Ғылымда қылмыс құрамы төртке топтастырылған. Олар мыналарды сипаттайды:

      1.  Қылмыс объектісі.

      2.  Объективтік жағын.

      3. Субъективтік жағын. 

      4.  Қылмыс субъективтісі.

      Әрекетті  қылмыс деп тану үшін қылмыс туралы сипаттамасының барлығының болуы қажет. Қылмыстың іс қозғау мәселесін шешіп жатқан барлық белгілерді анықтау міндеті қойылмайды. Бұл қылмыстық іс қозғаудан бас тартуға әкеліп соғады.

      Қылмыс  нысанасының жоқтығы әрекеттің  қоғамға қауіпті емес екенін дәлелдейді. Сондықтан Іс жүзінде жүргізуді болдырмайды, қылмыстық іс қозғалмайды. Адамның қылығы болып табылатын қоғамға қауіпті әрекеттер іс әрекет немесе әрекетсіздік қылмыстың обьективті жағын сипаттайтын белгілер болып табылады. Егер де адам өз еркіне қарсы болса онда бұндай әрекетті осы адамның қылығы деп тануға болмайды. Сондықтан оған қарсы қылмыстық іс қозғалмайды.

      Жасалған  әрекеттің қоғамға қауіптілігі  құқыққа қарсылығын болғызбайтын қылмыстық  іс қозғауға мүмкіндік бермейтін  жағдайлар әрекеттің мағынасының аздығы (ҚР ҚК-нің 9-бабы) қажетті қорғаны (ҚР ҚК 32-бабы) аса қажеттілік қоғамға пайдалы кәсіптік қызметтерді жүзеге асыру міндетті бұйрықты орындау өз құқықтарын жүзеге асыру.

      Заңды орындау қылмыс құрамын болғызбайтыны  айдан ашық.

      Рұқсат берілгеннің шеңберінде өз құқығын жүзеге асыруда қылмыстық іс бойынша жүргізуді болдырмайды. Мысалы, ата-аналарға өз баласының қозғалыс бостандығына белгілі шектеулер қоюды заңсыз бостандықтан айыру деп қарауға болмайды. Бұндай қимылдар құқықты болады және баланы тәрбиелеу бойынша ата-аналар құқығы аясында жүзеге асырылады.

      Бастықтың міндетті бұйрығын орындауға байланысты да қылмыстық іс қозғалмайды.

      Адам  өз кәсіби міндеттерін орындауды  да іс бойынша жүргізуді болдырмайды. Мысалы, сырттай мұндай әрекеттер адамға ауыр және жарақат салған сияқты көрініс те дәрігер қолды немесе аяқты кесіп тастағаны үшін қылмыстық жауапкершілікке тартуға болмайды. Бұл берілген жағдайда мұндай қызметтің әлеуметтік пайдалы болғаны себепті құқыққа қарсылық жасалады.

      Қылмыстық құрамның объективті жағында сондай-ақ материалдық емес сипатта болатын  қылмыстық зардаптың нәтижесін  немесе басталуы мүмкіндігінің бар  болуы тән.

      Қоғамға қауіпті әрекеттің (әрекетсіздіктің) және болған кесірдің арасындағы себепті  байланыс қылмыс құрамы объективті жағынан қажетті элементі болып табылады.

      Қылмыстық әрекетке уақыт, жағдай, орын, оның жасалу әдісі, мәні сипаттама береді.

      Қылмыстық құқық бойынша тек қана нақты  сәйкес жастағы жауаптылыққа қабілетті  танылатын қылмыс субъективті туралы мәселені шешу де қылмыс құрамының барлығын немесе жоқтығын анықтау үшін маңызы зор. Кейбір қылмыстар бойынша кез келген жауаптылыққа қабілетті жеке тұлға емес, тек белгілі бір қасиеттерге ие адам арнайы субьект ғана қылмыс субъекті орындаушысы бола алады.

      Тиісті қылмыстың жоқтығы қылмыстық іс қозғаудан бас тартуға әкеледі. Ақыры қылмыс құрамын сипаттайтын белгілердің соңғы тобы. Субъективті жағы деген түсінікті қылмыс жасау ниеті және мақсатымен сипатталатын кінә тағу белгіленеді. Басқаша айтқанда қылмыстық субъекті жағы бұл адамның ол жасаған қылмысына психологиялық жағынан ерікті қатысушы.

      Кінәнің жоқтығы әрқашан қылмыстық іс қозғаудың заңдылығын жояды. Кінә жоқ  болса, қылмыс құрамы да жоқ. Адамның  жауаптылыққа.қабілетсіздігі қылмыстық  субъективті жағы толығымен жояды.

      Қылмыстық іс қозғаған кезде жасалған әрекеттің  ниеті мен мақсатын анықтау маңызды. Мысалы, пайдакүнемдік немесе басқа  жеке мүдделік белгілері бойынша  билікті немесе қызмет жағдайын асыра  пайдалану үшін қылмыстық іс қозғалмайды.

      Мерзімі өткеннен кейін қылмыстық іс қозғалмайды. Қылмыстық заң қылмыстық жауапкершілікке тарту мерзімін оны үзу және тоқтата тұру шарттарын дәл тұжырымдаған. Бұл мерзімдер біткен кезде ҚР ҚІЖК 54-бабын басшылыққа алу керек.

      Жауапкершілік басталатын жасқа жатпау да қылмыстық іс қозғауды болдырмайды. Жауапкершілікке тартылатын жасқа толмауына байланысты да, қылмыстық іс қозғалмайды.

      Қылмыстық заң шығарушылығы бойынша (ҚР ҚК 15-бабы) жалпы қылмыстық жауапкершілік 16 жастан басталады, кейбір қылмыстар  үшін 14 жастағы адамдар да қылмыстық жауапқа тартылады. Қылмыс субьектісін сипаттайтын негізгі белгі ретінде жасты қылмыс құрамының белгілері қатарына жатқызуға болмайды. Бұл қоғамға қауіпті әрекеттің сәйкес жастағы адаммен жасалуы әрекеттің қылмыс жауапкершілігінен босатылады.

      Кәмелетке толмаған жасы, туу туралы құжаты бойынша немесе медициналық сараптау қорытындысы негізінде дәл анықталады. Жәбірленушінің шағымы бойынша қозғалған істер бойынша жәбірленушінің айыптаушымен татуласуы ісі бойынша жүргізуді болдырмайтын жағдай болып табылады.

      Соттың  осы айыптау бойынша Істі тоқтату  үкімінің барлығы да қылмыстық істі қозғаудан бас тартуға негіз  бола алады. Заң бұл жағдайда бір  әрекет үшін адам екі рет қылмыстық  жауапкершілікке тартыла алмайды  деген қағидаға сүйенеді. Және ең соңында  қоғамдық әсер ету шараларын қолдануға себепті болатын жағдайлардың барлығы қылмыстық іс қозғауға негіз болады. Заң (ҚР ҚІЖК 37-бабы) сотқа прокуратураға, сондай-ақ тергеуші және анықтау орнына кейбір жағдайларды қылмыстық іс қозғамастан мәліметтерді жолдастық сотқа немесе кәмелетке толмағандар Ісі жөніндегі комиссияға беру жолымен немесе кінәліні еңбекшілер ұжымы немесе қоғамдық ұйымға қайта тәрбиелеу және әсер ету шараларын қолдануға құқық береді. 
 
 

ІV-ТАРАУ.  ҚЫЛМЫСТЫҚ  ІС ҚОЗҒАУДЫҢ  ЖӘНЕ ОНАН БАС ТАРТУДЫҢ ПРОЦЕССУАЛДЫҚ ТӘРТІБІ

1.  Қылмыстық іс қозғаудың  процессуалдық тәртібі

      Әзірленіп жатқан немесе жасалған қылмыс туралы өтінішті немесе хабарды қарап шығып, қылмыстық іс қозғаудың негізі барлығына  көзі жеткізген соң, анықтау органы тергеуші, прокурор, сот немесе судья өз шеңберінде қылмыстық іс қозғауға міндетті.

      Қылмыстық іс қозғау туралы шешім тиісті процессуалдық  құжат жасаумен рәсімделуі тиіс. Белгілі  бір процессуалдық үлгіні сақтау қылмыстық іс қозғаудың заңдылықтарының  бірі. Қылмыстық іс қозғау туралы анықтама орны тергеуші прокурор мен судья қаулы шығарады.

      Қылмыстық іс қозғау туралы қаулы үш бөлімнен тұрады.

      Кіріспе, сипаттау, қарады (резомотиві). Кіріспе  бөлімге уақытты, орынды, қаулы шығарған адамды және себепті көрсетулері, яғни қылмыс туралы мәліметтер мен анықтау орындарында тергеуші немесе сотқа түскен алғашқы материалдар енеді. Сонымен алғашқы материалдар құралатын құжаттарды талдап шыққан дұрыс. Сипаттау бөлімінде қылмыстық іс қозғаудың негіздері қылмыстық әрекеттің барлығы туралы куәландыратын нақтылы мәліметтер баяндалады. Сонымен қатар белгілерін осы әрекет түсетін қылмыстық кодекстің бабы көрсетіледі.

      Қаулының  қаралы бөлімінде қылмыстық іс қозғау туралы шешім тұжырымдалады. Қылмыстық  атауы белгілері бойынша қылмыстық  іс қозғалып жатқан қылмыстық кодекстің бабы көрсетілді.

      Сипаттау  бөлімі қаулы шығарғанда басшылыққа алатын ҚР ҚІЖК 186-бабындағы сілтемемен анықталады. ҚР ҚІЖК 186-бабына сәйкес прокурор қылмыстық іс қозғалғаннан кейін  алдын-ала тергеу немесе анықтау  жүргізуге жібереді. Сондықтан істі тергеу қандай анықтауға немесе алдын-ала тергеу орнына тапсырылғаны көрсетіледі, тергеушіге тапсырылған болса, онда қаулыда тергеушінің фамилиясы тікелей көрсетіледі. Егер қылмыстық істі анықтау жүргізуші адам немесе тергеуші қозғаған болса және тергеуді де олар жүргізетін болса онда қаулының қарарлы бөлімінде істі өзінің жүргізуіне қабылдағаны туралы көрсетіледі. Бұл жағдайларға қаралып жатқан қаулы қылмыстық іс қозғау және оны өзінің жүргізілуіне қабылдау (алдын-ала тергеудің бастапқы кезеңінен құрайтын) туралы деп аталады. Анықтау орны немесе тергеуші шығарған қылмыстық іс қозғау туралы қаулының көшірмесі тез арада прокурорға жіберілуі қажет (ҚР ҚІЖ 186-бабы).

      Заң қылмыстық іс қозғау құқығын анықтап  жүргізуші адамға емес анықтау орнына жіберіледі. Осыған байланысты милиция органдарында қылмыстық іс қозғау туралы қаулы анықтау орнын бастығымен бекітіледі.

      Сот қылмыстық іс қозғау туралы ұйғарым  шығара отырып оған белгілі бір болған қылмыс жөнінде қылмыстық іс қозғайды (ҚР ҚІЖК 183 баптың 4 бөлімі, 303 баптың 1 бөлімі, 323 баптың 1 бөлімі). Бұл ұйғарым оған қатысты барлық материалдардың бәрінен алдын-ала тергеу немесе анықтау жүргізу үшін прокурорға жіберіледі.

      Қылмыстар мен табысы күрес мақсатында заң  құзыры орындардан қылмыстық іс қозғау туралы шешім қабылдап отырып бір уақытта қылмыстың алдын алуға немесе бұлтартпау шараларын қабылдауын талап етеді. Осындай шаралардың қажеттігі сезікті жасырынып қалуы, қылмыс іздерін жойып жіберуі, қылмыстық қызметін жалғастыру мүмкін кездердегі жағдайларда туындайды.

      Қылмыстық істің алдын алу немесе бұлтартпау, сонымен тек қылмыстық іздерін бекіту мақсатында сезіктіні ұстау, сезіктіге айып тағылғанға дейін бұлтартпау шараларын қолдану, тінту және басқа тергеу қимылдары қызмет етеді. Осылайша заңды сот соттық мәжілісте белгілі бір адам жөнінде қылмыстық іс қозғай отырып, оған негіз бар болған кезде адамға бұлтартпау шараларын қолдануға құқылы екені көрсетілген (ҚР ҚІЖК 183, 323, 303 баптары).

      Судья жеке өзі қылмыстық іс қозғау құқық  бұзушыны сотқа беру және істі сот  мәжілісінде қарауды тағайындау туралы қаулы шығара алады. Қылмыстық іс қозғау туралы қаулыға шығарған адам қол қояды.

2.  Қылмыстық іс қозғаудан  бас тарту

      Түскен  материалдарда қылмыс белгілерін көрсететін жеткілікті материалдардың жоқ кезінде  прокурор, тергеуші, анықтама орны мен судья өздерінің дәлелді қаулысымен немесе ұйғаруымен қылмыстық іс қозғаудан бас тарту туралы шешім қабылдайды. Бұл туралы мүдделі адамдар мен мекемелерге хабарлайды (ҚР ҚІЖК 187-бабы). Қылмыстық іс қозғаудың бас тарту туралы қаулы үш бөлімнен тұрады: кіріспе, баяндау, қорыту.

      Кіріспе бөлімінде қаулы шығарған күнін, орнын, қаулы шығарған адамның фамилиясы, лауазымын және қылмыстық Іс қозғаудан  бас тарту турады шешім қабылдаған бастапқы материалдарда көрсетулер болады.

      Баяндау бөлімінде нақ осы жағдайда қылмыстық іс қозғаудың мүмкін еместігінің негіздерін, жағдайларын баяндайды (ҚР ҚІЖК 187-бабы). Қаулы қорыту бөлімінде қылмыстық іс қозғаудан бас тарту туралы шешім тұжырымдалады, бас тартудың негізі жасалады және шағым беру құқығы мен тәртібі тұжырымдалады. Қаулыға милиция орнында оны жасаған адам қол қояды, органның бастығы бекітеді.

      Тергеушінің немесе анықтау орнының қылмыстық  іс қозғаудан бас тартуына өтініш жасаушы анықтау және алдын-ала  тергеу жүргізуді бақылауды жүзеге асырушы тиісті прокурорға шағымдана алады. Прокурордың бас тартуына жоғарыда тұрған прокурорға соттың бас тартуының кассациялық сотына шағымданған немесе наразылық білдіруге болады.

      Прокурордың қылмыстық іс қозғаудан бас тарту  туралы қаулының заңдылығына уақытша  бақылауын қамтамасыз ету мақсатында тергеушілер мен анықтау органдары бұл қаулылардың көшірмесін тез арада прокурорға жіберілуі қажет деп таныған дұрыс. Қылмыстық іс қозғаудан бас тарту жағдайында прокурор өзінің қаулысымен тергеушінің немесе анықтау орнының дұрыс емес қаулысының күшін жояды және іс қозғайды. Анықтау жүргізген адам жасаған қылмыстық іс қозғалудан бас тартуды бекіту кезінде негізсіз қылмыстық іс қозғаудан бас тартуға жол бермеу үшін анықтау орнының бастығына түскен материалдармен жеке танысуға міндетті.

      ҚР  ҚІЖК 37-бабына сәйкес адам онша елеулі емес немесе қоғамға үлкен қауіп  төндірмейтін қылмью жасаған жағдайды сот, прокурор, тергеуші және анықтау  орны прокурордың келісімімен қылмыстық  іс қозғалмай материалдарды жолдастық  соттың немесе кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі комиссиялық қарауында жіберуге немесе қайта тәрбиелеу үшін еңбекшілер ұжымына немесе қоғамдық ұйымға кепілдікке беруге құқылы.

      Егер  прокурор, тергеуші, анықтау орны немесе судья түскен өтініштер немесе хабарлар бойынша қылмыстық іс қозғау туралы мәселені шешуге құзырлы емес болса, олар өтінішті немесе хабарды істің қай тергеу орнында жүргізілетіндігі немесе қай сотта қаралатындығы бойынша жіберіледі.

      Бұл жардайларда олар қылмыстық алдын  алу немесе бұлтартпау, сонымен тек  қылмыстық іздерін бекіту шараларын қабылдауға міндетті.

      Оқиға болған жерді қарау, орынды қорғауға шаралар қабылдау т. б.. осындай шаралар  жатады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

V-ТАРАУ.  ҚЫЛМЫСТЫҚ  ІСТІҢ  ҚОЗҒАЛУ ЗАҢДЫЛЫҒЫН  ПРОКУРОРДЫҢ ҚАДАҒАЛАУЫ

      Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы Заңының І-бабына сәйкес прокуратура заңының орындалуына жоғарғы бақылау жасаушы орган болып табылады.

      "Қазақстан  Республикасының Прокуратурасы  Қазақстан Республикасының Жоғарғы  Кеңесінің есеп беруші өз құзыры  аясында Қазақстан Республикасы  Министрлер Кабинеті Заңдарының бағыныштылығына тәуелділігіне және меншік түрінде қарамай басқа мемлекеттік және шаруашылық басқару және бақылау орындарының әскери бөлімшелерінің халық депутаттарының жергілікті Кеңестерінің жергілікті өзін-өзі басқару орындарының саяси партияларының және қоғамдық бірлестіктердің лауазымды адамдардың, сондай-ақ азаматтардың (ҚРҚК І-бабы) дәл осы және бірдей орындалуына жоғарғы бақылауды жүзеге асырушы мемлекеттік орган болып табылады"12.