Шокан Уалиханов

       Тамыз айының бас кезінде керуен жуырда Ресейдің қол астына кірген қырғыздардың буғу руына қарай бет алды. Шоқан  Уәлиханов буғу руының топтанған жері Текес пен Қарқара, Көкжар алқаптарында бүкіл тамыз айын өткізіп, жоғарғы манап Боранбайдың жылына қатысып, бақылау жасайды. Осы уақытта сырттан келген қашғарлықтар сауда жасады. Шоқан Уәлиханов пен оның серіктері қашғарлық көпестермен байланыс жасап, Қашғарға дейін бірге жүретін болып келісті.

       Текес пен Қарқараға олар екі рет  қонып, Сантас өткелі мен Қызылқия асуынан асып, Жырғалаң өзенінің бойымен жолға түсті. Одан ары Ыстықкөлдің тегіс, құнарлы алабында жол жатты. Ш. Уәлиханов қырғыздардың осынау кең жазықты түгелдей егін егуге өңдегендеріне көңіл аударды.

       Тоғызыншы қыркүйекте керуен Зәукі (Жууку) өзеніне  жетеді. Мұнда Шоқанның Қашғарияға өтетін ең тиімді жолды белгілеуі қажет еді. Ыстықкөлден Қашғарияға үш негізгі жол өтетін еді: а) шығыс жол, ол Үш Тұрпан арқылы өтеді; ә) Үлкен Ақсай жолы; б) Атбас-Арпу арқылы өтетін жол.

       Шоқан мен оның серіктері Қашғарға Орталық Тянь-Шаньның Сыртымен өтетін Ақсай жолымен жүрді. Бұл байырғы мәдени аймақтарды жалғап жатқан маңызды үлкен керуен жолы болатын. Зәукі алқабында шатқалмен жоғары өрлеу өте қиын болды. Асудан асатын күні сулы қар жауып тұрды. Жүк артқан аттар мен түйелер тасқа тайғанап, құлай берді. Керуен бес түйесі мен екі атынан айырылды.

       «Бүгін  Зәукіден асып, бұрын-соңды көрмеген, білмеген елге кіргелі отырмыз, - деп  жазды Шоқан. - Бұл белгісіздік  менің күнделікті неғұрлым анық және дұрыс жазуымды талап етеді. Керуеніміз қос пен шатырларын жаңа ғана тігіп болды... Айналада ақ басты таулар, төменде шатқал қарауытады, оның түбінде кішкене көл көрінеді. Қар жауып тұр, күн - суық. Мен бұл жолдарды қостың ішінде, оттың жарығында жазып отырмын».

       Шоқан тұңғыш рет жалпы Сырттың географиялық сипаттамасын беріп, оның табиғаты мен ауа-райы ерекшеліктерін, орографиясын, хайуанаттар мен өсімдік әлемін суреттейді. Оның ойынша, Тянь-Шань Сырты 4000 метр биіктікте, сондықтан да мұнда ауа-райы суық. Ш. Уәлихановтың анықтауынша, жалпы Сырт - елсіз биік таулы қуаң дала. Ол арада үнемі суық, жері әрдайым тоң, ауа аз үстемдік етеді. Бұл құбылысты қырғыздар «түтек» деп атайды. Түтек деген ауаның, оттегінің жетіспеуінен болатын тұншығу. Содан адамдар мен керуен көлігі көп зардап шегіп, жиі өлімге де ұшырап отырды.

       Анығында, Шоқан керуенмен Орталық Тянь-Шань адырларын меридиан бойымен солтүстіктен оңтүстікке қарай жүріп өтті. Бұл  саяхат 12 күнге созылып, Тянь-Шаньның  оңтүстік баурайында, Теректі-Дауан  асуында аяқталды, бұл жерге экспедиция 26 қыркүйекте жетті.

       Жиырма  жетінші қыркүйек күні керуен Қытай  империясының шекарасынан өтіп, саз  балшықтан соғылған мұнаралы дуалмен  қоршалған кішірек шекаралық  бекініске жетті. Шекарашылар қарап, тексеріп болғаннан кейін керуеннің  қалаға кіруіне рұқсат беріледі. Шоқан мен керуенбасын қоқандық ақсақал салтанатпен қарсы алып, өзінің керуен сарайына орналастырды, оларды өз қамқорлығына алды.

       Шоқан Қашғарда жарты жылдай (1858 жылдың 1 қазанынан 1859 жылдың наурыз айының ортасына дейін) болды. Осы уақыттың ішінде ол Қашғар қаласын жақсы біліп, Алтышар елін де жақсы зерттеді. Ол кезде Алтышар деп, солтүстігінде Тянь-Шань тауларымен, оңтүстігінде Куэн-Луньмен қоршалған қалалар: Қашғар, Ақсу, Үш Тұрпан, Янысар, Яркенд және Хотан қалаларын атаған.

       Шоқан алғашқы күндерден-ақ мұнда қоқандықтар ерекше артықшылықтарға ие екенін байқайды. Мысалы, Қытай үкіметі қоқандықтар басқа елдерден келген тауарларға өз пайдасы үшін салық алып отыруға ерік берді. Қоқан ханының Қашғарда сауда консулы, әрі саяси өкілі ретінде «ақсақал» деп аталатын айрықша шенеунігі болды.

       Уәлиханов Қашғарда тұрған кезде бастапқыда «ақсақал»  Насреддин, кейіннен Нұрмағамбет дат  болды. Екеуі де Шоқанды және оның серіктерін жақсы қарсы алып, қамқорлықтарына  алды. Бұл өте маңызды болды, егер ақсақалдар қорғауына алмағанда, Ш. Уәлихановтың да Шлагинвейттің қайғылы тағдырын кешуі ықтимал еді.

       Ақсақал мен оның баласының арқасында  Уәлиханов түрлі елдердің көпестерімен, саяси қайраткерлерімен, ғалымдарымен, ақындарымен танысып, олардан Алтышардың өткені мен бүгіні жайлы сенімді ақпараттарды естіді. «Түрлі тайпалар мен түрлі елдердің көпестерімен таныс болуым, - деп жазды Шоқан, - көп жол бағыттарын білуіме, көрші елдер жөнінде этнографиялық, статистикалық және сауда мәліметтерін алуға мүмкіндік берді».

       Сондай-ақ тарихи мәліметтерді де ол жазба деректерден, жергілікті ресми құжаттар мен кітаптардан алып, шенеуніктер мен көпестердің қосымша әңгімелерінен толықтыра түсті.

       Ш. Уәлиханов Қашғарда болған кезінде  ұйғыр тілін меңгеруді жалғастырады. Оның жеке мұрағатында Қашғарда ұйғыр тілінде жазған жазбалары сақталған.

       Ш. Уәлиханов ғалым достарының жәрдемімен сирек кездесетін бірқатар шығыс  қолжазбаларына ие болды, нумизматикалық жиынтық, гербарий және Мирджай тауы мен Қара-Қаш  өзенінің алабында өндірілген нефрит кесектері де бар тау жыныстарының жинағын жасады. Сонымен қатар ол ескіден қалған мұраларды: ерте заманғы грамоталарды, қолданбалы және халықтық қолөнер, көркем керамика үлгілерін және т. с. с. жинады.

       1859 жылғы ақпан айының аяқ шенінде  Қашғарда нағыз көктем еді,  кейін қарай қайту туралы ойлайтын уақыт жеткен. Оның үстіне Уәлихан төренің қашып кетуіне байланысты, қашқарлықтар қайтадан тынышсызданып қалада қауіпті жағдай жарияланды. Түнде қалада атты күзет жүріп, қала қақпаларында қарауыл күшейтілді, қала маңында қарулы отрядтар күзетке қойылды. Шоқанның бұдан әрі мұнда қалуы қауіпті еді. Қаладан тездетіп кетуге тура келді. «Қаңтардың аяғында, - деп жазды Ш. Уәлиханов - Қашғарияға бізден кейін Семейден шыққан қашқарлық және ташкенттік бірнеше көпестер келді. Олар арқылы керуенде орыс агенті бар деген лақап тарады. Қоқанда саудагерлер арасында да осындай қауесет шығып, оған орыс агенті қалада емес, түйелерімізді ұстап тұрған ауылда деген сөз қосылды. Қоқан мұхтары Қашғарға жіберген өз шенеунігіне ауыл мен біздің жұмысшыларды тексеруге тапсырма берді». Қауіп туралы шәукен де айтқан. Сондықтан Шоқан көп кешікпей жаңа достарымен қоштасып, 11 наурызда қайтар жолға шықты. Оны ақсақалдың өзі бастаған қашғарлықтар тобы шығарып салды.

       Шоқан қайтар жолында Теректінің оңтүстігіндегі Тұрғарт асуы арқылы жүрді. Наурыз айының ортасында Теректі асуымен өту мүмкін болмады, онда қалың қар жатты. Шоқан мен оның серіктері Оңтүстік Қырғызстан арқылы жүруді дұрыс деп тауып, жолай Ферғана жотасымен шектес жаңа жерлерді көре кетпек болды.

       Тұрғарттан олар көптеген тарихи аңыздарда айтылатын биік тау басындағы ғажайып сұлу Шатыркөлге қарай жүреді. Шоқанға дейін бұл жерде бірде-бір ғалым болып көрмепті. Сол жерден Шоқан мен оның серіктері Атбас пен Үзген өзендері арқылы жүріп отырып, Нарын өзенінің оң жағасындағы Қоқанның Құртқа бекінісіне иек артты.

       Шоқан Уәлихановты таулы Сыртқа қарағанда, шаруашылық үшін анағұрлым көп мүмкіндіктері  бар оазис болып келетін Атбас  пен Арпа және Нарынның кең алаптары қатты қызықтырды. Саяхатшы бұл алқаптардың  Оңтүстік қырғыздарының экономикалық өмірінде шешуші маңызы барын және осы таулы елдің орталығы деп білді. Байқампаз ғалым бұл жерлерден сәулет өнерінің монументальды ескерткіштері мен бай қалалық мәдениеті түрінде сақталған өткен уақыттың қайнаған өмірінің іздерін тапты. «Таулы Сыртта, - деп жазды Ш. Уәлиханов, - тек Атбас, Арпа және Нарынның жазықтары мен ауа райы жұмсақ аңғарларында бидай мен арпа өседі. Ерте кезде бұл жерлерді отырықшы және жартылай отырықшы халық қоныстанған деп есептеу керек, өйткені, қырғыздардың айтуы бойынша, Атбастың төменгі жағында үлкен қаланың қирандысы бар көрінеді, ал Нарында ерте заманғы егіншіліктің ізін өз көзімізбен көрдік».

       Бұдан әрі керуен солтүстік-шығыс бағытқа, Нарын өзенімен жоғары қарай жүріп, алтыншы сәуір күні Жетімшоқы  маңында, Зәукі асуы арқылы Ыстықкөл алқабына апаратын үлкен керуен жолын кесіп өтті.

       Өзінің  саяхатын он ай он төрт күнде табыспен аяқтап,1859 жылдың 12 сәуірінде «Қашғар  туралы қызықты да бай мағлұматтары»  бар Шоқан Верный бекінісіне (Алматы) жетті. Бұл жерде бір жарым ай шамасында демалып, Семейге соғып, Ф. М. Достоевскиймен кездесіп, Омбыға қайтты да, жинаған материалдарын өңдеуге кірісті.

       Петерборда  Шоқан Уәлихановтың оралуын әрі  оның экспедициясының нәтижелері туралы есебін де асыға күтті. Экспедиция есебін әзірлеуді және Уәлихановты Петерборға іссапарға жөнелтуді тездету туралы Петербор мен Омбының арасында хат-хабар қызу жүріп жатты. Генерал И. Ф. Бабков былай деп жазды: «Сыртқы істер министрлігінде Уәлихановтың осы кезге дейін беймәлім болып келген Қашғарға сапарының бүге шігесін хабарлауды асыға және қатты ынтамен күтті... Бәрінен бұрын осы істің бастамашысы және бір жағынан шығыстанушы болғандықтан, Е. П. Ковалевский мүдделі болды». Біздің агенттің... Қашғарда болғандығы және оның Шығыс Түркістан немесе Кіші Бұхария туралы жинаған қызықты мәліметтері туралы хабар Е. П. Ковалевскийдің граф Блудовпен жақын таныстығы болғандықтан, Петербордың жоғарғы қауымына да жетті. Бұл сыбыстың, әсіресе, Үндістаннан Қашғарға жіберілген ағылшын агенті Адольф Шлагинтвейттің Қашқарда қазаға ұшырауы Сыртқы істер министрлігінде белгілі болғандықтан да әсері еселене түсті.

       1859 жылдың қара күзіне дейін Шоқан  Омбыда болып, сапары жайлы  есебін жазды. Ол есебін тез  аяқтап, шана жолы ашылысымен  Петербоға барып, өте бай және  аса құнды ғылыми материалдарын қорытып, өңдеу үшін, тез жетуге асық болды. Тамыздың аяғында оған Тверь қаласына қайтып бара жатқан Ф. М. Достоевский жолықты. Шоқан өзін Петерборда келуін талап етіп отырғандарын, енді бір айдан соң жолға шығатынын айтты. Ш. Уәлихановтың Қашғар экспедициясының нәтижелелері өте маңызды болды. Олар ғалымдардың орасан зор қызығушылығын туғызды.

       Шоқан Қашғардан «Тазкирян Сұлтан Сутуқ  Боғра хан» (Сұтұқ Бұғрахан тарихы), «Тазкирян Туғлуқ Темір хан» (Туғлуқ Темір хан тарихы), «Тазкирян Ходжаган» (Қожалар тарихы), «Абумүслим Маурузи» және басқа да сирек кездесетін шығыс қолжазбаларын, сонымен қатар, тау жыныстарының коллекциясын, нефрит үлгілерін, гербарий, нумизматика ескерткіштерін және т. б. алып келді.

       Ш. Уәлиханов жинақтаған бай материалдардың ішінде оның Шығыс Түркістан халқы мен олардың кәсібін бейнелейтін қарындашпен салған суреттері үлкен орын алады.

       Уәлиханов сапарының ең басты нәтижесі «Алтышардың  немесе Қытайдың Нан-Лу (Кіші Бұхара) провинциясының шығыстағы алты қаласының жайы туралы» атты үлкен еңбегі болды. Бұл Шығыс Түркістан халықтарының тарихы мен географиясына, әлеуметтік құрылысына арналған, Ш. Уәлиханов заманындағы ғылым жетістіктеріне орайластыра жазылған алғашқы ғылыми еңбек еді. Жаңа материалдарды қамту және оларды терең талдау жағынан оның еңбегі отандық ғылымға қосылған үлкен үлес болды. Ол күні бүгінге дейін өзінің маңызын жойған жоқ.

       Бұл тамаша еңбекте жас ғалымның жан-жақты  терең білімі, асқан дарындылығы, көреген ақылдылығы айқын көрінеді, бұл еңбектің таза әдеби сапасы  жақсы әсер қалдырады - көркем тілі, нәзік юмор, қызықтылығы. Ш. Уәлихановтың бұл еңбегінің іс жүзінде қолданылуының да үлкен маңызы болды.

       Уәлихановтың  замандастары - ғалымдар, жазушылар  мен әскери мамандар Ш. Уәлихановтың Қашғарды зерттеуін жоғары бағалап, оны «шын мәнісіндегі географиялық жаңалық, үкімет әрі ғылым үшін аса пайдалы», «осы кезге дейін басшылыққа алып келген еуропалық географ-ғалымдар мен шығыстанушылардың кемшіліктерін» толықтыратын еңбек деп санады.

       Уәлихановтың  есебі кейіннен Қашғарда сауда факторияларын орнатуда, сондай-ақ, Ресейдің Батыс Қытаймен сауда және мәдени байланысын орнықтыруда пайдаланылды.

       Саяхатшы-ғалымға  еңбегі үшін штабс-ротмистр атағы беріліп, орденмен марапатталды, ақшалай сыйлық берілді. Ш. Уәлихановтың ұсынысы бойынша, Қашғар саяхатына қатысқан адал серіктері, барлығы 23 адам марапатталды. Керуенбасы Мұсабай мен Семей көпесі Бұқаш, полковник К. К. Гутковский және басқалары да марапатқа ие болды.

       Ш. Уәлиханов Петерборға 1859 жылдың күзінде  келді. Орыс ғалымдары оны батыл саяхатшы, тамаша зерттеуші, Орта Азия мен Қазақстан халықтарының өмірін терең білетін адам ретінде қарсы алды.

       Орта   Азия  мәселелері бойынша беделдігімен танылған Ш. Уәли-ханов Сыртқы істер министрлігі жағынан да, Бас штаб жағынан да айрықшы ықыласқа ие болды. Екі мекеме де П. П. Семенов Тянь-Шаньскийдің Ш. Уәлихановты ғылыми жұмыспен айналысуы үшін Петерборда қалдыру туралы айтқан пікірін қолдап, мәселені үкіметтің алдына қойды. Е. П. Ковалевский 1860 жылы 3 сәуірде Әскери министрдің атына жазған хатында: «штабс-ротмистр Уәлихановты Сыртқы істер министрлігінен алатын ақысына қоса, әскери ведомоствоның қаражатынан шеніне қарай берілетін сыйақысын сақтай отырып, Азия департаментіне қызметке тіркеуді» сұрайды*83. Е. П. Ковальский қажет болған жағдайда «штабс-ротмистр Уәлихановқа Әскери министрлік алдағы Қоқанға қарсы экспедицияға байланысты тапсырма беруге» болады, Сыртқы істер министрлігі оны іссапарға жіберуге ешқандай қарсы емес», - деп жазды.