерді 2 топқа бөлеміз:

1. Жіңішке мифибрилдер (актин белогы бар)
2. Жуан миофибрилдер (меозин белогы бар)

   Осы екі белоктың жиырылуына байланысты бұлшықет әртүрлі қозғалысқа түседі. Регенерация жақсы жүреді. Оның негізгі көзі митоз және амитоз.

   Көлденең  жолақты бұлшықет

   Көлденең  жолақты бұлшықетке қаңқа бұлшықеті, тіл, көз қолқа, өңештің жоғарғы  бөлігінің көмей еттері жатады. Адам бетіндегі көңіл-күй бұлшықеті, көзді қимылдату бұлшықеті құлақ қалқанында және тыныс жолдарында кездеседі.

   Көлденең  салалы бұлшықет компоненті симпласт болады. Көлденең жолақтан тұрады. Негізгі  компоненті протофибрилдер.

1. Изотропты                                   3. актин
2. анизотропты                         4. Меозин

   Көлденең  жолақты бұлшық еттің құрылымдық функционалдық бірлігі саркамер деп аталады. Саркамерге изотропты  бөлік жартылай анизотропты толық  кіреді Z-Z. Z-бұл жолақ . Z-изотропты жіпшенің белдеуін бөледі. Ол тірек қызметін атқарады. Анизотропты жіпшенің ортасында “М” жолағы болады. Ол бұлшық ет қысқарғанда пайда болады. Тірек компонентіне М Z жолақтары кіреді. Жолақтарға талшықтар келіп бекінеді. Адисканың ұзындығы 1,5-2 мкм 1 дискасы жиырылуға байланысты.

   Симпласт  көп ядролы құрылым. Онда ет ұлпасын оттегімен қамтамасыз ететін миоглобулин белогы болады. 

15 – дәріс. Тақырыбы: «Нерв ұлпаларының құрылысы және қызметі”

                                               (2 сағат).

    Дәрістің  мақсаты: Нерв жүйесі ұлпаларының жалпы сипаттамасы және классификациясы. Нерв клеткалары. Морфологиялық және функционалдық сипаттама. Нейрондардың және оның өсініділерінің жалпы сипаттамасы және классификациясы. Акс- және дендро нейроплазмалары және маңызы. Нейрондардың гистогенезі. Нейроглия. Классификациясы (эпендима, астроглия, олигодендроглия, микроглия). Құрылысы, қызметі, гистогенезі.

     Синапстар. Жалпы сипаттамасы, классификациясы, ультрақұрылысы. Синапстардың химиялық және электрлік маңызы. Қоздырғыш  және тежегіш синапстар. Нерв-бұлшықет синапстарының құрылысы және қызметтік ерекшеліктері.

       Рецепторлар. Интерорецепторлар  және экстерорецепторлар. Біріншілік  және екіншілік сезгіш клеткалар.  Рецепторлардың әртүрлі типтері:  механорецепторлар (бос және инкасулденген), фоторецепторлар, дәм сезгіш рецепторлар, терморецепторлар, иіс сезу рецепторлары.

     Нейросекреторлы клеткалар. Сүтқоретілердегі олардың  локализациясы, құрылысы, қызметтік  және биохимиялық ерекшеліктері.Омыртқалылар қатарындағы жануарлардың нерв жүйесі мен эндокринді жүйесінің байланысы.

    Кілтті  сөздер:

   Дененің өзара қатынасы мен әрбір органдардың  байланысы нерв жүйесі арқылы жүзеге асырылады.

   Нерв  ұлпасы органдардың әрекеттерін  реттеп, тұтас организмнің тіршілігін үнемі өзгеріп тұратын орта жағдайына  бейімдеп отырады. Сыртқы ортаның тітіркендіргіштеріне жауап беру түрінің негізгі бір қасиеті. Сыртқы ортаның тітіркендергіштеріне организмнің нерв жүйесі арқылы жауап беруін рефлекс деп атайды.

   Дененің ішкі және сыртқы нерв ұлпалары тітіркенгенде  қозу туады. Пайда болған қозу сезімтал нерв арқылы орталық нерв жүйесіне өтеді. Ал орталық нерв жүйесіндегі қозу қозғалтушы нерв арқылы органға жетіп, оған қызмет жүктейді. Қозу өтетін жолды рефлекс доғасы дейді. Рефлекс арқылы организм орта жағдайына бейімделеді. Жануарлардың филогенездік дамуында нерв жүйесі ұзақ эволюциялық кезеңдерден өтті. Құрылысы күрделенген сайын олардың сыртқы ортаның әсеріне жауар беру түрлері де күрделене түсті. Нейрон- тітіркендергішті қабылдап, өңдеп, оларды дененің әр органдарына немесе нейрондарына өткізетін күрделі маманданған нерв клеткасы.

   Нейрондар нерв жүйесінің орталықтары мен  талшықтарын және ұшты аппараттарын құрайды. Орталықтар деп бір нейроннан  екінші нейронға импульс өткізетін  бөлімдерді атайды.

   Нейрофибриллдер

   Тигроидты заттар

   Нерв  талшықтары

   Фатер пачин денешігі қысым қабылдайтын нерв аппараты.

   Нерв  ұлпасы нерв ситемасын құрайды. Нерв ұлпасы нейрондардан және нейроглиядан тұрады. Нейрондардың құрылысы жағынан: униполярлы, биполярлы, мультиполярлы  болады. Өсінділері аксон және дендрит  деп аталады. Нерв ситемасы жоғарғы сатыдағы екінші ауыздыларда және алғашқыауыздыларда жақсы. Қызметтеріне қарай снзгіш, ассоциативті, эффекторлы. Ассоциативті келген информацияға талдау жасалады.

   Микроглия жүйке жүйесінің құрамында кездеседі. Көбінесе қантамырдың жанында орналасады. Бұл клетка тармақталған жіңішке өсінділерден тұрады.Бұл клеткалар белсенді қозғалады және қозғалысқа түскенде клеткалар өз пішіндерін жоғалтады. Микроглияны жүйке ұлпасын қорғаушы элемент ретінде қарастырады.

   Гипофизар-таламус  аймағында кездеседі. Сыртқы пішіні мультиполярлы. Химиялық жағынан нейросекрет клеткалары пептидэргилі және моноамипергиялы. Біріншісі-пептид гормонын екіншісі-моноаминді  шығарады.

   Гипоталамус аймағында пептидэргилі нейросекрет  клеткаларының ішінде висцеротропты  клеткалар тобы бар. Олар висцеральді органдарға әсер етеді. Олардың шығаратын гормондары вазопрессин окситоцин. Нейросекрет клеткаларының екінші тобы аденогипофизтропты гормондар, олар аденогипофиз безіне әсер етеді.

   Сүтқоректілердің  гипоталамус нейросекрет жүйесі күрделі гистологиялық, цитологиялық тұрғыдан. Олар нерв системасымен өте тығыз байланысты.

ПАЙДАЛАНЫЛАТЫН  ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Негізгі әдебиеттер

1. Гистология. Учебник / Ю.И.Афанасьев, Н.А.Юрина, Е.Ф.Котовский  и др.; - М.: Медицина, 2001.
2. Ченцов Ю.С. Общая цитология. Учебник. М.,МГУ, 1995. 384 с.
3. Заварзин  А.А.,  Харазова  А.Д.,Молитвин  М.Н.  Биология  клетки.С-Петербург,ЛГУ, 1992. 314 с.
4. Ченцов Ю.С. Основы цитологии. Учебник. М., МГУ, 1984. 344 с.
5. Гистология (под ред. В.Г. Елисеева и др.). М., Медицина, 1989.
6. Заварзин А.А. Основы сравнительной гистологии. Учебное пособие. Л., Изд-во ЛГУ, 1985.
7. Шубникова Е.А. Функциональная морфология тканей: уч. Пос. М., Изд-во МГУ, 1981.
8. Хэм А., Кормак Д. Гистология (в 5 томах). М., “Мир”, 1983.
9. Сапаров Қ.А. Жалпы цитология негіздері (Көмекші оқу құралы).- Алматы. “Санат”, 1994.- 48 бет.
10. Ж.М.Базарбаева., Қ.А.Сапаров. Цитология практикумы. – Алматы: Қазақ университеті, 1999. – 53 бет.

Қосымша әдебиеттер

1. Дондуа  А.К.  Клеточная репродукция и процессы дифференцировки. Л., Наука, 1990. 215с.
2. Гилева  Э.А.  Хромосомная  изменчивость и эволюция.  М.,Наука, 990. 180 с.
3. Короленко Т.А.  Катаболизм белка в лизосомах. Новосибирск, Наука, 1990. 245 с.
4. Збарский И.Б., Кузьмина С.Н. Скелетные структуры клеточного ядра. М., Наука, 1991. 233 с.
5. Костюк П.Г. Клеточная сигнализация. М.,Наука, 1992.324 с.
6. Винников Я.А. Эволюция рецепторов. Л., Наука, 1979.
7. Глебов Е.Н., Крыжановский Г.Н. Функциональная морфология синапсов. М., Медицина, 1978.
8. Заварзин А.А. Избранные труды. М., 1953.
9. Каплан А.И. Хрящ. Изд-во “В мире науки”, 1984, № 12.
10. Касавина А.И., Торбенко В.П. Жизнь костной ткани. М., 1979.
11. Купер Э. Сравнительная иммунология. М., Мир, 1980.
12. Петров Р.В. Иммунология и иммуногенетика. М., Медицина, 1983.
13. Серов В.В., Шехтер А.Б. Соединительная ткань, функциональная морфология и общая патология. М., 1981.
14. Сравнительная физиология животных (под ред. Л. Проссера). М., Мир, 1978.
15. Уголев А.М. Мембранное пищеварение. Л., Наука, 1972.
16. Фриденштейн А.Я., Лурия Е.А. Клеточные основы кроветворного микроокружения. М., Медицина, 1980.

17.Хрущов Н.Г.  Гистогенез соединительной ткани.  М., Наука, 1976.