Іс-әрекеттің қылмыс екендігін жоятын мән-жайлар

      Қылмыс болып табылмайтын тәуекелді  қолдануға байланысты шарттар  да теорияда бірнеше түрге  бөлінеді. Оның бірінші шарты – кәсіптік тәуекелді жүзеге асыру, кәсіпке байланысты дәрігерлік, ғылыми, технологиялық, техникалық қызметтерге байланысты жұмысты жүзеге асыру. Екінші шарт – орынды кәсіби тәуекелді қолдану арқылы заң қорғайтын мүдделерге зиян келтіру. Үшінші шарт, орынды тәуекел ақталған болуы керек. Орынды тәуекелде құқық қорғайтын мүдделерге зиян келтірілуі мүмкін. Кәсіпкер тәуекелді қолдана отырып оның зияндылығын сезеді және одан болатын жалпыға қауіпті зардапты болжайды. Сөйте тұра тәуекелге бел буады, бұлай етпейінше  ол алға қойған мақсатына жетпейді. Сондықтан да тәуекел жай емес – ақталған, орынды болуы қажет. Егер әрекеттер қазіргі ғылыми-техникалық білімдерге және тәжірибелерге сәйкес болса, тәуекел орынды деп танылады. Осы шартқа сәйкес осындай тәуекелге барған адамның теориялық білімге және іс-тәжірибелік істерге негізделген жеткілікті кәсіптік сауаты болуы қажет. Мұндай біліктілік белгілі бір әрекетті білгірлікпен жүзеге асыруға, жаңалықтар табу арқылы алға қойған мақсатына жетуге мүмкіндіктер туғызады.

      Егер тәуекел күні бұрын экологиялық қауіптің болуына немесе адамдардың өміріне, денсаулығына қатер туғызатын болса, онда ол орынды тәуекелге жатпайды.

      Төртінші шарт, тәуекелді қолданған адам заң қорғайтын мүдделерге зиян келтірмеудің барлық шараларын қолданса ғана орынды тәуекел болады. Осы шартқа байланысты адам тәуекелге байланысты әрекеттерді істегенге дейін мүмкін болатын барлық кедергілерді күні бұрын қарастырып, оны жоюдың амалдарын ойластырып, одан туындайтын  қоғамға зиянды нәтижелерді болдырмаудың барлық шараларын қолдануы қажет.

     Бесінші шарт, орынды тәуекел алға қойған мақсатқа тәуекелге байланыссыз әрекеттерсіз жетуге мүмкін болмаса ғана қолданылады. Яғни, орынды тәуекелдің алға қойған мақсаты қоғамға пайдалы нәтижеге жету болып табылады. Олар ғылымда, техникада жаңалық ашу, жаңа технологияны өндіріске енгізу, жаңа материялдар, шикізаттар жасап шығару, ауруға қарсы тиімді емдер табу т.б. Жоғарыда айтылған шарттардың біреуі жоқ болған жағдайда тәуекел орынды деп саналмайды, кінәлі адам жалпы негізде жауапқа тартылады. Аса қажеттілік пен орынды тәуекелдің бір-бірімен ұқсастығы, сондай-ақ өзара айырмышылықтары да бар. Бұларға тән ортақ белгілер: екеуінің де құқықтық және әлеуметтік мәні бірдей, екеуіде құқық қорғайтын мүддеге зиян келтірумен байланысты. Аса қажеттілік құқық қорғайтын мүддеге табиғат күштерінің, биологиялық процестердің, адамдардың қоғамға зиянды әрекеттері арқылы қауіп төндіруі жағдайы негізінде пайда болады. Орынды тәуекел мұндай қауіппен байланысты емес. Аса қажеттілікте адамның әрекеті зиянды тойтаруға бағытталған. Орынды тәуекелде әрекет қоғамға пайдалы жаңа жетістіктерге немесе қолда барды жақсартуға бағытталған. Аса қажеттілік жағдайында зиян үшінші жаққа келтіріледі. Ал орынды тәуекелде зиян тек қана бейтарап немесе үшінші жаққа келтіріледі. Мәжбүрлі қажеттілік жағдайында қауіпті тойтару арқылы сақтап қалған мүдделерге азырақ зиян келтіріледі, ал орынды тәуекелде зиянның көлеміне ешқандай шек қойылмайды.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

7. Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу

      Жаңа Қылмыстық кодекстің 36-бабының 1-бөлігіне сәйкес егер күштеп мәжбүрлеудің салдарынан адам өзінің іс-әрекетіне ие бола алмаса, күштеп мәжбүрлеудің нәтижесінде осы Кодекспен қорғалатын мүдделерге зиян келтіру қылмыс болып табылмайды делінген. Бұрынғы қолданылған қылмыстық заңдарда мұндай ұғым болған емес. Ұзақ жылдардағы сот-тергеу тәжірибесі көрсеткендей, күштеп мәжбүрлеудің салдарынан  адам қоғамға қауіпті іс-әрекет жасап, азаматтар мен ұйымдардың заңды мүддесіне зиян келтіреді. Жаңа Қылмыстық кодекстегі арнаулы норма күштеп мәжбүрлеудің салдарынан болған әрекеттің заңдылық салдарына баға берген. Осы нормаға сәйкес мұндай жағдайда істеген іс-әрекет қылмыс болып табылмайды деп көрсетілген. Мысалы, далада келе жатқан жүргізушіні қарақшы тоқтатып, көліктен алдап сыртқа шығарып, ұрып-соғып, қорқытып ұрланған бір жылқының етін қыстаққа апаруға бұйырған. Міне, осында келтірілген мысалдағы жүргізушінің әрекеті қылмыс болып табылмайды, өйткені ол іс-әрекетті күштеп мәжбүрлеу салдарынан өз ерігінен тыс,  іс-әрекетін басқара алмайтын жағдайда істеп отыр.

      Күштеу - бұл белгілі бір әрекетті істеуге мәжбүрлеу. Мұндай ретте жәбірленушіге күш қолданылып, онын жанын қинайтын, сөйтіп оның еркінен айыратын әрекеттер орын алады. Күштеу тойтарылатын немесе тойтарылмайтын болып екіге бөлінеді. Қылмыстық кодекстің 36-бабының 1-бөлігінде көрсетілген күшпен мәжбүрлеу тойтарылмайтын жағдайда ғана алады. Тойтарылатын күштеуде жәбірленушінің белгілі бір әрекетті істеу мүмкіндігі сақталады. Сондықтан тойтарылатын күшпен мәжбүрлеуге жол бергенде, адамға 36-баптың 1-бөлігі қолданылмайды.

      36-баптың 2-бөлігінде мәжбүрлеудің  екі түрі – психикалық мәжбүрлеудің, сондай-ақ күштеп мәжбүрлеудің  нәтижесінде осы Кодекспен қорғалатын  мүдделерге зиян келтіргені үшін  соның салдарынан адам өзінің  іс-әрекетіне басшылық жасау мүмкіндігін сақтаған жағдайда қылмыстық жауатылық туралы мәселе айтылған. Мұнда сөз тойтарылатын психикалық және күштеп мәжбүрлеулер туралы болып отыр. Мұндай реттерде адамның белгілі бір ерікті тындай алу мүмкіндігі бар, яғни қылмысты істеуге немесе істемеуге. Мәжбүрлеудің осы екі түрі бойынша  адам қылмыстық заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтірген жағдайда ғана қылмыс болып табылады, ал зиян аз болса, ондай іс-әрекетке Қылмыстық кодекстің 34-бабында көрсетілген аса қажеттілік ережесі қолданылып, әрекеттің қоғамға кауіптілігі жойылады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

8. Бұйрықты немесе өкімді орындау

      Қылмыстық кодекстің 37-бабында «өзі үшін міндетті бұйрықты немесе өкімді орындау жөнінде іс-әрекет жасаған адамның осы Кодекспен қорғалатын мүдделерге зиян келтіруі қылмыс болып табылмайды. Мүндай зиян келтіргені үшін заңсыз бұйрық немесе өкім берген адам қылмыстық жауапқа тартылады» делінген.

      Құқылық табиғатына сәйкес міндетті  бұйрықты орындау қылмысты әрекетке  жатпайды. Өйткені мұндай әрекет бастық пен бағыныштының қызметтік қатынастарына, тәртіп талаптарына негізделген. Мұндай бапты Қылмыстық кодексіне енгізу басшылардың, олардың бұрықтары мен өкімдерінің беделін арттырады, сонымен бірге мұндай бұйрықтар мен өкімдерді орындаушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Ендігі жерде мұндай орындаушылардың тиісінше берілген міндетті бұйрықты орындаудан орын алған зиянды зардаптар үшін жауапқа тартылудан қаймығатын түгі жоқ. Қылмыстық заң қорғайтын мүдделерге зиян келтірудің негізі болып міндетті бұйрықты және өкімді орындау әрекеті болып саналады. Бұйрық дегеніміз - өкімді органның ресми түрде берген жарлығы. Бұйрық оны істеуге өкілеттігі бар адамы арқылы ауызша немесе жазбаша түрде жүзеге асырылады. Мұндай бұйрықтар мазмұны жөнінен заңсыз, қылмыстық заң қорғайтын мүддеге зиян келтіретін болуы керек. Осындай міндетті бұйрықты орындаушылардың іс - әрекеттің заңға сыйымдылығы мынадай белгілерімен анықталады: міндетті бұйрықты орындаушы бұйрық берген лауазымды адамға бағынышты болуы; міндетті бұйрық соны беруге құқылы лауазым арқылы, тиісті нысанда шығарылса, ал орындаушы қызметі жөнінен мұндай міндетті бұйрықты орындауға әбден міндетті болса; міндетті бұрықты орындау қылмыстық заң қорғайтын әр түрлі мүддеге зиян келтірсе (табиғи ортаға, мысалы, тазаланбаған лас суды бастықтың бұйрығы бойынша өзенге жіберу, ластау, мемлекет мүлкін бей-берекет жұмсау, жарамсыз жабдықпен жұмыс істеп, еңбекті қорғау ережесін бұзу, ұшақты егіс даласына қондырып, егісті бүлдіру т.б. әрекеттер). Мұндай міндетті бұйрықты, өкімді орындаушылар, шын мәнінде, қылмыстық заңда көрсетілген іс-әрекетті жасайды. Бірақ та Қодекстің 37- бабы 1-бөлімінің талабына сәйкес ол іс-әрекет орындаушылар үшін қылмыс болып табылмайды. Мұндай зиян келтіргені үшін заңсыз бұйрықты немесе өкімді орындаған адамдар емес, керісінше заңсыз бұйрық, өкімді берген адам қылмыстық жауапқа тартылады.

      Қылмыстық кодекстің 37-бабының 2-бөлігінде:

      «Көрінеу заңсыз бұйрықты немесе  өкімді орындау үшін қасақана  қылмыс жасаған адам жалпы негіздерде қылмыстық жауапқа тартылады. Көрінеу заңсыз бұйрықты немесе өкімді орындамау қылмыстық жауаптылыққа ұшыратпайды» делінген. Осы заңның талабына сәйкес мұндай ретте орындаушы бұйрықты немесе өкімнің айқын, көрінеу заңсыз екенін біледі, сезеді, соған қарамастан соны орындамауға мүмкіндігі болса да оны орындап қылмыс істеген адам ретінде жауапқа тартылады.    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қ о р ы т ы  н д ы

      Қазақстан Республикасының Конститутциясының 13-бабының 1-тармағына сәйкес «Әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға хақылы». Яғни, әр азамат өзінің осы Конститутциялық құқығын пайдалана отырып, қоғамдық қатнастарды қылмыстық жолмен келтірілген зияннан қорғай алады.

      Менің бұл курстық жұмысымның  негізгі мақсаты- адамдардың істеген  іс-әрекетінде қылмыстың жиынтығының  бар не жоқ екенін анықтау,  сонымен қатар бұл іс-әрекеттер  қай жағдайда қылмыс болып танылмайтынын нақтылап, жүйелеп көрсету.

      Бүгінгі күні адамдар өз іс-әрекеттерінің  қылмысқа жататынын не жатпайтынын  жете түсінеме? Өзін -өзі қорғау  үшін жасаған іс-әрекеттерін дұрыс  түсіндіріп, оны заңмен дәлелдей  алама? және тағы сол сияқты  сұрақтардың жауабын табу мақсат  болып отыр.

      Бұл жұмыс бірнеше бөлімдерден  тұрады, сонымен қатар көптеген  тақырыптар қозғалған. Сондай  тақырыптардың бірі – қажетті қорғану. Қажетті қорғану - әрбір адамның заңды немесе заңмен көтермеленетін әрекеті болып табылады. Әлеуметтік мәні бойынша қажетті қорғанудың  қоғамға қауіптілігі жоқ. Бұл әр адамның өзінің өмірін, денсаулығын, бостандығын, меншігін басқа да игіліктерін қорғау кезінде  қол сұғушыға зиян келтіру жолымен  қорғануы болып табылады. Қажетті қорғану қоғамдық маңызы зор іс-әрекет.

     Бұл жұмыста аталып өткен қажетті қорғануға кері іс-әрекет деуге болатын жалған қорғануда қарастырылған. Қажетті қорғанудан жалған қорғануды ажырата білудің маңызы ерекше. Жалған қорғануда төніп тұрған қиянат, қауіп жоқ. Жалған қорғану, қылмыс сияқты, қоғамға қауіпті іс-әрекет деп танылады.

      Аса қажеттілік. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексімен қорғалатын мүдделерге тікелей қатер төндіретін қауіптиі жою үшін, аса қажет болған жағдайда зиян келтіру. Бұл кезде аса қажеттілік шегінен шығып кетушілік болмаса, қылмыс болып табылмайды.

      Қылмыс істеген  адамды ұстағанда  зиян келтіру. Қылмыс істеген адамды ұстау -  қылмыстықпен күресудің негізгі элементтерінің бірі. Қылмыс жасаған адамды ұстау және оны мемлекеттік органдарға жеткізу әркімнің қызметтік және азаматтық парызы. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде тұңғыш рет қылмыс істеген адамды ұстағанда зиян келтіру қылмыс болып табылмайды.

      Орынды тәуекелде, іс-әрекеттің қылмыс екенін жоятын мән-жайы – қоғамдық пайдалы мақсатқа қол жеткізу үшін жасалғаны. Бұл орайда ол қылмыс болып табылмайды.

      Күштеп немесе  психикалық мәжбүрлеу кезінде адам өзінің іс-әрекетіне есеп бере алмайтындығынан, бұл қылмыс болып танылмайды.

      Кей жағдайда адамдар өзінің  басшысының өкімін немесе бұйрығын орындау кезінде, амалсыз немесе өз міндеті бойынша қылмыс жасауы мүмкін. Бірақ бұл қылмыс болып танылмайды да, сол іс-әрекетті істеуге бұйырған адам жауаптылыққа тартылады.

      Міне, осындай жағдайларға байланысты  адамның іс-әрекетінің қылмыс  екені жойылады. Яғни, олар қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды.  
 
 
 
 
 
 
 
 

Қ о л д а н ы л ғ а н    ә де б и е т т е р:

1. Қ.Р-ның  Қылмыстық құқығы .Жалпы бөлім.  Алматы «Жеті жарғы», 2001; 

2. Ағыбаев  А.Н. 

    Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім.  Оқулық-толық., 3- бас., Алматы «Жеті     

    жарғы», 2001; 

3. Наумов  А.В. Қылмыстық құқық. Жалпы  бөлім. Лекциялар курсы қайта  

    өндірілген және толықтырылған. Москва, «Бек баспасы», 1999 ж; 

4. Қазақстан  Республикасының Қылмыстық құқығы. Жалпы бөлім. Алматы 

    ЖШС «Издательство «Норма-К», 2004 ж. 

5. Баулин  Ю.В. Обстоятельства, исключающися  преступность деяния – 

    Харьков, 1991 г; 

6. Баулин  Ю.В. Права граждан на задержания  преступника – Харьков, 1991 г; 

7. Бушуев  Г.В. Социальная и уголовно-правовая  оценка приченения вреда                  

    преступнику при задержании.- Горький, 1976 г; 

8. Домахин  С.А. Крайняя необходимость по  советскому уголовному праву.  –

    Москва, 1995 г;      

9. Козак В.Н. Вопросы теории и практики крайней необходимости.- Саратов,  

    1972 г; 

10. Козак  В.Н. Право граждан на необходимую  оборону.- Саратов, 1972 г;