Казақ шежірілері

Баспадан жарияланған шежірелерден талдау үшін қолымызға 49 шежіре түсірдік [27]. Бұл шежірелер әртүрлі тарихи-генеалогиялық мәліметтерді, көбінесе қазақ руларының тараулары, ру ішіндегі ата балаларының реті, атақты тұлғалар туралы баяндайды. Сондай-ақ, біршама авторлар шежіре мәселесі жайындағы көзқарастарын айта отырып, шежірелік әңгімелерді, қария сөзін қосқан.

Шежірелік мәліметтер сақтайтын деректемелік жинақтың бірі – қазақ хандықтары тарихына қатысты  ортағасырлық парсы және түркі шығармаларындағы үзінділерді жария еткен материалдар жинақпен (Материалы по истории казахских ханства) байланысты. Ал араб тарихшылары жасаған тарихнама туындыларындағы түркі-моңғол жұртына қатысты шежірелік мәліметтер мен сақталған шығармаларды Алтын Орда тарихы туралы материалдар жинағынан табамыз (Сборник материалов по истории Золотой Орды). Осы сияқты деректемелер жинағы басқа да түркітілдес халықтардың тарихына орай әр кезде жарияланған. Мәселен, кеңестік уақытта туркмен (Материалы по истории туркмен) және қырғыз (Материалы по истории киргиз и Киргизии) халықтарының тарихы, елі мен жері туралы баяндайтын ортағасырлық деректемелердің үзініділер жинағы жарық көрді. Бұл жинақтарда ортағасырлар кезеңінде жазылған ортаазиялық тарихи туындылардан біраз үзінділер берілген. Ондағы мәліметтерді салыстырмалы-деректік зерттеу мақсатында қолдану әлі де тиімді. Шежірелік мәліметтерді сондай-ақ ресми тарихи құжаттармен салыстырмалы зерттеу мақсатында XVI-XVIII ғғ. қазақ-орыс қарым-қатынастары туралы құжаттар мен материалдар деректерін, XVI-XX ғғ. орыс деректеріндегі Қазақстан тарихы және ХІХ ғ. – ХХ ғ. аралығындағы Қазақстанның саяси құрылымы туралы материалдарындағы (Материалы истории политиечского строя) деректерді  қолдануға болады [28]. Кейінгі жарыққа шыққан еңбектер қатарында В. Тизенгаузен жинаған парсы деректемелерінің үзінділері, «Му‘изз ал-ансаб» (Прославляющее генеалогии)  «Маджма‘ әл-ансаб уа-л-ашджар» (Шежірелер жинағы), ХІІІ-XIХ ғғ. аралығындағы моңғол деректемелері, Алтын Орда дәуіріндегі араб-парсы шығармаларының жинағы маңызды. Қожалардың шежірелерік тарихын зерттеуге арналған З. Жандарбектің еңбегінде қожалардың 22 "Насаб-нама" қолжазбалары қарастырылған [29]. Бұл еңбекте қожалар шежіресін дерек ретінде қарастырып, автор «"Насаб-нама" қожа әулеттерінің шежіресі болып табылады» деп көрсетеді. Қазақ хандары мен қожаларының тектерін түзуге арналған И. Ерофееваның еңбегінде мазмұны мағыналы деген шежірелерден 30 мәтін жиыстырылып, оның 14-і сызба, 8-і тізім, 3-уі үзінді және 3-уі кесте ретінде реттеліп қосылған. Мұнда белгілі авторлар жинаған шежірелік мәліметтер зерттеуге алынған [30]. Революцияға дейінгі қазақтың көшпелі тұрмысы мен дәстүрлі қоғамдық қатынастары, оның ішінде ру-тайпалық құрылымы туралы ізденген барша авторлардың еңбектерінде кездесетін шежірелік мәліметтердің барлығы енді құнды тарихи дерек көзі ретінде қабылданады. Бұдан басқа да Ресейдің ресми құжаттары аз емес. Бұл материалдарды қазақ шежірелік деректерімен салыстыруға, толықтыруға, кейбір шежірелік мәліметтерді анықтауға мұрағат қорынан [31], қазақ-орыс қарым-қатынастарына қатысты материалдардан, отаршыл әкімшілік орындарының түрлі дерек көздерінен алуға болады. Бұл материалдардың біразы қазір қазақ тілінде де жарияланып үлгерді [32]. Қазақстан тарихына қатысты орыс деректері топтамасының жариялануы ерекше құнды. Бұл мағлұматтардың қазақ шежірелерін дерек ретінде зерттеу ісіне берері мол. Орыстың XVI ғ. - XVIII ғ. бірінші ширегіндегі жылнамалары мен ресми құжаттары арқылы қазақ даласындағы сол кездегі жағдайды орыс деректемелеріндегі қазақтың белді адамдарына жинаған анықтамаларына байланысты аңғаруға мүмкіндік бар. 

Зерттеу методологиясы. Шежірелерді деректік феномен ретінде  зерттеу, оның қалыптасу алғышарттары және шежірелік мәліметтердің өзектілігі мен мәнісін, функциясын түсіндіретін тарихи зерттеу принциптері мен  әдістер, теориялық алғышарттар мен методологиялық мәселелер диссертацияда арнайы түрде қаралған, толықтай негізделген. Сондықтан бұл жерде тек төмендегідей негізгі методологиялық ұстаным туралы айтайық:

• қазақ тарихын  ғылыми принцип негіздерімен зерттеу  үшін, көшпелілер қоғамындағы әлеуметтік шындықты тарихи тұрғыдан қарастырып, соған орай ой қорыту, адам мен социумның қалыптасуы мен дамуының әлеуметтік-тарихи жағдайлары және факторларын тарихи үрдіс тұтастығы тұрғысынан іздену қажеттілігі методологияны жаңаша жетілдіруді талап етеді. Өйткені, тарихты деректік тұрғыдан зерттеудегі байқалатын ең басты кемістік – тарихтың жан-жақты ғылыми зерттеулерінде адам тақырыбының жойылғандығы, адамның тарихи болмысы туралы тереңірек ізденуге рұқсат етілмеуінен туындаған;

• шежірелер қазақтың тұтас этномәдени жүйесінде қалыптасқан  өткен тарихты түсіну, қабылдау туралы сананы көрсетеді. Сондықтан, тарихи деректер саналы субъектінің дара туындысы болғандықтан, оның мәліметтерін талдау және құрау  үшін ақыл елегінен өткізіп қиысындыға келтіру (логикаға) әдісі кеңінен қолданылады. Шежірелік деректер адамның тарихи сана көрінісін білдірсе, оны зерттеуде тарих үрдісін әлеумет және тұлға тұрғысынан, тарихты жасаушы субъект – адамның ойлау тәсілдерін игеруге бет алып, оның ой әрекеттерінің нәтижесі ретінде қарастырылмақ.

• шежірені зерттеу  мәселесі күрделі болуына байланысты тарих ғылымының барлық жетілген әдіс-тәсілдерін де қажетінше кең  қолдану тиімді болып отыр. Тарихи әдіс әрдайым объектінің қалыптасуы мен жетілуін, оның даму ырғағын және өзгеруін қарастырады. Бұл тарихи әдістер кешені, әрине, нақтылы-тарихи, салыстырмалы-тарихи, тарихи-генетикалық және тарихи-типологиялық әдістерден құралады. зерттелмек шежірелік материалдарды жүйелік ұстаным арқылы тарихи, фольклорлық деректемелердің пәнаралық байланыстар жүйесіндегі алар орнын айқындау жолымен шежірелердің ішкі жан-жақтылығын ашып көрсетуге негізделеді;

• қазақтың дәстүрлі мәдениеті мен тарихын зерттеуде, ал біздің жағдайымызда шежірелік деректерді зерделеуде, шетелдік тәжірибені қолдану аса қажет. Нақты айтқанда, шежірелік тарихи деректерді зерттеуге арналған бұл диссертациялық еңбек тарихи антропология, феноменология, герменевтика әдістері тудырған тұтас теориялық-методологиялық ұстанымға сүйену, ғылыми ізденісті нақты бағытқа салады. Түркітекті халықтардың шежірелік дәстүрі мәдениеттік феномен болғандықтан, феноменологиялық концепция тұрғысынан зерттеу барысында дәстүрлі мәдениеттің кейбір құбылыстарын әлдеқайда нақтылы талдау мүмкіндігі туындайды;

• шежірелер –  тарихи фактілердің қоры дейміз. Бірақ шежіренің дерек фактілері дара түрінде өз бетінше тарихи факті қызметін атқармайды. Олар тарихи фактіге толық айналу үшін деректік сыннан өтіп, мағынасының мәні туралы тәпсірленуі тиіс. Сонда ғана шежірелік мәліметтердің қалыптасу заңдарын толық түсініп, оның құрамындағы әрбір сөзді оның авторалары қандай мақсат көздеп сақтағанын түсіне аламыз. Осыдан тарихшының зерттеу міндеттері қалыптасады. Ол тарихи тұлға туралы сақталған шежірелерік деректерді іріктеу және іріктеудің тиімді принциптерін қалыптастыруы керек. Тарих айту дәстүрін зерттеген мамандар үшін естелік, шежіре ретінде сақталған деректерді жинау, әсіресе оларды жүйелей отырып қолданудың тәсілдерін жетілдіру аса маңызды. Әуелі шежірелердің жалпы сипаты қарастырылып оны ғылыми тұрғыдан түсіну жолы көрсетіледі, тарихи-деректану талдау мен құрау жүргізіліп, шежірелердің типологиясы жасалады, оның негізгі түрлері (нұсқалары, үлгілері) анықталып, оларды зерттеу әдістері құралады; 

• деректерді сыныптау мәселесінде дерек түрлері мен типологиясы жөнінде екі түрлі жүйе қалыптасуына қарай жазба деректер әрдайым оның түріне қарай жүйлеу, ал типологиялық жағынан деректің барлық түрлерін қамтып қарастыру тәжірибесі жасалған. Сондықтан деректерді типологиялық сыныптау жүйесінің аясы кеңірек. Бірақ қазақ деректеріне, әсіресе шежіреге байланысты иландырарлықтай ғылыми тұжырым жасалмағандықтан, деректеме зерттеуші мамандардың арасында біртүрлі қалыптасқан пікір болмай келді. Қазақ тарихы мен мәдениетіне байланысты деректердің барлығын бір жүйеге келтіру мәселесінде ресейлік дерек зерттеу тәжірибесін де толық қолдану мүмкін емес. Өйткені қазақ ортасында қалыптасқан дерек түрлерінің өзінше тарихи объективті қалыптасқан жағдайларымен өзіндік ерекшеліктері бар;

• мұның барлығы  шежірелік деректердің спецификасын тиянақтылықпен әрі бірізділікті тұрғыда талдауға мүмкіндік береді. Шежіре зерттеу ісінде жүйелі-құрылымдық талдау әдістерін кешенді түрде қолдану тарихи сана мен ой-таным проблематикасын байланыстыра қарастыруды талап етеді. Тарихи үрдіске орай адам мен қоғамды жүйелілік тұрғыдан қарастыру тарихтағы адамның мәнісін жақын түсінуге жол ашады, өйткені қоғамды тарихи-нақты әлеуметтік қатынастар, соның ішінде көшпелі қоғамда нақты тарихи-генеалогиялық байланыстар құрайды;

• осындай ғылыми ұстанымдар негізінде шежірелердің ішкі және сыртқы құрылымдық ерекшеліктерін, олардың өзара байланыстылық себептерін және рухани мәдениет құбылыстарының тұтастығын анықтау мақсатына қол жеткізуге сенімдіміз.

Жұмыстың сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыстың мазмұнына енген автордың негізгі қорытынды тұжырымдары 38 мақала мен 1 монографиялық зерттеуде, әртүрлі деңгейде өткен (соның ішінде халықаралық дәрежеде 14) конференцияларда баяндалып, жария етілді. Ғылыми конференция, симпозиумдар мен алқалы жиындарда баяндалды. Диссертациялық жұмыстың қолжазбасы Л.Н. Гумилев атындағы Евразия ұлттық университетінің "Әлем тарихы және археология" кафедрасы (02.02.2007ж., №6 хаттама), БҒМ Р.Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының Шығыстық деректану, шығыс халықтарының тарихы мен мәдениеті бөлімінде (27.04 2007 ж., №6 хаттама) өткен мәжілісінің Шығыстану институтының бөлімдер отырысында талқыдан өтті.

Диссертацияның құрылымы. Зерттеудің мақсат-міндеттері мен қисынына қарай диссертациялық жұмыстың мазмұны  кіріспе, төрт бөлім, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан құралды.

зерттеудің негізгі  мазмұны

Кіріспеде – зерттеудің ғылыми өзектілігі, қажеттілігі, құндылығы, зерттелу деңгейі, мақсаты мен міндеттері, деректік негізі мен методологиясы, жаңалығы, тәжірибелік қолданысы айқындалған. Зерттеу бағыты қазақ шежірелерін тарихи дерек көзі ретінде зерделеу талабынан туындап, оның пайда болуы, алғашқы табиғаты, дамуы, деректік мүмкіндіктері, қолдану тиімділігі, өзгеруі, жеке аспектілері мәселелерінен шыққан. Төрт бөлім болып қаралады. Диссертацияның «Шежіре бастаулары: генезисі мен дамуы» атты бірінші бөлімі қазақ шежіресінің тарихи-мәдени шығу тегі мен зерттемелік негіздерін тануға арналған. Ерте дәуір туралы шежірелік мәліметтердің Орталық Азия көшпелілеріне қатысты зерттеулерде қолданылу жайы, сипаты, ықпал белгілері, шежірелерді зерделеудегі методология, ізденіс үшін қажет ілімдер, әдістер туралы нақтылы айтылады.

Шежіре табиғаты мен  оның құбылыстық ерекшеліктері "шежіре" сөзінің түпкі мән-мағынасынан  туындайды. "Шежіре" сөзін жазба дерек қатарында М. Қашқарида кездестіреміз. Ол: «мен бұл кітапты хикмәт сөздер, сежілер, мақал мәтелдер, өлең-жырлар, режез және нәсір секілді әдеби сөздермен безендіріп, мақсұс әліппесі ретімен түзіп шықтым» – деп жазады  [33, 31 б.]. Салыстырайық: сежіле (~седжле~седжре) – туркмен халқында;  "шежіле~шежіре" – қазақ ортасында; "шежере" – башқұр тілінде; "шаджара" – татарларда; "санжыра" – қырғызда. Түркі халықтарында "жады" деген сөздің мағынасы "сежіле", "седжре", "шежіре" моңғол халықтары ортасында айтылатын "цээжээр", "чээлинджээр дасх", "шээлинжээр" сияқты сөздерімен түптес. Ал қалмақтарда «шастир» дейді. Бұл туралы зерттеуші В. Санчиров былай жазады: «термин Ŝastir – соответствует маньчжурскому улабун, и китайскому чжуань – "повествование, повесть, история, летопись, хроника, биография, мемуары, комментарий"» [34, 22 б.]. Шежірелер табиғаты ауызекі дәстүр ықпалымен қалыптасқан. Мұнда тарихы жинақылық (лаконизм), астарлы сөз (кодтық ұғым), мегзеу (подоплека)  үлгіде жиі баяндалады. Осы "шежіре" сөзі, сондай-ақ "шешен" сөзімен түбірлес. Тува тілінде ("чечен") «әдемі, көркем» деген қосымша мағыналары бар. Моңғол, бурят-моңғол, қалмақ тілдерінде "цэцэн", "сэсэ(н)", "цэцэ" сөзінің бұл мағыналары алтай, якут, тува тілдерінде де кездеседі. Қалмақ шежірелерінде Очиртуды Цэцэн хан деп атаған деседі: «Цэцэн хан («Мудрый хан»)» – это его прозвище. Он был старшим сыном Хошутского князя Байбабас батура», - деп жазылады [35, 157 б.]. Моңғол тілінде "сэсэрхүү",  сөзі – «ақылымен, тапқырлығымен мақтану» деген мағынада болса, якут тілінде "сäсäннä" – әңгіме айту, әңгімелесу, сөйлесу деген мағынаға ие [36, 221-222 б.].

«Орталық Азия көшпелілері  туралы деректердің зерттелуі» атты бірінші тарау екі тараушадан құралған. «Ерте дәуір туралы шежірелік  мәліметтер» атты бірінші тараушасы шежіре бастаулары жайлы ізденіс етуге арналған. Шежіренің көшпелілерге тән мәдени құбылыс ретінде қалыптасу мағынасын қамтиды. Мазмұнында мәні аралас құрылымдар мол. Шежірелік мәліметтердің айтушыдан айтушыға, ұрпақтан-ұрпаққа өтіп дамуына қарай көбінесе белгілі бір авторы болмайтыны анық. Көне тарих шежіре мәліметтері өз бойында шежіре бастауларына айналған екі түрлі ықпал сақтайды: дәстүрлі далалық дүниетаным түсініктері және исламдық үлгідегі көне тарих айту, мұсымандық ілім. Шежірелердің алғашқы негіздері ескі сенімдерден (діннен) болған: адамның пайда болуын Адам ата мен Хауа анадан өрбіту, адамның жер бетіндегі тарихын 5-10 мың жылмен шектеу. Бұл екі бастау біртұтас ұғымдық құрылымға айналған. Мұсылмандық концепция, дін ислам мифологиясы шежірелерде басым түседі. Десек те, шежірелердегі тәңірлік дүниетаным белгілері де айрықша көрінеді. «Көнетүркілік салтты, оның наным-сенім, әдет-ғұрып, той-думан, жол-жоба дәстүрлерін, жыр-өлең сипатында жалғасқан тарихи аңыздарын, әртүрлі уақытта өткен жырау жырларын, салтанат пен әуенге деген құштарлығын, халық әдеті мен билердің шешендік өнері мен билік айту өнегесі сияқты парасат, ақыл-ой мұраларын сақтаушылары деп қазақтарды айту қажет» - деп, кезінде Ш. Уәлиханов ескерткен [1, 157].

Шежірелерде ескі тарихи замандар – Адам баласы жаратылды делінетін көне заманнан бастап топан су басатын дәуірге дейінгі межені қамтиды. Ол көне шығыстық ислам тарихнамасына, тіпті, Тәуратқа негіздеп айтатын қазақ шежірелері бұрын көп болған. Соның бірінде «Адам пайғамбар мен Нұқ пайғамбар арасында 2242 жыл өтті» делінсе, Н. Наушабай шежірелік шығармасында: Әуелгі Адам сопы, Аллаһ, Нух нәби – деп жырланады [22]. Бұл сюжеттер, шежіре дәстүрлі қоғамға тән білім, дүниетаным институты ретінде қызмет еткенін көрсетеді, осы мақсатта қалыптасып, соған жауап берерліктей формада болған. Шежірелік сюжет құрылымдары мазмұны қазақтың дүние туралы түйсік түсініктерін сақтаған. Шежірелік деректер қоғами, мәдени-әлеуметтік өмір тәртібін тәңірлік тұрғыдан бағалап, ислам тұрғысынан тәпсірлеп, санаға қабылдатқан. Шежірелерде сақталған ескі тарихи-мифтік сюжеттер билік тәртібін ғарыш тәртібімен түсіндіреді. Қазақтың ауызша дәстүр үлгілері ерте заманнан бастау алатынын, жоғарыдағы «шежіре» сөзі мәні туралы ізденістер дәлелдейді. Бұл дәстүр тарих айту өнерінің өркендеуімен байланысын, байырғы түрік, ортағасыр қарахандар заманында, кейінгі өзбек-қазақ, қазақ-ноғай кезінде және қазақ хандығы тұсында да діни түсініктерімен тікелей қатысын шежірелік деректер растайды.