Азамат кукык катынас субъектилери жане объектилери

АЗАМАТТЫҚ ҚҰКЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ МЕН ОБЪЕКТІЛЕРІ

17.1. СУБЪЕКТІЛЕР МЕН ОБЪЕКТІЛЕРДЩ ЖАЛПЫ ҮГЫМЫ

1. Құқық катынастарына катысушылардың азаматтық құкыктары мен міндеттері болады, олар құқык қатынастары-ның субъектілері деп аталады. Азаматтык кодекстін 1-бабын-да азаматтык зандармен реттелетін қатынастардың катысушы-лары азаматтар, занды тұлғалар, мемлекет, сондай-ак әкімшілік-аумақтык бөліністер болып табылады деп атап керсетілген.

Азаматтық кұқық қатынастарының субъектілері ретінде әрекет жасайтын азаматтардын басым көпшілігі -- Қазакстан Республикасының азаматтары. Конституцияның 10-бабында Казақстан Республикасының азаматтығы занға сәйкес беріліп, токтатылатыны, оның алыну негіздеріне қарамастан бірыңғай және тең болып табылатыны атап көрсетілген.

Азаматтық кұқык шеңберінде кәсіпкерлер үшін ерекше режим жасау Азаматтық кодекстің маңызды жаңалығы болып

372 

табылады. Кәсіпкерлік кызметпен заңды тұлғалар ғана емес, жекелеген азаматтар да айналыса алады. Атап айтқанда, Аза-маттык кодекстің кейбір баптарында кәсіпкерлерге арналған арнаулы режим бар нормалар: міндеттемені мерзімінен бұрын орындау (Азаматтык кодекстін, 279-бабы), бірлескен міндет-темені орындау (Азаматтык кодекстін 287-бабы), қосылу шар-ты (Азаматтык кодекстін 389-бабы) және баскалар келтірілген.

2. Азаматтык кұкык катынастарына Қазакстан Республи-касьшың азаматтарымен қоса, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар катыса алады. Шетелдіктердін қүкықтык мәртебесі Казақстан Республикасы Президентінін "Казақстан Республи-касындағы шетелдік азаматтардың құкықтық жағдайы туралы" 1995 жылғы 18 маусымдағы заң күші бар Жарлығымен белгі-ленген. Қазақстанда Казакстан Республикасының азаматтары болып табылмайтын және езінің шет мемлекеттін азаматы екеніне айғағы бар адамдар шетелдік азаматтар деп танылады (Жарлыктың 2-бабы). Мәселен, Қазакстанда шет мемле-кеттердің дипломатиялық өкілдіктері мен халықаралық ұйым-дардың кызметкерлері, шетелдік фирмалардың (компаниялар-дың) мамандары, шетелдік студенттер және т.б. бар.

"Казақстан Республикасындағы шетелдік азаматтардың құкықтык жағдайы туралы" Жарлықка сәйкес Қазақстан Рес-публикасының азаматтары болып табылмайтын және өзінің езге мемлекеттің азаматтығына жататындығына айғағы жок адамдар азаматгығы жоқ адамдар деп саналады (Жарлыктын 2-бабының 2-тармағы).

Шетелдіктердін инвестицияларға катысуынын құқықтық жағдайлары екі жакты халықаралык шарттармен және каш-тал салымдарын өзара кетермелеу мен өзара қорғау туралы келісімдермен де айқындалады. Оларда әдетте ең қолайлы ұлт режимін немесе ұлттык режим беру көзделеді, екі мемлекеттің шетелдік меншікті ұлт иелігіне алмауына және оған сондай шаралар колданбауға міндеттемелер, еркін айырбасталатын валютамен капитал салымдарын жүзеге асыруға байланысты телемдерді шетелге кедергісіз аудару кепілдігі және баскалар енгізіледі¹.

'Шетелдік инвестицияларды көтермелеу мен өзара қоргау туралы Кдоақ-сган Республикасы жасаскан екі жакты келісімдер жөнінде мыналар неғұрлым толықкелтірілген: Международное частное право. Учебное пособие. Оть. ред. М. С. Сарсембаев.-- Алматы: Ғылым, 1996, с. 24-26; Право и иностранные ии-вестациив Республике Казахстан. Отв. ред. М. К. Сүлейменов,--Алматы: Жеті Жарғы, 1997, с. 71-90.

373

3. Занды тұлғалар туралы Азаматтық кодекстін 33-бабында айтылған заңды тұлға анықтамасынан әрбір ұйымнын бәрі бірдей азаматтык құкық субъектісі болмайтыны, демек, әрбір ұйымның азаматтық құқық қатынастарына катысушы бола ал-майтыны көрінеді.

Республика аумағындажұмыс істейтін шетелдік занды тұл-ғалардьщ құкықтык мәртебесі "Шетелдік инвестициялар тура-лы" 1994 жылғы 27 желтоксандағы заңмен¹ (кейінгі өзгерістері-мен коса) ретгеледі.

Алайда Казақстан Республикасъшда жекелеген салаларда шетеддік зандытұлғалардың қызметшешектеулер койылғанын атап өткен жән. Атап айтканда, сақтандыру саласында шектеу койылған. Мәселен, шетелдік сақтавдыру ұйымдарынын Казақ-стан Республикасы аумағындағы тікелей сактандырушы ретін-дегі қызметіне тыйым салынады.

4. Мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністердің азамат-тық құкык қатынастарына қатысуының ерекшеліктері Қазақ-стан Республикасынын азаматтык зандармен реттелетін каты-настарда сол қатынастардың өзге де қатысушыларымен тең негіздерде әрекет ететіні болып табылады. Азаматтык кодекстің 112-бабының 1-тармағында әкімшілік-аумақтык бөліністер жөнінде сондай ережелер белгіленген.

Азаматтык құқықтың жоғарыда келтірілген субъектілері азаматтық кұкық қатынастарына құкыктың осы саласыньщ субъектісі ретінде катысады. Азаматтык кодексте субъекті-лердің әрбір түрінің ерекшеліктері ескеріледі. Бұл орайда жал-пы (субъектілердің барлық санатгарына колданылатын) нор-малармен катар, субъектілердің белгілі бір түріне ғана қатыс-ты бірқатар арнаулы нұскаулар белгіленеді. Мысалы, Азамат-тык кодекстін 159-бабынын 9-тармағында ауыр жағдайлардын тошсуы салдарынанжасалған мәміленің (кіріптарлык мәміле) шын екеніне дау туғызуға азаматтар ғана құкылы болатыны көзделген.

5.  Азаматтық кұқык катынастардын объектілері. Әдетте құқык қатьшастарыньщ объектілері деп аталған кұкық қаты-насы бағытталған және белгілі бір ықпал жасайтын нәрсе түсініледі. Адамдар арасындағы олардың өзара іс-қимылы нәтижесінде белгіленетін қоғамдық байланыс ретінде азамат-тық кұкык катынасы адамнын мінез-кұлқына ғана ыкпал ете

'ҚазакстанРеспубликасыЖогарғыКеңесініңЖаршысы, 1994, №23-24. 280-қүжат.

алады. Сондыктаназаматтык кұқық катынастарынын объектісі оньвд субъектілерінің алуан түрлі материалдык игіліктер мен материалдық емес игіліктерге бағытталған мінез-қүлқы болып табылады¹.

Профессор О.С.Иоффе заң әдебиетіңде кұқықтык объекті-нің мәні туралы және сыртқы дуниенің құқық объектілері ретівде болуы мүмкін құбылыстарының саны туралы мәселені шешудін әр алуан үш түрі болатынын атап өтеді. Заңгерлердің көпшілігі косылатын үстем көзқараскд сөйкес объектілердің катарына іс-әрекеттер, материалдық емес жеке игіліктер, зат-тар және баска да бағалы заттар жатады. Объектінін іс-әрекеттерінің маңызын теріске шығаратын жөне бұл маңызды тек қана заттарда немесе, тіпті болмағанда, ең аддымен заттар-да деп танитын объектінің заттық-қүқықтык теориясы бірсыпыра аз болғанымен, едәуір кең таралды.

Ақырында, кейбір авторлар ғана корғайтын іс-әрекет тео-риясы заттарды күқықтык объектілер қатарынан шығарып тас-тайды және объектінің маңызы қүкық берген түлға үміттене алатын міндетгі әрекеттерде ғана болады деп таниды².

Азаматтықкодекстін 115-бабында азаматгықкүқық объекті-лерінін мынадай түрлері аталған: заттар, ақша, оның ішінде шетелдік валюта, бағалы қағаздар, жүмыс, көрсетілетін кыз-мет, шығармашылық жеке кызметтің объектілендірілген нәтижелері, фирма атаулары, тауар белгілері және бүйымдар-дыдараландырудьщ өзгедеқұралдары, мүліктік қүкыктар және басқа да мүлік.

Мүліктік емес жеке игіліктер мен құқықтарға мыналар жа-тады: жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, ар-ож-дан, жақсы атақ, іскерлік абырой, жеке өмірге тиіспеушілік, жеке және отбасылык күпия, атак күқығы, авторлык кұкык,, туындыға және басқа да материалдық игіліктер мен қүкыққа тиіспеушілік қүқығы.

'Гражданское право. Учебник. Часть 1. Под. Ред А. П. Сердесвіі, Ю. К. Толстого, с. 85.

² ИоффеО. С. Правоотношеииепосоветскому гражданскому праву. Л.: изд-во ЛГУ, І949, с. 80. По вопросу об объекте гражданского правоотношения см.:АсарковМ. N4. Обязательствопосоветскомугражданскомуправу.М., 1940; Магазинер Я. М. Объект права.-- В кн.: Очерки по гражданскому праву. Л., 1957 и другие. Из числа казахстанских работ следует назвать: Покровский В. В. К вопросу о правоотношениях -- Известия АН Казахской ССР. Серия обще-ственных наук. 1975. №3. С. 68-76; Наменгенов К. Н. Абсолютные в относи-тельные изобретательские правоотношения. -- Алматы; Наука, 1978.

375 

Заң әдебиетінде мүліктік күқыктар мен мүліктік емес қүқыктардын жиынтығын иеленетін акционерлердін мүліктік емес жеке күкыктары орынды бөліп көрсетіледі. Біріншісіне дивидендтер алу кұкығы мен қоғам таратылған жағдайда мүліктің бір бөлігін алу қүкығы, екініпісіне - аквдонерлердің жалпы жиналысыка қатысу, қоғамнын қүжатгамасымен таны-су құкығы және т.б. жатады. Қүкықтардың екінші тобын акционерлердің мүліктік емес жеке құқыктары деп атауға бо-лады, дегенмен де азаматтың жеке басына тығыз байланысты, мүліктік емес мазмүндағы иеліктен айыруға болмайтын абсо-люттік қүкықтар азаматқа катысты мүліктік емес жеке қүкьік деп түсініледі. Акционерлердің мүліктік емес кұкыктары са-лыстырмалы (акіщонердін қүкығына белгілі бір тұлғаның -қоғамның өзінің міндеті сәйкес келеді) және иеліктен шыға-рылатьш (акішяны меншіктену құқығьшың басқа адамға ауысу-ына байланысты барлык акцияларды куәландыратын күкықтар да ауысады) болып табылады.

Акционерлердің мүліктік емес құқыктарының бұзылуы көптеген жағдайларда акционерлердің жалпы жиналысы өткізілуімен немесе коғамның атқарушы органьшың заңсыз іс-әрекеттерімен (жиналыс туралы хабарламау, жиналысқа каты-суға рұқсат етпеу, дауыс беру кезінде акшонердін дауысын есепке алмау, директорлар кеңесіне немесе тексеру комиссия-сына сайлау үшін кандидатуралар қатарына енгізбеу, танысуға коғамнын кұжаттамасын беруден бас тарту және т.б.) байла-нысты.

17.1 Параграфты орысшадан аударган Жолбарыс Әбішев

17.2. АЗАМАТГАР - АЗАМАТГЫҚ ҚҰКЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСГАРДЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ РЕТІНДЕ

Азаматгардын кұкық қабілетгілігі. Азаматтық Кодекстің 1-ші бабында көрсетілгевдей, азаматтық-кұқыктық катынас-тардың негізгі субъектілерінің бірі -- азаматтар. Азаматтардың құқықтық жағдайы олардын құқықтык қабілеттілігі және әре-кет қабілеттілігі аркьілы сипатталады. Сондыктан да азамат-тық құкық кабілеттілігіне анықтама беруіміз кажет. Азамат-тық Кодекстің 13-ші бабына сәйкес, азаматтык күкык қабілеттілігі дегеніміз -- азаматтардьщ азаматтык күкықтарға ие болу және азаматтык міндеттерді атқару кабілетін айтамыз. Азаматгьщ күкық кабілеттілігі ол туылған кезден басталып, қайтыс болған сон тоқталады.

Тіь

Азаматгыккұкыктын алдына қойған максаты сол -- азамат-тық кұкық кабілеттілігін тек аталған саланың шеңберінде ғана көрсетпеу, себебі кұкық қабілеттілігі басқа да кұкык салала-рының көкейкесті мәселелерінің бірі.

Азаматгың құқык қабілеттілігі шығу тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайына, нәсілі мен үлтына, жынысына, білшіне, тіліне, дінге катысына, кәсібінія тегі мен сипатына, тұратын жеріне және т. б. жағдайларға қарамастан Қазақстан Респуб-ликасының барлық азаматтарына тендей мойындалады.

Азаматтык кұкык кабілеттілігін азаматтан айырып қарауға болмайды. Азаматгык заңдарда көрсетілгендей, ол адамның ақыл-есіне, жасына, денсаулығына байланысты емес. Азамат-тык құкык қабілеттілігі ол туылған кезден басталып, қайтыс болғаннан кейін тоқтатылады. Сонымен бірге заңда әлі дүние-ге келмеген нәрестенің, болашак, азаматтың кұқығын қорғау мүмкіншілігі де көрсетілген. Азаматтық Кодекстің (негізгі бөлім) 525-ші бабына сәйкес мұра қалдырушының тірі кезінде іштеқалып, ол өлгеннен кейін туылған азаматтар да басқа мұра-гермен бірдей тең үлеске тиесілі.

Азаматтардың құқық кабілеттілігінің мазмұнына тоқтала-тын болсақ, ол жайында Азаматтык Кодекстін 14-ші бабында айқын көрсетілген. Азамат меншік құкығы деңгейінде мүлікті алуға, мұраға калдыруға, республика аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылыкты жер таңдауға; республикадан тыс жерлерге еркін шығып кетуге және оның аумағына кайтып оралуға; зан құжаттарында тыйым салынбаған кез келген мәміле жасасып міндеттемелерге қатысу; өнертабыстарға, ғылым, әдебиет және өнер шығармаларына, интеллектуалдық қызметтің өзге де туындыларына интеллектуалдық меншік қүқығы болуға; материалдық және моральдык зияннын орнын толтыруды талапетуге қүқығы болады; баска да мүліктік және жеке қүкықтары болады. Сөйтіп, азаматтардың кұқык қабілеттілігінін орнын канша тізбелеп жазсақ та, шегіне жету мүмкін емес, өйткені бұл үғым тек азаматтык құкығының шеңберімен ғана аныкталып коймайды, басқа да кұкык сала-ларынын өзекті мәселелерінін біріне айналыпжатады. Мәсе-лен, конституциялық, әкімшілік, неке және т. б.

Азаматтардың күқык қабілеттілігі баршаға бірдей болған-дыктан, оған шек қоюға болмайды. Қазақстан Республикасы-ның зандары бойынша азаматтык қүкық кабілеттілігіне шек қойылуы мүмкін, егер азамат сот үкімі бойынша жасаған

377

қылмысы үшін мемлекет тарапынан жаза алатын болса. Мыса-лы, азамат бас бостандығынан айырылатын болса, онда оның Казақстан Республикасының аумағьшда еркін журіп-түруыш тыйымсалынуы мүмкін. Алайда, азамат жекелеген субъективті құқыктарынан ғана айырылуы мүмкін. Ал түтастай алғанда азаматкұкьік кабілеттілігінен ажырамайды. Азаматтың кұкык кабілеттілігінен немесе әрекет қабілеттілігінен толык немесе ішінара бас тартуы және қүкық кабілеттілігін немесе әрекет кабілеттілігін шектеуге бағытталған мәмілелер жарамсыз деп танылады (Азаматтық Кодекс, 18-бап).