Кемірушілер отряды

Егерде камбаланың басы қара қоңыр грунтта болып, көзі сол  реңді қабылдаған болса балықтың денесіндегі қара қоңыр пигмент  клеткалары созылады, ол терінің реңін қоңыр тартқызады. Егер басы бозғылт грутта жатса, онда боз пигмент клеткалар созылады да терісі ақшыл тартады. Осындай грунттың түсуіне байланысты терең сулардағы балықтардың түсін қоңырқай болып маржан болып рифтеріндегілердің түстерін ашық реңді болуы рефлекторлық өзгеріс екендігін түсіндіреді. Осы сияқты іштен пайда болған рефлекстердін жануарларды жыртқыштардан қорғауда арасан зор бейімдеушілік манызы бар.

 

Балықтардың шығу тегі мен көп түрлілігі. Балықтар классының систематикасы мен сипаттамасы .

Сабақтың мақсаты: Су ортасындағы жағдайға тәуелділігіне байланысты экологиялық әр түрліліктерінің себептерін аша отырып, балықтың көп

Груннтың түсіне байланысты камбаланың реңінің өзгеруі

(қолдан жасалған таблица)

 

түрлілігі және шығу тегі жайында ұғым беру. Оқушыларды шемірмшекті сүйек шеміршекті, қос тынысты және саусақ қанатты балықтардың құрылысындағы ерекшеліктерімен таныса отырып, олардың балықтар жайындағы ұғымын кеңейте түсу. Кластың систематикасы мен эволюциясы жайында ұғым беру.

Методтары: Баяндау, әңгіме.

Құрал - жабдықтар: Табиғи құралдар. Балықтардың ылғал препараттары:

Сабақтың барысы: Мұғалім төрт вариантты сұрақтарына жазбаша жауап беруді ұсынады.

Карточканың I варианты.

1. Балық өзін қоршаған ортада болып жатқан өзргерістерді қай органдарының көмегімен сезеді. Балықтың дыбысты қабылдауындағы ерекшеліктері қандай?

2. Балықтың қандай жүзу қанаттары басқа омыртқалы жануарлардың жұп аяқтарына сай келеді?

Карточканың 2 варианты.

1. Балық скелетінің бөлімдерін атап шығыңдар. Скелеттің тірек және қорғаныштық ролі неге негізделген?

2. Балық тіршілігінде торсылдақтың қандай маңызы бар?

Жаңа материалды оқыту: Бас сүйексіздердің біразы жойылып кеткен де екінші бір бөлігі бір жағынан, жақсүйексіз жануарлардың бастамасын берген екіншіден осы күнгі балықтардың арғы тегі болған ертедегі балықтардың бастамасы берген.

Ең алғашқы омыртқалылар балықтар болғандықтан және омыртқалылардың  арғы ата - тегі болып есептелетіндіктен, олардың құрылысы қарапайым болған.

Баяндау барысында тақтаға балықтардың шығу теігінің және систематикасының схемасын сызады. Оқушылар оны дәптерлеріне жазып алады.

Бұл схемаға бір бет беруді ұсынады.

 

Балықтардың шығу тегі систематикасы

 

Мысалы, оттек мөлшері  аз болғандықтан басқа балықтар тез  қырылып

 

қалатын су қоймаларында тұщы су балықтары - қара балық және табан балықтар тіршілік ете алады. Оңғақ және табан балықтардың бұл ерекшеліктерін олардың терісімен көбірек танысып алатындығынан деп түсінуге болады. Антрактикалық сулардағы балықтардың кейбір түрлерінің қанында түс болмайды, су сияқты болады. Ақ қандағы оттек мөлшері аз, өйткені тіршілік жағдайына байланысты бұл балықтардың оттекке деген мұқтаждығы кеміген. Нәлім балық дұрыс өсіп жетілу үшін оттектің мол болуы жеткіліксіз, сонымен қатар оған судың температурасының төмен болуы керек, осындай жағдайда нэлім өте жақсы өседі. Нәлім басқа балықтар сияқты көктемде көбеймей, желтоқсан - ақпанда көбейеді.

Басқа бір балықтар ыстық  қайнарларда +52С температурада мекендеуге бейімделген. Ондай ыстық суда қолды ұстап тұруға болмайды. Әдеттегі балықтардың + 30 С - ден жоғарғы температурада жүрек қызметі бұзылады.

Жаңа материалды оқыту: Балықтардың бір - бірінен мекен  ортасына және тіршілігінің түрлілігінен ғана ажыралып қоймай, құрылысының күрделілігінен де, яғни сыртқы, ішкі құрылыстарының күрделілігінен, ертедегі шығу тегі жағынан да ажыратылатынын хабарлайды.

Балықтардың осындай  алуан түрлігіне қарай, оларды негізінен  екі топқа бөлді: шеміршекті балықтар деп, оған акула және скаттар жатады, сонан кейін сүйекті балықтар, оған балықтардың төрт тобы - сүйекті шеміршекті, сүйекті, қос тынысты, саусақ қанатты балықтар жатады. Терісі қабыршақпен қапталған; жұп аяқтардың орнында жүзу қос қанаттары бар; көпшілігі желбезектері арқылы тыныс алады, жер бетіндегі жануарларды. Ішкі скелеті - омыртқа жотасынан тұрады: жүрегі екі камералы, қан айналуының бір ғана шеңбері бар, зат алмасуы баяу жүреді, денесінің температурасы тұрақты емес.

 

Бауырмен жорғалаушылар  класы немесе Рептилий.

Оқу - тәрбиелік міндеттері: Бауырмен жорғалаушыларды мысалға ала отырып қос мекенділерге қарағанда одан да ары кеңінен таралып, құрлықтың жануары бола түсуіне мүмкіндік берген жануарлар құрылысының және органдарының атқаратын қызметінің қүрделене түсуімен оқушыларды таныстыру. Қоректену қозғалу тәсілдерінін түрліше болуында ұғым беру.

Жануарларға мейірімділікпен  қарауды тәрбиелеу мақсатында зиянды насекомдар мен кемірушілерді жоюдағы бауырмен жорғалаушылардың ролін көрсету.

Оқушыларға жыланның уын медицинада пайдалану жайында  таныстыру. Улы жыландардың шағуынан болатын ауруларды емдеу шаралары мен олардың алдын ала сақтандырудағы қамқорлығын көрсету.

Биологиялық ұғымдар: Қос мекенділерден жануарлардың жаңа тобының рептилийдің шыққанын айқындай отырып, эволюция жайындағы ұғымды кеңейте түсу.

Кесірткенің сыртқы және ішкі құрылыстары.

Сабақтың мақсаты: Кесірткенің құрлықта тіршілік етуімен байланысты сыртқы, ішкі құрылысындағы ерекшеліктерімен оқушыларды таныстыру.

Методтары: Баяндау, әңгіме.

Құрал - жабдықтар: Табиғи құралдар. Кесірткелер, усыз жыландар, тасбақалар.

Сабақтың барысы: Мұғалім жануарлардың жаңа класы - бауырмен жорғалаушыларды айтады. Ол оқушыларға дәптердегі Хордалылар систематикасынын тиісті графасына кластың атын жазуды ұсынады да тақтаға сабақтың тақырыбын жазады. Кесірткелердің тіршілік ортасы жайлы баяндайды.

Мұғалім оқушылардан ашық күнде кесірткені қайдан кездестіруге болады. Бақа мен кесірткенің тіршілік ету ортасында қандай айырмашылықтар бар. Кешқұрым немесе ауа райы суық болғанда кесірткелер қайтады - деп сұрақ қояды.

Сұр кесіртке құрғақ жерлерде тіршілік ететін нағыз құрлықтың жануары. Мұндай жерде тек мынадай белгілерінің: терісімен тыныс алуы жер бетінде имек өткір тырнақтарының көмегімен қозғалуы, сондай - ақ құйрығының күшті болып, денесінің серпімді иілгіш болуында ғана тіршілік етуге болады. Кесірткенің ішкі құрылысы жайында айтатын болсақ. Кесірткенің секіреті, қан айналу схемасы.

Омыртқалылардың миы таблицаны пайдалана отырып, түсіндіру.

Алдымен кесірткелер  құрғақ ортаға бейімделгенде қос  мекенділерден олардын сыртқы құрылысы жағынан ғана өзгерісі болып қоймай, ішкі органдарының құрылысында да мынадай өзгерістердің болғанын айту керек.

Скелетіндегі өзгерістер: Омыртқа жотасы бір-бірімен қозғалмалы болып байланысқан.

Омыртқа жотасының мойын  бөлігі оңашаланған. Атмосфера ауасымен тыныс алуда маңызы бар көкірек қуысын құратын қабырғалары жақсы жетілген.

Бауырмен жоғарлаушылардың қабырғаларын кергенде өкпесіне ауа  кіреді, ал төмен түсіргенде өкпедегі ауа ығыстырылып шығарылады.

Тыныс алу органдарындағы өзгерістер: Кесірткелердің өкпесі қос мекенділердікіне қарағанда жақсырақ дамыған. Оның көлемі үлкен және құрылысы майда торлы болып келеді, бұның өзі оның жанасу бетін ұлғайтады.

Оларды толып жатқан қан капиллярлары шырмап жатады. Бауырымен  жорғалаушылар терісімен тыныс  алмайтын болғандықтан, мұның маңызы зор.

Қан айналу системасындағы өзгеріс: Кесірткенің жүрегі, қос  мекенділердікі сияқты, үш камералы алайда қарыншасындағы пердесі толық бөлінбеген.

Қан денеде баяу ағады  да, зат алмасуы да баяу жүреді. Дененің  температурасы ауаның температурасына байланысты өзгеріп отырады. Бауырымен жорғалаушылар қос мекенділер мен балықтар сияқты салқын қанды жануарлар.

 

 

 

 

 

 

 

 

Нерв системасындағы өзгерістер: Кесірткелердің жүрегі қос мекендікі сияқты бес  бөлімнен тұрады, дегенмен кесірткелердің алдыңғы миы мен мишығы күштірек дамыған. Сондықтан бауырмен жорғалаушылардың рефлексторлық эрекеттері қос мекенділердікіне қарағанда алуан түрлі болып келеді. Көбею тәсіліндегі өзгерістер: Ұрықтануы іштей болады.

Көбеюі сумен байланысты емес. Ұрық қабымен қоршалған жұмыртқа сыртында ұрықты кеуіп кетуден сақтайын тығыз тері қабығы болады.

Жұмыртқадан личинка емес, толық қалыптасқан кішкене кесірткелер шығады. Қосмекенділерден айырмашылығы, кесіртке жұмыртқадан шыққаннан кейін, түрленбестен дамиды. Түрлену процесі жұмыртқада өтеді.

 

Құстар классы

 

Оқу - тәрбиелік міндеттері: Оқушыларды құстардың құрылысындағы ұшу тіршілігіне байланысты қызмет атқаруының ерекшеліктерімен таныстыру. Бауырмен жорғалаушылар мен салыстыруда құстар құрылысының қүрделене түскенін белгілеу. Тіршілік жағдайына байланысты құстардың алуан түрлілігі жайында ұғым беру. Құстар мен бауырмен жорғалаушылардың туыстас екендігін белгілеу. Табиғаттағы және адамның шаруашылық ісіндегі құстардың маңызын анықтау, сондай-ақ оқушыларды пайдалы құстарды қорғау және үйрету қажеттілігі туралы корытындыға келтіру.

Биологиялық ұғымдар:

Эволюция жайындағы ұғымды кеңейте түсу. Зат алмасуы жайындағы ұғымды тереңдету. Нервизм жайындағы ұғымды кеңейте және тереңдете түсу.

Құстардың сыртқы құрылысы мен тіршілігі.

Сабақтың мақсаты: Оқушыларды құстардын ұшуына байланысты сыртқы құрылысындағы ерекшеліктерімен таныстыру.

Методтары: Баяндау,  әңгіме.

Құрал — жабдықтар: Табиғи объектілер. Тордағы тірі құс тұлыбы, мамық қауырсындар, құстың кептірілген қанаты мен аяғы.

Сабақтың барысы: Мұғалім оқушыларға бауырмен жорғалаушыларды оқып бітіргендіктерін, енді құстар класына біріктірілетін жануарлардың жаңа тобын оқуға кіретіндігі туралы қысқаша түсіндіреді.

Мұғалім тақтаға, ал оқушылар өз дәптеріне сабақтың тақырыбын: «Құстардың сыртқы құрылысы және тіршілігі» деп жазады. Содан кейін мұғалім: бауырмен жоғалаушылардың ішкі және сыртқы құрылысына қандай ерекшеліктер тән. Бауырмен жорғалаушылар қалай көбейеді. Неліктен суық климатты жерлерде бауырмен жорғалаушылар сирек кездеседі жоғары ендіктерде тіршілік етуге олардың қандай бейімділіктері бар. Құстар солтүстік аудандарда кездесе ме. Құстардың басқа жануарлардан қандай ерекшеліктері бар - деп сұрайды.

Мұғалім ұшатын жануарлар омыртқалардың кластарында да кездесетін, ал қауырсынның болуы құстардың сыртқы бейнесіне тән белгі болып табылатынын айтады. Сондықтан оларды қанаттылар деп атайды. Құстың денесін жауып тұрған қауырсын бірдей емес: олардын арасында мамық қауырсындар және жабын қауырсындары болады. Мұғалім тақтаға құстың қауырсынын салады, онын бөліктері және құрылысы жайында баяндайды. Бауырмен жорғалашылар сияқты, құстар да түлейді: белгілі бір ізділікпен қауырсындары түседі де орнына жаңалары шығады. Құстың терісі құрғақ болады, алайда құйрығының түбінде құйымшақ безі бар. Бұл бездің өзінен бөлетін затының ішінде май көп болады. Оны құс тұмсығымен безінен шығарып, қауырсындарын майлайды, содан қауырсынға су жұқпайтын болады. Оқушыларға құстың ұшуы адамзат назарын ертеден аударып келгенін айтқан жөн. Ұшудың әр түрлі типтерінің /қанатын қағып, құлаштап ұшу, қалықтап ұшу/, сондай - ақ құстар құрылысының ерекшеліктерін зерттеу нәтижесінде адам бұл білімді авиация техникасында пайдалануға мүмкіндік алады. Мұғалім қорыта келе, құстардың барлық ерекшеліктері ұшуға және әр түрлі жағдайға бейімделушілік болып табылатынын айтады.

 

Құстың сүйек - ет системасы.

Сабақтың мақсаты: Құстар скелеті мен басқа жануарлар скелеттерінің құрылысындағы жалпы белгілеу. Ұшумен байланысты болған құстар ерекшеліктерді көрсету.

Методтары: Мұғалімнің баяндауы

Құрал - жабдықтар: Табиғи объектілер. Құстың скелеттері, құстың тұлыбы, жабын және мамық қауырсындар.

Сабақтың барысы: Мұғалім оқушыларға мына сұрақтарды береді: сыртқы құрылысындағы қандай ерекше белгілері құстарды жер бетіндегі басқа омыртқалы жануарлардан айырады? Құс қауырсынының құрылысы қандай? Құстардың тіршілігі үшін тұмсығының қандай маңызы бар?

Жаңа материалды оқыту: Скелет. Мұғалім оқушыларға балықтың, бақаның, кесірткенің және құстың скелеттерін салыстырып және олардың құрылысындағы жалпы ұқсастарын тауып белгілеуді талап етеді. Оқушылар құстардың скелетінде де басқа омыртқалылардың скелетіндегі бөлімдердің бәрі бар екенін, атап айтқанда: бас сүйегі, омыртқа жотасы, алдынғы аяқ скелеті болатынын білетін болады. Бұдан кейін мұғалім басқа омыртқалармен ұқсастары болуымен қатар құстар скелетінде ұшумен байланысты пайда болған бірқатар ерекшеліктердің де бар екенін айтады.

Бұлшық еттері: Мұғалім оқушылардан бұлшық еттің қандай қасиеттерінің болатынын және олардың қандай қызмет атқаратынын сұрайды; құстың ең жақсы дамыған еттері қай жерінде орналасқанын сұрайды, алдыңғы аяқ \қанат\ еттерінің нашар жетілгенін және қанаттары төс сүйегінің қырына бекінгенін еттің жиырлуынан қозғалысқа келетінін атап айтады. Көкірек еттері өте жақсы дамыған, мысалы кептердің көкірек етінің салмағы оның жалпы салмағының 6,1 бөлігіне тең.