Кемірушілер отряды

Мұғалім түрдің анықтамасын береді, ал оқушылар оны дәптерлеріне жазады.

Мұғалім тақтаға қарастырып өткен көбелек түрлерінің схемасын сызады. Сонан соң мұғалім бұл мінез-қылығына, қоректенуіне, жұлдыз құрттарының сыртқы құрылысына қарап оңай табуға болатындығына көңіл аударады.

Оқушылар көбелектермен  жұлдыз құрттарды қарап көріп, оларды салыстырады, олардың белгілеріндегі жалпы ұқсастықтарды және айырмашылықтарды табады.

Мұғалім оқушылардың  назарын айқындалған ұқсастық белгілердің қарастырып отырған түрлер арасындағы туыстық байланысты көрсететіндігіне аударады.

Ұқсас түрлер бүдан түрі ірірек жануарлар топтарына күндізгі төмен көбелек — бүлардың бәрі ванесса туысының түрлері. Бір туысқа жататын жануарлардың арасында әрдайым туыстық байланыс болады.

Мұғалім таблицадан немесе коллекциядан үлкен перламутровка көбелегін көрсетіп, оқушыларға ванесса туысына жататын көбелек пен перламутровка туысына жататын көбелектің белгілеріндегі айырмашылықты табуды ұсынады.

Бұл туыстардың арасындағы ұқсастыққа қарағанда, кем болады.

Классификациямен таныстыру  барысында мұғалім ұқсас туыстардың бір тұқымдасқа біріктірлетінін атайды.

Мысалы андардың ішінде - ит, түлкі, поляр түлкісі, қорқау қасқыр деген туыстары белгілі. Белгілерінің жалпы ұқсастығына қарай оларды ит тұқымдасына біріктіреді.

Туысқан ұқсас тұқымдастар өзінше, отярдқа біріктіріледі.

Мысалы: ит тұқымдас, мысық тұқымдасы, Аю тұқымдастары жыртқыштар отрядына кіреді Ұқсас отрядтар одан да ірірек топқа-класқа біріктірледі. Мысалы, жыртқыштар отряды, маймылдар отряды, кит тәрізділер отряды сутқоректілер немесе аңдар класына жатады. Туысқан /ұқсас/ кластар ірі топ-типтері біріктіріледі.

Классификацияны оқып-түсіндіру  барысында мұғалім тақтаға мынандай схема сызады.

Мұғалім түрден типке қарай көтерілген сайын системаны топтарынының арасындағы ұқсастықтар мен туыстық белгілер біртіндеп азая беретініне ал айырмашылықтар арта беретініне ерекше назар аударады. Сонымен қатар жануарларды типтен бастап түрге дейін қарастырғанда ұқсас белгілері біртіндеп көбейеді де, айырмашылықтары азаятыны болады. Мұғалім оқулықтан форзацындағы суреттерді пайдалана отырып, классификация дегеніне не екенін, сондай-ақ осы күнгі система жануарлардың ғылыми классификация болып табылатынын және жануарлар дүниесінің қарапайым формасынан күрделі формасына қарай тарихи дамуын көзге елестететінін түсіндіреді.

Мұғалім жануарлардың әр тобының латын тілінде ғылыми аты болатынын баяндайды. Ғылымда латын тілі бірліктерді анықтау үшін халықаралық тіл ретінде қабылданған. Әрбір түрдің аты екі сөзден тұрады, мысалы:

 

Қосарынан атау ыңғайлы, өйткені бірден әрбір жануардың қай туысқа, қай тілге жататынын көрсетеді. Оқушылар жануарлар классификациясын оқып үйрену процесінде, өсімдіктер дүниесі сияқты, жануарлар дүниесінің де соншалықты орасан көп түрлі екенін байқайды. Әр түрлі жануарлар алуан түрлі тіршілік жағдайында мекендеуге бейімделген,

Мұғалім жануарлардың өзара тіршілік ететін орта жағдайына бейімделетіндіктері соншалықты тіпті олардың басқа ортаға болатында жойылып кететініне, мәселен балық ауада өліп қалса құрлықта кез келген жануары суда өліп қалатына ақ аюлар мен пенгвиндер полярдың маңында тамаша тіршілік ететін болса, арыстандар мен маймылдар тек климаты ыстық жерде мекендейтіне тоқталып өтті.

Мұғалім сыныпта:

Біз көріп отырған жануарлар дүнйесі әрдайым осындай болған ба? —деп сұрақ берді.

Оқушылардың жауабынан  кейін, мұғалім қазба жануарлар жайында баяндады, және жер бетінде жануарлар дүниесі өзгеріп, дамып отыратынын баса айтты. Ғылым жануарлар дүниесінің өзгермейтіні туралы діни тұжырымдардың жалғандығын мәлімдейді.

Оқушылар білімін пысықтау.

Мұғалім оқушылардан жануарлар классификациясында қандай маңызы бар екенін, сондай-ақ жануарлардың осы күнгі системасы нені бейнелейтінін сұрайды.

Дара клеткалы /торшалы/ жануарлар. Қарапайымдылар түрі.

Жануарлар әлемін оқу, қарапайымдылар түрімен танысудан басталады. Жануарлардың бұл тобы шығуы тегі жағынан ежелгі және морфологиялық, анатомиялық құрылымы жағынан өте қарапайым. Жануарлардың бұл түрлері, барлық организмның қызметін орындайтын бір ғана клеткадан тұрады. Ботаника курсы бойынша оқушыларға осы тәріздес бактериялар, балдырлар және бір клеткалы саңырауқұлақтар белгілі.

Жануарлар мен өсімдіктер әлемінің биологиялық жағынан ұқсас болуы, органикалық дүниенің шығу тегінің бірі екендігін көрсетеді. Сондықтан бір клеткалы жануарлар мен өсімдіктерді өмір сүру ерекшеліктері мен құрлымдарын салыстырып түсіндіруі қажет. Мұндай талдау, ботаника ережелерін зоологая материалдары мен қайта талқылап, оқу арқылы жасалады.

Зоологаялық материалдарды  өту кезінде бір клеткалы жануарларға  ғана тэн ерекшешктерге дайын  органикалық заттармен қоректену  қозғалуы, құрлым күрделілігі  баса мән беру керек.

Өйткені оқушылар бір  клеткалы жануарлар мен өсімдіктерді бір-бірімен шатастыруы мүмкін, Сонымен қатар, қарапайым жануарлар, қарапайым өсімдіктер тәрізді планетамыздың алғашқы оганизімдерінің бірі: Бұл тақырыпты оқыған кезде, жануарлар әлемінің, сонымен бірге бүкіл органикалық әлемнің тарихи дамуына түсініктеме беріледі.

Қарапайымдар тобында әр жерде, жағдайларда кездесетін түрлерге бай. Бұлардың кейбіреулері адам, жоғарғы топ жануарлар организмінде кездесетіндіктен, оқушыларға жалпы және жеке гигиенаның алатын орнына тоқталып өту қажет .

Безгек паразиті секілді  қарапайымдыларға түсінік беру барысында, республикамыздағы безгекке қарсы  күресу жұмыстары жайлы айтылады.

Нозема споровигімен жүйелі түрде жұмыс жүргізетін отандық жібек шаруашылығымен айналысатын мамандар ғана таныс. Ал Ауғаныстан, Турция, Пакистан т.б. шығыс елдерінде бұл жібек құрты жібек шаруашылығына едәуір шығын келтірді. Бұл тақырыпты талдауға 5 сағат бөлінген.

1 және 5 сабақ тақырыптаарына  методикалық өңдеулер ұсынылады.

 

Қарапайымдылардың паразиттік түрлері.

 

Мақсаты. Безгек паразитті  мен нозема биологиясымен танысу. Еліміздегі безгек және пебринамен зақымдану ошақтарын жою мақсатындағы жұмыстары жайлы айту.

Жоспар.

1. Оқушыларға таныс,  инфекциялық ауру қоздырғыштары, бір клеткалы организмдерді қайталау.

2. Микроппрепораттармен  өз бетінше жұмыс істеу - безгек паразитті қарау.

3. Оқушылармен безгекпен күрес жүргүзу туралы әңгімелесу

4. Оқушыларға пебрина қоздырғышына ноземе жайлы және оның алдын-алу туралы әңгімелесу.

5. Жаңа материалды қорытындылау.

6. Үй тапсырмасын түсіндіру.

Жабдықтар:

1. Амеба мен нифузория туфелканың суреті.

2. Безгек паразитінің жыныссыз көбейу циклі мен жалпы көрінісі.

3. Ноземаны жалпы көрінісі.

4. Тарату материалы-безгек масасының ылғалды препараты.

5. Тірі гамбузия мен қарп малькасыбар аквариум.

6. Күкірт салынған пакет.

7. Ахрейкин таблеткасы.

8. Безгек паразит, нозема  микропрепараттары.

Сабақтың барасы: Мына сұрақтарға жауап беру; қандай түкті  өсімдікті организмдер адамдар  мен жануарлар организіміне еніп инфекциялық ауру тудырады. Ауру тудырушы бактериялар бейнеленген таблица да көрсетіледі. Қандай қарапайымды жануарлар адамдарда ауру туғызады және бұл аурулардың алдын алауға болады.

Дизентериялық амеба  бейнеленген сызба көрсетіледі. Безгек неден пайда болады және бұл аурудың алғашқы белгілері. Безгек ауруын қандай дәрілердің көмегімен емдейді.

Оқытушы оқушылардың  жауаптарын қорытындылап: микроскоп арқылы безгек паразитун көруді ұсынады. Оқушылар безгек құрлысын белгілі қарапайымдылар құрлысымен салыстырады. (№5 сызба көрсетіледі). Осыдан сұрақ қойылады. Безгек паразит адам организіміне қалай енеді? Жауап: Маса шағуы арқылы.

Оқутышы мұндай масаның сау адамды қалай шағатындығы жайлы айту арқылы, жауап беруші оқушының ой - өрісін арттырады, қарапайым және безгек масасын бейнелеп сызба көрсетіліп, құрсақ орналасуына жеке көңіл белінеді.

Әр үстелге безгек масасының ылғалды препараты  таратылып оның суретін салып  алу тапсырылады. Таратылу материалдарымен  жұмыс істеп болғаннан соң оқытушы келесі ТМД елдеріндегі безгек ауруымен күрес тақырыбын түсіндіруге көшеді.

Оқушылардың бұл тақырып жайлы не білетіндігін анықтау мақсатында сұрақ қойылады. Ұлы Қазан ревалюциясына дейін және қазіргі уақытта безгекке қарсы күрес қалай жүргізілуде.

2-3 оқушылар жауап бергеннен  соң оқытушы безгек ауруын  ревалюцияға дейінгі уақытта  Орта Азия елдеріндегі таралуы және дін революююцияға дейінгі уақытта орта Азия елдеріндегі таралуы және діннің бұл ауру таралуын қалай түсіндірілген жайлы әңгімелейді. Бұрынғы уақытпен салыстыра келе, үкіметтің денсаулық сақтау жолындағы үлкен жұмысына, безгекке қарсы құрылымдар жүйесіне дәрігер - мамандар даярлайтын жоғарғы және орта медициналық оқу орындарының жете көңіл бөлінеді. Безгекке қарсы күрес екі бағытта жүргізілді. а) безгек массасын жою. Батпақты ойпақ жерлерді құрғату, қарп, гамбузия т.б. балық түрлерін, су қоймаларына қоныстандыру; б) ауруларды дәрі-дәрмектермен емдеу арқылы безгек паразитін жою. Безгек аурумен ауру оқиғалары саны құрт кемігенін дәлелдейтін статистикалық мәліметтерді көрсету ұсынылады. Әңгімелеп болғаннан соң оқу материалы мына сұрақтарды қою арқылы қорытылады: Безгек паразитінің және амебаның /немесе туфельканың/ көбеюнің айрмашылығы неде?

Қандай шаралар қолдану  арқалы безгек ауру жойылды? Осы сұрақтарға жауап бергеннен соң оқушылар нозема споровигімен танысты. Нозема бейнеленген сызба көрсетіліп оқушыларға нозема мйебезгек паразитін салыстыру ұсынылады. Оқытушы петрин Кеңес үкіметі жылдары оған дейін болғаны жайды әңгімелейді. Гренат зауаттарының салынуы , таза жібек құртының ұрығы алынуына байланысты, бұл ауру толық жойылды:

Мына сұрақтарға жауап беру арқылы сабақ қорытындылады. Қандай қарапайым жануарларды паразиттер деп қайсыларын паразит қожайындары  деп атайды: Религия инфекциялық ауру таралуының шын мәніндегі себептері неде?

Біздің республикамызда  қарапайымдылармен қандай күрес жүргізілді және жүргізілуде. Ұсынылған сұрақтардан оқытушы еркіне қарай 1-2 таңдап алынады.

Үй тапсырмасын орындау  барысы түсіндіріледі.

 

Жалпақ құрттар  типі.

 

Тақырыптың білімдік немесе тәрбиелік маңызы: Жалпақ құрттар типіне мыналар жатады. Түкті құрттар ақ планариді мысалға алу арқылы танысамыз. Сорғыштар класы /бауыр сорғышы/ жалпылама оқытылады. Лента құрттар класы /сиыр цепен /жабысқақ//. Құрттар ішек қуыстыларға қарағанда морфологиялық және анатомиялық құрылымы күрделі, екі жақты симметриялы, дамыған бұлшық ет, анық көрінетін органдар жүйесі және жыныстық көбею бұл типке тән құбылыс. Бұл ерекшеліктер жалпақ құрттардың органикалық дүниенің эволюциялық даму сатысындағы орнын анықтайды.

Көптеген жалпақ құрттар паразиттік түрде адам, жануарлар организімінде өмір сүреді. Олардың регенерацияда көрінетіндей, қоршаған ортаға бейімделуі қызық-ақ. Бұл тақырыпты өту барысында күрделі биологиялық түсініктер қалыптасып, қоғамдық және жеке гигиенаны сақтау қамтылады. Біздің еліміздегі денсаулық сақтау және медицина дамуы жайлы мәліметтерді қолдануға болады.

Бұл тақырып 4 сағат берілді.

 

Түкті құрттар

Мақсаты: Жалпақ құрттарға жалпылама сипаттама беріп бұл типтің, басым көпшілігі паразитті түрде өмір сүретіндігіне, құрлысы күрделігіне аса мән беру. Ақ планарид мысалға алу арқылы оларды ішек қуыстылармен салыстыра отырып морфологиялық, анатомия құрлымы күрделілігін көрсету. Жоспары: 1. Ішек қуыстылармен салыстыру арқылы қысқаша сипаттама беру.

2. Планаридің сыртқы сипаттымен танысу лупамен және дәптермен өз бетінше жүмыс істеу.

3. Планаридің сыртқы және ішкі құрлысы.

4. Тақырыпты қорытындылау. Планари құрлысын суретін дәптерге салу.

5. Үй тапсырмасын түсіндіру.

Құрал-жабдықтар;

1. Планари сыртқы, бауыр сорғышы, бұқа жабысқағы, қос жынысты өсімдіктер гүлі бейнеленген қабырға сызбалары.

2. Планари бейнеленген диапозитивтер.

3. Диопроектер.

4. Фиксаждалған немесе тірі планарилер.

5. Мектеп лупалары.

6. Препаровалданған инелер.

Сабақтың барысы: Оқытушы  жаңа тақырыппен таныстырып, сызбаларды қолдану арқылы жалпақ құраттарды ішек қуыстылармен салыстыра отырып, олардың құрылысын күрделігіне жеке көңіл бөлу.

Салыстыру үшін мына сұрақтарға жауап береді: Ішек қуыстылар сипаты қандай? Ішек қуыстылар типіне көп түрлі түрлі болуы неліктен? Ішек қуыстылардың табиғатта, адам өміріндегі маңызы қандай? Ішек қуыстылар бейнеленген сызбаларды көрсету.

Оқушылар жауап бергеннен соң  оқытушы: жалпақ құрттар паразитті түрде өмір сүретіндігіне және жануарлар мен адамда ауруы туғызатындығына жете мән бере отырып түсіндіреді. Бұл сұрақты талқылау барысында сорғыштар класынада тоқталып өткені дұрыс. Бұл класпен танысуға арнайы сағат бөлінбеген дегенмен оқушылар бұл жануарлар туралы жалпылама мағлұмат алуы тиіс. Жалпылама сипаттама беріп болғаннан кейін, оқытушы планаридің фиксаждалған препаратын лупа арқылы, оның дене тұрқына көңіл бөліп, жыланмен салыстыра отырып қалуды ұсынады. Оның ерекшеліктерін, түктерін, көзі арқылы бас жағын табуды тапсырады.

Тірі планаримен жүмыс істегенде, мұқият препаровалды инемен жануарды түртіп, оның қарсы реакциясына көңіл бөлінеді. /дененің жиырылуы нерв жүйесі мен бұлшық етін жақсы дамығанын көрсетеді/.