Қазақстан Республикасының мұрағат жүйесі

Кіріспе

       Елбасының «1998 жылды Халық бірлігі және ұлттық тарих жылы деп жариялау туралы» Жарлығы, "Қазақстан — 2030" стратегиялық даму Бағдарламасы және оның негізгі Ережелері, оны іске асыруға байланысты республика халқына арнаған Жолдауы еліміздің архив жүйесіне деген халықтың көзқарасын оятты. Бұқараның тарихи санасы, патриоттық сезімі дами түсті. Мемлекеттік архивтердің оқу залынан АҚШ, Канада, Қытай, Жапон, Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан мемлекеттерінен келген зерттеушілер жиі көріне бастады.

     Республиканың ақпарат құралдары арқылы 1998 жылдың тек алғашқы жарты жылдығында 300-ден астам мақала, 400 шамасында теле-радио хабарлары таратылды.

     Орталық архивтің "Егемен Қазақстан", "Казахстанская  правда", "Қазақ әдебиеті", "Ана  тілі", "Ваше право", "Заң", т.б. газеттер мен журналдардың беттерінде ашқан айдарымен "Алашорда басшылары", "Түркістан тарихы" туралы, қазақ халқының ұлтазаттық қозғалыстары, ашаршылық, т.б. тақырыптар бойынша материалдары жарияланды.

     "Қазақстан-1", "Хабар", "КТК", "Таң", "Рахат-АТВ"  телеарналарында ұлттық тарихымыздың маңы санап дами түсуде. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекет басшыларының Минскі шарты көлемінде және ТМД мемлекеттері архив қызметінің өзара ынтымақтастық келісімі бойынша Ресей Федерациясы архив қызметі және Өзбекстан Республикасы мемлекеттік архивімен бірлесіп Түркістан қаласы тарихына қатысты құжаттарды табу жөнінде жұмыстар жүргізілуде.

  Еліміздің тарих ғылымының базалық көзін  кеңейту мақсатында Омбы облыстық мемлекеттік архивімен архив кұжаттарының  көшірмелерін  алмасу жөнінде келісім шарт жасалды.

    Республиканың архив жүйелерінің  материалдық-техникалық базасын  нығайту, архив ісін дамыту,

келешекте реформалау мәселесі Мемлекет Басшысына, Қазақстан Республикасы Премьер-Министріне баяндалды. Осы мәселе Қазақстан Республикасының Қаржы, Әділет және Білім, мәдениет, денсаулық министрліктері мен Стратегиялық жоспарлау және реформалар жөніндегі агенттігі мен облыс әкімдері алдына да қойылды.

       Соның арқасында жоғары және жергілікті өкімет орындарының архив ісінің маңызын түсінуі және олардың көмегі архивтердің нәтижелі жұмыс жасауына елеулі әсері тиді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

І-бөлім. Қазақстан мұрағаттары-кеңестік саяси репрессиялар тарихының дерек көзі. 

    XX - ғасырдағы өмір сүрген ірі тоталитарлық мемлекет КСРО тарихын зерттеуде қарастыратын үлкен мәселелердің бірі кеңес азаматтарының құқықтарын шектеген саяси репрессиялар тарихы болып табылады. Большевиктер мемлекет басына келгеннен-ақ саяси қуғынды бастады. Бүгінгі күні аталған тақырыпты дерек көзі ретінде зерттеу жүзеге асуда. Мәселені ашу үшін алдымен, мұрағат құжаттары анықталуы, ашылуы қажет.

  Деректану - бұл тартымды іздеу әлемі. Деректану - қандай да болсын нақты дерек-ті ғылыми жұмыста, практикалық мақсатта, жарияланымдарда, көркем әдебиетте, музей қызметінде пайдалану мүмкіншілігінің бағасы. Біздің заманымызда тарихшылар, тарихшы-мұрағаттанушылар алдында тарихи шындықты қалпына келтіру күрделі міндеті тұр [1, с. 528]. Кеңес кезеңінің деректерінің көлемді бөлігі мұрағат құжаттары екені белгілі. Сондықтан мұрағаттық материалдарды ғылыми айналымға қосу, сараптау тарихшылардың міндеті.

  Кеңестік саяси репрессиялар туралы дереккөздері Қазақстанның барлық мұрағаттарының құжаттары болып табылады. Дегенменен де, Кеңестер Одағы орталықтан басқарылған мемлекет болғандықтан, басқарушы-ұйымдастырушы құжаттардың көпшілігі Ресейдің орталық мүрағаттарында жатыр. Сондықтан да деректанулық талдауды толыққанды жүргізу үшін мәскеулік материалдарды пайдалану қажеттігі туындайды.

  1917-1956 жылдардағы кеңестік саяси репрессиялар туралы деректерді төмендегі мүрағаттардан таба аламыз:

1. Қазақстан Республикасы Президентінің мұрағаты.
2. Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағаты.
3. Қазақстан Республикасы Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің мұрағаты.
4. ҚР Бас Прокуратурасы Құқықтық статистика және арнайы есептер бойынша Комитетінің мұрағаты.
5. Қазақстанның облыстық мемлекеттік мұрағаттары.

  Кеңестік биліктің ерекшелігі, большевиктер елді орталықтандырылған, мемлекеттік басқару органдарымен басқарды. Сондықтан да, Кеңес өкіметі жылдарында саяси реп-рессияны басшы органдар жүргізді. Бұл туралы 1993 жылғы 14 сәуірдегі «Жаппай қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы» Қазақстан Республикасының Заңында [2]. саяси репрес-сияны жүргізген мына мемлекеттік мекемелер аталады: КСРО Жоғары Соты мен оның сот алқаларының, КСРО Айрықша бас саяси Басқарма алқасының, КСРО Ішкі істер халық комис-сариаты-Мемлекет Қауіпсіздігі министрлігі-Ішкі істер министрлігі жанындағы айрықша кеңес, КСРО Прокуратурасы мен КСРО ішкі істер халық комиссариатының Тергеу істері жөніндегі комиссиясы, Бүкілодақтық Төтенше Комиссия, Саяси бас басқармалары.

  Мұрағаттардағы құжаттар аталған мекемелер мен олардың бөлімшелерінің матери-алдары болып табылады. Мекемелер тарихын ашу арнайы мемлекеттік мұрағаттардың мәліметтерін пайдалануды талап етеді. Қазақстанның орталық мұрағаттарының жиырма-сыншы ғасыр тарихы жөніндегі материалдары - кеңестік басқару, атқару, сот, орындау мекемелер! құжаттары.

      Кеңес қоғамының тарихы бойынша келемді деректер тобын мекемелер, ұйымдар, өндірістердің іс жүргізу құжаттары құрайды. Басқару ақпаратты қайта ұйымдастыру, беру, бағалау үдерісі ретінде болады және әзірше қағаздық құжаттар ағымы формасында жүзеге асады. Құжаттар фактілерді, оқиғаларды, қүқықты, өкілеттілікті куәландырады және бекі-теді, дәйектейді. Құжаттардың тарихи дерек ретіндегі маңызы олардың қоғамдық дамудағы роліне және ондағы енгізілген мәліметтердің ғылыми тарихи құндылығына сай анықталады. Егер үздіксіз басқару практикасында құжаттардың белгілі бір тобына қажеттілік біртіндеп төмендесе, ал олардың тарихи дерек ретіндегі функциясы тұрақты болып қала береді [3, с. 393]. Мұрағаттық құжатты сипаттау, одан әртүрлі шектеулерді алып тастау, яғни мұрағаттық құжатты көпшіліктік мұрағат құжатына айналдыру-оның өзініңөмір сүруінің төртінші кезеңіне, тарихи дерек дәрежесіне өтуін білдіреді [4, сс. 36,40].

  Мұрағаттар деректерін пайдалану екі жолмен жүзеге асады. Біріншіден, мұрағаттар оқу залдарында жұмыс істеу, екіншіден, мұрағаттар шығарған құжаттар жинақтары материалдарын пайдалану. Сондықтан да, зерттеушілердің толыққанды жұмыс істеуіне мұрағаттанушылардың құжаттар жинақтарын шығару дәрежесі де әсер етері сөзсіз.

  1. Қазақстан Республикасы Президентінің мұрағаты. Оның құрамына Қазақстан Коммуниста партиясы Орталық Комитеті жанындағы партия тарихы институтының партия мұрағаты секторы және Қазақстан Коммуниста партиясы Алматы облыстық Коми-тел мұрағаты сақталуын жүзеге асырған Кеңестер Одағы Коммуниста партиясы мүрағат қорының бір бөлігі енді [5,с. 9]. Кеңестік басшылықтың көптеген құжаттары осы мұрағат қорларында сақтаулы. Сондықтан да, аталған мұрағат қорлары кеңестік басқару мекемелері туралы мәліметтерді топтастырған. Саяси репрессияларға байланысты құжаттары бар мекеме қорлары төмендегідей болып табылады: РКП(б) Қырғыз (Қазақ) бюросы. 1918-1922 жж.; РКП(б) Қырғыз (Қазақ) облыстық комитеті. 1921-1925 жж.; БКП(б) Қазақ Өлкелік Комитеті. 1925-1937 жж. Жетісу облысы ерекше тағайындау бөлімінің штабы.1921-1927 жж.; Қазақстан Коммуниста партиясының Орталық Комитеті.1937-1991 жж.; Қазақ КСР Ішкі істер министрлігінің тұтқындар орындары басқармасының саяси бөлімі.1946-1961 жж.; Қазақстан Коммуниста партиясы Орталық Комитетінің саяси зерттеулер институты. 1931-1991 жж.

  Мұрағатта Алаш қайраткерлерінің кеңестіктер тарапынан қудалануына, Кеңес өкіметінің орнығуына, тәркілеу, ұжымдастыру, отырықшыландыру сияқты мемлекеттің жүргізген реформалары және олардың салдарларына қатысты деректер көп.

  Бүгінгі күні Қазақстандағы 1931-1932 жылдардағы аштық салдарынан қаза болғандарды ресейлік ғалымдар Ресейдегі, Украинадағы аштықтан өлгендермен қатар саяси репрессия құрбандары категориясына кіргізуге ұмтылуда [6], ал қазақ байларын тәркілеп, жер аударуды «кулактық жер аудару» деп атап, депортацияға жатқызуда [7, с. 32]. Бұл туралы 1993 жылғы 14 сәуірдегі «Жаппай куғын сүргін құрбандарын актау туралы» Қазақстан Республикасының Заңында [2]. «Саяси қуғын сүргіндер құрбандары ретінде сондай ақ КСР Одағы мемлекеттік өкіметтің жоғары органдарының құжаттары негізінде Қазақстанға және Қазақстаннан күштеу арқылы құқыққа қоныс аударуға ұшыраған адамдар да танылады. Осы Занда саяси қуғын сүргіндерден зардап шеккендер ретінде ата аналарымен немесе олардың орнындағы адам-дармен бірге бас бостандығынан айыру орындарында, айдауда, жер аударуда немесе арнайы қоныс аударуда болған саяси қуғын сүргіндер құрбандарының балалары, сондай -ақ қуғын сүргін кезінде он сегізге толмаған және оны қолданылуы нәтижесінде ата анасының қамқорлығынсыз қалған саяси қуғын сүргіндер құрбандарының балалары танылады». Сондықтан да аталған деректік материалдарды Қазақстандағы саяси репрессиялардың бір бөлігі ретінде зерттеу мәліметтері ретінде пайдалануға болады.

    Қорлардағы басқарушы ұйымдастырушы құжаттар саяси репрессияларға байланысты көптеген деректерді анықтайды. Материалдар арқылы жоғары жақтың басқару жүйесінде саяси үстемдікті жүзеге асырғанын көре аламыз.

  ҚР Президентінің мүрағаты саяси репрессияларға байланысты құжаттар жинақтарын шығарып отырған бірден бір мекеме. Қазақстан Республикасы Президентінің «1997 жыл-ды қоғамдық келісім және саяси репрессия құрбандарын еске алу жылы деп жариялауы туралы» Жарлығына байланысты аталған мүрағат «Политические репрессии в Казахстане 1937-1938 годах» [8, с. 336] атты құжаттық жинақ шығарды. Бұл еңбек кеңестіктердің елімізде жүргізген саясатындік саясатқа байланысты қабылдаған шаралары туралы көптеген мәліметтер бар. Көбінесе еліміздегі тарихшыларға аталған тақырып бойынша үлкен тарихи дерек көзі бола алады.

      Аталған мұрағат деректерін жариялаудағы тандалған тақырыптардың алуан түрлілігінің арқасында көптеген көкейкесті мәселелерді аша алады. Қазақстан тарихында құрбандары көп болған дәстүрлі қазақ қоғамын күйретуге бағытталған кеңестік реформаларды бейнелейтін материалдар да жарық көрді. Ол елімізде жүргізілген күштеп ұжымдастыру мен отызын-шы жылдардағы аштық мәселесін қамтиды. Сонымен қатар, Кеңестер Одағындағы кеңестік репрессивті саясаттың бір бөлігі арнайы қоныс аударушылар туралы құжаттық жинақтар шығарылуда . Жинақтар тақырыптардың зерттелуіне зор мүмкіндіктер беруде. Жеке қоғам қайраткерлеріне де арнайы құ жаттар жинақтары шығарылуда [10].

2.    Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағаты. Бұл мекеме отан тарихы бойынша Қазақстандағы ең үлкен мұрағат болып табылады. Мұрағат КСРО Мемлекеттік мұрағат қоры туралы Ережеге сай кеңес кезеңінің құжаттарын - мемлекеттік өкімет пен мемлекеттік басқару жоғары және орталық органдарының, қоғамдық және кооперативті мекемелер, ұйымдар және өндірістер қорларын, сонымен қатар жеке құжаттар, жанүялық қорлар мен коллекцияларды жоспарлы түрде жинақтады [11, с. 1,2]. Сондықтан да, мұрағатта кеңестік мемлекеттік мекемелер материалдары көптеп кездеседі. Атап өтсек, Кеңес өкіметінің орнау кезіндегі Қазақ әскери комитеті, Қазақ әскери революциялық комитеті, кейін КСРО кезіндегі РКП(б) Орталық Комитеті Қазақ облыстық бюросы, Қазақ КСР заң министрлігі, Қазақ КСР Прокура-турасы, Қазақ КСР Жоғары соты, Қазақ КСР Ішкі істер халкомы (НКВД) қорларында еліміз-де жүргізілген саяси репрессиялар барысы туралы мәліметтер бар. Басқа мұрағаттармен салыстырғанда, Орталық мұрағатта кеңес кезеңі хронологиялық тұрғыдан толық қамтылады. Құжаттар алдыңғы мүрағаттағы секілді басқарушы үұымдастырушы сипатта.

  Бұл мұрағатта большевиктер саясатына қарсылық, алаш қайраткерлерінің кеңестіктерге қарсы күресі, 1920-1930 жылдардағы кеңестіктердің дәстүрлі қазақ қоғамына шабуылы туралы материалдар да жеткілікті. Ал кейінгі орныққан мемлекеттік мекемелер құжаттарын басқа мұрағаттар құжаттарымен байланыстыра және салыстыра отырып, тарихи үдерісті анықтауда дерек ретінде пайдалануға болады. Сонымен қатар, облыстық дәрежедегі кей-бір кеңестік органдар қорлары да бар. Дегенменен де, революцияға дейінгі құжаттармен салыстырғанда, кеңестік құжаттардың көпшілігі жергілікті мекемелерде сактаулы.

  Бірақ, осындай мол мұрағат қоры бар Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағатында құжаттар жинақтар шығару жағы толыққанды жүзеге аспай отыр. Тек қана кей-бір жинақтарда ғана аталған мұрағат құжаттарын кезіктіруге болады [12].

       3.Қазақстан Республикасы Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің мұрағаты. КСРО Мемлекет қауіпсіздігі министрлігі, Мемлекет қауіпсіздігі комитеті құжаттары сақталған арнайы мемлекеттік мұрағат. Онда Қазақстанда жүргізілген сот процестері мен айыптау қорытындылары, саяси репрессияға ұшыраған жеке тұлғалардың істері кездеседі. Аталған мұрағат материалдары әлі толық ашылмаған мәліметтер болып табылады.

    Дегенменен де, кейбір деректер ішінара жарияланып жүргенін айтып өтуіміз керек. Бұл, әсіресе, саяси репрессия құрбандары ұрпақтары шығарған еңбектерде кездеседі. Мәселен, саяси репрессиялар құрбандарының ұрпақтары С.Бөкейханов, М.Биленко, Л.Күдериналар өз еңбектерінде сот процестері, айыптау қорытындылары сияқты көптеген деректерді ашып көрсетті. Алаш қозғалысының өкілдерінің мәлімдемелері де құжаттық жинақтарда жарық көруде. Жалпы, мерзімді басылымдарда да кейбір құжаттар жарияланды, жариялануда [13].