Казақ шежірілері

4  шежірелердің  қалыптасуы мен оның сыртқы  және ішкі қалпын, сондай-ақ оның  тарихи негіздері мен мазмұнын  кешенді түрде талдаудың тәжірибесі  жасалған; 

5 шежірелік деректерге  байланысты бұрын жасалмаған ғылыми тұрғыдағы жүйелі-жіктік және түрлік сыныптау принциптерін қолдану жолдары қарастырылған, сөйтіп шежірелік деректерді тұңғыш рет типологиялық жүйеге түсіру критерийлері анықталып отыр;

6 шежірелік деректің  ауызекі және жазбаша мәтін үлгілеріндегі көрініс табатын тарихи сана мен ой-танымның қалыптасуы мен өміршендік ерекшеліктері алғаш рет барынша жан-жақты қарастырылған; шежірелік дерек мәтінінде қолданыс табатын дәстүрлі шежірелік ұғымдардың жетілдірілген үлгідегі семантикалық түсіндірмесі жасалған.

Диссертацияның хронологиялық  шеңбері. Жұмыстың хронологиялық шеңбері XV ғасырдың екінші жартысынан қазіргі  уақытқа дейінгі кезеңді қамтыды. Бұл жағдай шежірелерді шартты түрде  үш топқа бөліп қарауға байланысты: «Шыңғыснаманы» жазған Өтеміс қажы (XVI ғ.), Мұхаммед Қайдар Дулат (1499–1551), Қадырғали Жалайыри шежірелері мен Әбілғазы Баһадүрханның (1603–1664) «Түркі шежіресі»; ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басы: М.Ж. Көпейұлы (1858–1931), Қ. Халид (1846–1913), Ш. Құдайбердіұлы (1858–1931), Н. Наушабай (1858–1919) мұралары. Мәшһүр Жүсіп шежіре қолжазбасы ескі уақыттан бастап XХ ғ. бірінші ширегіне дейін орын алған оқиғаларды баяндайды. Шәкәрім шежіресі де солай. ХХ ғасырда шежіре жасаушылардың топтамалары. Шежірелер құрамында ескі тарихи дәуірлердің мәліметтері тарихи-тұрмыстық жыр, аңыз күйінде көп сақталған. Осылайша кейбір шежіре мәліметтері мерзім жағынан ерте дәуірден қазіргі күнге дейінгі уақытты қамтығанымен, генеалогиялардың дені қазақ хандығы дәуіріне қатысты. Мұнда моңғол мемлекеті күйрегеннен кейінгі уақыт пен қазақ жүздерін қалыптасуы дәуіріндегі қазақ ру-тайпаларының құралу принциптерін айғақтайтын тарихи-генеалогиялық жүйе сипатталады.

Қорғауға ұсынылып отырған тұжырымдар.

1 Шежіре – қазақ  руларының тегі шыққан түрік жұртындағы дәстүрлі мәдениет тудырған әлеуметтік, тарихи білім, генеалогиялық жады сабақтасығы болып табылады. Шежіре ұғымының астарында «тарихи-әлеуметтік жады» түсінігі сақталған. Шежіре дәстүрлі білім құбылысы ретінде табиғи түрде қалыптасып, сан ғасырлар бойы ауызекі айтып, әңгімелеу мәдениеті жағдайында жетіліп, жалпы әлеуметтік, қоғамдық сипат алып жалғасып, ұрпақтардың рухани құндылықтары мен халықтың біртұтас этникалық өмірсүру жалғастығын баяндап, ұзақ дәуір бойынан берідегі ұлт тарихының терең тамырын тануға қызмет атқарды.

2 Шежіре, сондай-ақ  қазақтың аса қадірлі ұлттық  дәстүрінің бірі. Шежірелік баяндаулар  жоғарғы құрмет статусын білдіретін  түсініктің бірі ретінде халық  санасына бекіген "жеті ата"  ұғымының қасиеті мен оның  генеалогиялық сипатын нақтылап береді. Алайда, шын мәнінде дәстүрлі дәуір тарихын баяндаудағы генеалогиялық білім жүйесінің қызметін дұрыс түсіну, яғни генеалогиялық принцип көшпелі тұрмыс кешіп, табиғи экологиялық орта талабына лайықты малшылық, бақташылық шаруашылықпен шұғылданған халықтардың мәдениетінде соларға тән дәуірлерді, тарихи кезеңдерді реттеуші принципке айналған.

3 Шежіре – генеалогиялық  зерделікті сақтаушы әлеуметтік  және қоғами-ұжымдық жады болғанымен, шежіренің негізгі мақсаты тарихи  білім жүйесінде сақталатын дәстүрлі мәдени құндылықтар мен дәстүрлі қоғамның рухани-әлеуметтік, идеологиялық-саяси сабақтастығын қаматамасыз ету. Осының барлығы ұлттық мәдениеттің тұғыры болғандықтан, оны тұрақты қоғамдық институтқа айналдыру мақсатында шежіре түсінігінің дәстүрі төңірегіне киелілік сипат ұғымы, ерекше қасиеттеушілік берілгені де байқалады. Халықтың фольклорлық мұрасында сақталған «жеті атасын білген ер – жеті елдің қамын жер» дейтіндей әлеуметтік формулалар осының бір даналық айғағы. Шежірелерді түрік көшпелі жұртының тарихты баяндау принципіне айналған құбылыс ретінде қарастыру әбден мүмкін.

4 Шежіре өзінің  негізгі мазмұнында және түп  мәнінде халықтың тарихи-генеалогиялық  білім жүйесі болғанымен, қоғамның  сан-салалы талаптарына қызмет  етуге тиісті әртүрлі әлеуметтік мүдделердің пайда болуына байланысты, шежіре дала мәдениетінің жалпы білім жиынтығы жүйесінің айналғанын зерттеу барысында байқадық. Тарихи-генеалогиялық білім жүйесі айналасына жаппай халықтың ежелгі даналылығы да, жеке авторлар тудырған эпостық шығармалар да, тұрмыстық фольклор үлгілері де, даланың әдеби-көркем туындылары да тоғысқан. Бұл жағдайдың орын алуы заңды құбылыс болғанымен, шежіре феноменін синкреттік құбылыс ретінде жеке қарастыруды талап етеді. Алғашқылардың бірі болып қазақ тарихшыларының ішінен шежіредегі нақты тарихи білім жүйесін тұрмыстық, әдеби-фольклорлық элементтерден бөліп-жарып қарауға ұмтылған Шәкәрім Құдайбердіұғлы болды. Сондықтан Шәкәрімнің тарихнамалық мұрасынан шежіре құбылысын таза тарихи білім ретінде қарауға үндегенін анық аңғарамыз. 

5 Шежірелерде дәстүрлі  дәуір тудырған тарихи білім  жүйесі, оның негізінде қазақ  руларының қалыптасуы, елді мекендері,  көш жолдары, ата-жұрты, есімі  әйгілі тарихи тұлғалары, қожа, төре кірмелері, ру-туыстық байланыстары, өткерген тарихи оқиғалары, сондай-ақ аламан, барымта, жаугершілігі туралы көбірек баяндалады. Көшпелі қоғамда орын алған барлық әлеуметтік, саяси, мәдени, рухани құбылыстарға қатысты тарихи оқиғалар, көбінесе дәстүрлі тарихи сана тұрғысынан, яғни ру, руаралық қатынастар тұрғысынан баяндалып түсіндіріледі.

6 Шежіре өзінің  ішкі мазмұны жағынан дәстүрлі  тарихнама туындылары мен дәстүрлі  тарихи деректеме құбылыстарының  ерекшелік сипатын білдіретін  болғандықтан, оның қыр-сырларын  тануда әлеуметтік-мәдени төлтума  феномендерді зерттеулерге қолайлы методологиялық ұстанымдарды қолдана отырып, соған лайық теориялық концепция тұрғысынан келу дұрыс. Сондай теориялық концепцияның үлгісін тарихи антропологиялық көзқарастар жүйесінен шығаруға болады, яғни тарихи білім құбылыстарын тарихи білім жүйесін тудырушы негізгі субъект болып табылатын адамтану тұрғысынан келу, адамның тарихи табиғатының болмысын түсінуге ұмтылу болады. Шежірелердің тарихи білім жүйесі ретіндегі негізгі ерекшелігінің өзі де осы сипаттан, яғни әуелі адам туралы, оның шығу тегі туралы, тарихи тұлға тұрғысынан баяндайтын тарихи әңгімелерден құралады.

7 Қазақ шежірелерін  жинаушылар хан-сұлтандардың ордасында  жүріп төрелердің, Шыңғысханның  жұрағаттарынан шыққан хандардың,  хан үкімін жүргізген сұлтандардың, олардың хандыққа өзара таласы, сондай-ақ билік айтқан билердің тарихын баяндаған, түрік-қазақ руларының тарихи өмірінен мәлімет беріп, шежіреге айналған ауызекі тарихи әңгімелерді жазба тарихи туындыларға шығарған Мұхаммед Қайдар Дулат, Қадырғали Жалайыр, Өтеміс қажы сынды тұлғалар шыққан. ХVIII-ХІХ ғасырларда орыс зерттеушілері тарапынан қазақ шежірелеріне ерекше көңіл бөлініп, оларды жан-жақты жинау шаралары іске асырылды.

8 ХХ ғасыр тархнамасында  шежірелер деректеріне толыққанды  ғылыми баға берілмей келді,  олар қажетті деңгейде ғылыми зерттеулерде қолданылмай, шежіре турасында жүйелі түрде пікір айтылмай, шежіре деректері үзік-үзік күйде, көп жағдайда қазақтың рулық құрылымдарын сипаттау мақсатында пайдаланылды. Шежірелерді тарих үшін зерттеулерге қолдануда рулық мәліметтерге қатысты тұстары айтылып, шежіренің негізгі мазмұны болып табылатын тарихи тұлғалар шетқақпайлатылды.

9 Шежірелерді халықтың  әлеуметтік-тарихи ұжымдық жады  ретінде қарастырумен қатар, жазба  ескерткіштеріне айналған нақты  шежірелік туындыларды тарихнамалық шығарма ретінде, тарихнамалық дерек түрінде қабылдау, тарихнамалық туындыны талдауда тиімді әдістерді іске асыру жолдарымен зерделеу, қазақ шежірелерін жаңа қырынан, яғни тарихи таным-білім құбылысы  екенін танытып отыр. Сондай-ақ, шежірелерді халық тудырған тарихи түпдерек (первоисточник) көзі ретінде зерттеу нысаны ету, тарихи деректердің құралу принципінің қазақ мәдениетіне тән ерекшеліктерін ашады.

10 Шежіре деректерінің  тарихи қалпыптасу жағдайларын  қарастыру, авторлық мәселесін  анықтау, қолжазба мәтіндерінің қысқаша деректік сипатын беру, мазмұндық ерекшеліктерін түсіну, сондай-ақ шежірелік деректің түрлік және тақырыптық сыныптау принциптерін қолдану амалдары қазақ шежірелерінің дәстүрлі қоғам жағдайында да, жалпы ұлттық құндылықтарды сақтау мәселесінде де елеулі мәдени-әлеуметтік, саяси-идеологиялық және рухани маңызды қызмет атқаратынын көрсетті.

Зерттеудің теориялық  және қолданыстық маңызы. Шежіре деректерін сараптау арқылы дәстүрлі танымдағы  тарих сипаттау ерекшеліктерін айқындау, және басқа (заттық, жазба) дерек түрлерімен салыстыра зерттеудін тәжірибелік маңызы зор. Осыған байланысты жаңа ғылыми тәсілдер мен талдау әдістерін жетілдіру тарих ғылымының теориялық негізін кеңейте түседі, қазақтың өткен тарихындағы тарихи оқиғаларды ақиқатты түрде тәпсірлеу мақсатына қызмет етеді. Зерттеудің жекелеген тұжырым, қорытындылары тарих факультеті тәлімгерлеріне деректану негіздерін, қоғам мен мәдениеттің даму тарихын оқыту пәндеріне пайдаланылуы тиіс. Сондай-ақ, шежірені тарихи дәстүр ретінде зерттеу, тәлімгерлер үшін деректану мен тарихнама, археографиялық, генеалогиялық, палеографиялық, қосалқы тарихи пәндер тұрғысынан үлкен оқу-зерттемелік тәжірибелік база болады. Диссертация материалдары, тұжырымдары, ұстанымдары деректану, тарихнама, отандық тарих туралы болашақта жазылатын еңбектерде де қолданылары анық; ұлттық энциклопедия үшін де пайдалы. Қазақ халқының мәдени мұралары негізінде тарихты оқыту, мемлекеттік, тарихи сананы жетілдіруге оң әсер етеді.

Зерттеудің деректік негізі. Зерттеу жүргізуге қолданылатын дерек қоры аса мол. Шежірелерді зерттеу нысанына алғанда ең алдымен олардың деректік сипаты (қоры, сақтау орны мен түрлері, мәлімет авторлары – жасаушы, сақтаушы, жинаушы, көшірушілері және сыртқы пішіні мен ішкі мәнісі, мазмұны мен құрамы ерекшеліктері, ауызекі дәстүрдің жанр үлгілері, тарихи-әдеби стилі) үнемі назарда болады. Зерттеу мағлұматтары әртүрлі бұлақтардан алынған. Сақталу жағынан жазбаша және ауызша үлгідегі мәліметтер болып келеді. Жазба шежірелік деректер сыртқы пішіні жағынан қолжазба (қолжазба көшірмелері) және (көптаралымды) басылым түрінде кездессе, ауызша шежірелік деректер айтылу барысында қағазға хатталған немесе дыбыс таспаға жазылған түрінде тіркелгендерден құралады. Сақталу жағынан жазба үлгідегі шежірлерді де өз алдына бірнеше топқа бөлуге болады, мысалы: тек қолжазба күйінде сақталғандар; қолжазба көшірмелері; жария етілгендер; жария етілген шежірелердің ауызша айтылуынан қайтадан жазба түрде тіркелгендер және т.б. Жария етілгендер қатарында ғылыми басылым дәрежесіндегі шежірелер де бар.

Даладағы ауызекі  тарихи әңгімелерден хатталған әйгілі шежіре еңбектері қатарында Өтеміс қажының «Шыңғыс-намасы», Қадырғали  Қосымұлы Жалайырдың «Шежірелер жинағы», Әбілғазы Баһадүр ханның «Шаджара-йи түрки» шығармалары белгілі. Бұл  ортағасыр шежіре туындыларының көптеген көшірмелері мен жеке нұсқалары болғаны өз алдына, сондай-ақ ол еңбектер басқа да шығармалардың жазылуына түрткі болған. М.Х. Дулаттың ізімен жазылған еңбектің бірі Шах Махмуд ибн Мирза Фазыл Чорас шежіресі. Дәстүрді қалың бұқара ортасында ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырушы сақтаушылары болған. Зерттеулер шежіре дәстүрі ауызша мәдениет негізі екендігін көрсетеді. Бірақ жазба шежірелік дәстүр де болған.

Дешті Қыпшақ даласындағы  тарихи шежірелер сыртқа шығып, оның тарихи мәлімдеулері әртүрлі тысқы тарихнамаға түскен. Нақты айтқанда, шежірелік мәліметтер мынадай еңбектерде кездеседі: Джувейнидің (1225–1283) «Та’рих-и Джаһан-гушай», Шараф ад-дин Йаздидің «Зафар-нама», Низам ад-дин Шамидің «Зафар-нама», сондай-ақ «Та’рих-и Әбу-л-Хайыр-хани», «Шараф наме-йи шахи» және т.б. Араб-парсы және түркі тілінде жазба түрде хатталған шежірелерден әйгілісі атақты Рашид ад-дин Хамаданидің (шам. 1247–1318) түркі-моңғол шежіресі, Алмалық тумасы Жамал Қаршидың, оның шын аты Әбу-л-Фадл Мұхаммед ибн ‘Умар ибн Халид (1231–XIV ғ. басы), оғыз-қыпшақ, Қарахан шежіресі («ал-Мулхакат би-с-сурах» [18]), Ақсақ Темір әулетінен шыққан Ұлықбектің (1409–1449) «Шаджарат әл-атрак» (немесе «Та’рих-и арба’ улус»), авторы беймәлім «Му‘изз әл-ансаб» және «Салатин моғол», «Сұлтандар шежіресі» (XV ғ.) Мұхаммед Әли Шабангара’идың «Маджма’ әл-ансаб», молла Мырза Рахым Ташкендидің «Ансаб ас-салатин», Әбілғазы баһадүр ханның «Шаджара-йи түркі», «Шаджара-йи таракима» еңбектері. Қазақ хандығының тұсында көп қолданған шежірелердің бір тобы «Насаб-нама-йи Шыңғыс», «Насаб-нама-йи қазақ», «Махмұд Сабуктегин шежіресі», «Тахаши салатин» (оғыз-салжұқ шежіресі), Байбарыс пен Ибн Халдун жазған «Қыпшақ шежіресі», «Жаһан-нама» (Оғыз Қарахан шежіресі) т.б. [6, 231 б.].

ХІХ ғасырдың екінші жартысында және ХХ ғасыр басында қария сөз үлгілерді жинап, шежірелік тарих жазып еңбек еткен Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы [19], Шәкәрім (Шаһкәрім) Құдайбердіұлы [20], Құрбанғали Халид (Халиди) [21], Нұржан Наушабай [22], Мұхамеджан Тынышпаев [23], Мәнен Тұрғанбай [24]. Бұл авторлар қазақтың тарихи мұрасын сақтау мақсатында шежіре нұсқаларын хаттап, баспа бетіне жариялады.

Қазақстанның М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер Институтының қорында шежіре қолжазбаларының 21 данасы сақталған [25]. Олардың шартты тақырыпшалары төмендегідей: "Шежіре Шариф", "Нұржан Наушабайдың шежіресі", "Арғын шежіресі", "Аталық шежіре", "Байұлы туралы мәлімет", "Үш жүздің шежіресі", "Қазақтың ата-тегі туралы" және т.б.. Қазақ шежірелерінің қолжазба нұсқаларының 32 данасы (негізгі қоры) Қазақстанның Орталық Ғылыми кітапханасында сақтаулы. Ұлттық кітапхана қоры мен баспа беттерінен шыққан шежірелердің 100-ден астам үлкенді-кішілі шежірелер нұсқасы зерттеуге алынды. Бұл шежірелердің тақырыбы, әрине, шартты екені төмендегіден көрінеді: "Қазақтың шығу тегі. Қазақтар қайдан шықты. Аңыз», "Ұлы жүз шежіресі", "Бұл қазақ қалай үш жүз атанды"; «1848 жылғы әңгімелер. Тезек төре және Бақтыбай заманы», "Қазақ рулары", "Адам ата заманынан бергі насабнама. Өлең", "Сыр бойындағы қыпшақтар", "Қоңырат бұтақтары", "Қазақ рулары туралы", "Найман, Орта жүз бағаналы шежіресі", "Шекті арғын шежіресі", "Қазақтың түркі қауымынан шығуы", және т.б. [26]. Қолжазба қорында қордаланған шежіреге қатысты мол материалдардан жиналған үзінділер диссертация қосымша ретінде берілген. Шежірелік мұраның едәуір бөлігі көнекөз қариялардың қолжазбаларын сақтаушы адамдардың қолында. Бұл шежірелер негізінен ата өрбіту, ұрпақ тарату, генеалогия құрауға қатысты аңыз, әфсана жүйесін қамтиды. Ауызекі шежіре үлгілерін тарихнама шығармаларымен салыстырғанда да олар ру туралы мәліметтерді әлдеқайда мол әрі нақтырақ айтатыны байқалады. Әсіресе оның мазмұнында тарихи тұлғалар туралы ұтқыр айтылған ауызекі мәліметтер көп кездеседі. Зерттеу негізіне алынып отырған деректерді халық тудырған тарихи фольклор, ауызекі және қолжазба қоры құрайды және бұл құнды мәліметтер көбінесе далалық фольклорлық-археографиялық ізденіс барысында ақпарат беруші қарттардың сөздерінен тіркелді. Бұл жұмысқа автордың далалық археографиялық зерттеулері мен 1990 жылдардан бергідегі әртүрлі экспедицияларда дыбыс-бейнетаспаға жазылған деректер қолданылды. Олар белгілі талаптарға орай құрастырылған зерттеу бағдарламасына сәйкес жүргізілді. Дерек беруші аға буын информаторлардан жиылған материалдар ерекше құнды болып табылады.