Азамат кукык катынас субъектилери жане объектилери

383

Занды тұлғаның жоғарыда келтірілген аныктамасында оның белгілері көрсетілген: оқшау мүлкінің болуы, осы мүліктен өз міндеттемесі бойынша дербес жауапкершілігі болуы, әз аты-нан азаматтык құкыктарға ие болып, оны жүзеге асыруы, сот-қа талапкер және жауапкер ретівде қатысуы.

Занды тұлғалардың жоғарыда аталған белгілерін карасты-райык. Оқшау мүлік дегеніміз, шаруашылык катынастарына дербес түсуі үшін ұйымның тек кана баска үйымдардын ғана емес, сондай-ақ мемлекеттің мүлкінен де окшау мүлкі болуы керек дегенді білдіреді.

Азаматтық айнальмда өз атынан сөйлеу қабиеті -- бұл өз атынан азаматтык қүқыктар мен міндеттерге ие болу, талапкер жөне жауапкер ретінде жауап беру мүмкіндігі, бұл -- ұйымды құкық субъектісі -- заңды тұлғанын мойындауының занды сал-дары болып табылады. ¥йымньщ осы қүкығы оның жарғысы-мен, ережесімен немесе аталған ұйымды құру туралы актісімен көзделеді.

Заңды тұлғаньщ өз міндеттемелері бойынша дербесмуліктік жауапкершілігі -- оның оқшау мүлкінін салдары. Бұл белгі Казақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 19 мау-сымдағы "Мемлекеттік кәсіпорындар туралы" зан күші бар Жарлығынын 30-бабында керсетілген. Атап айтканда, кәсіпорын өзіне тиесілі барлық мүлкімен өз міндеттемелері бойынша жауап береді деп белгіленген. Меншік иесіне оның мүлкіне міндетгемесі бойынша кәсіпорынның жауапкершілігі болмайды. Құрылтайшының (өкілетті органның) әрекеті сал-дарынан болған банкроттық жағдайын есептемегенде, жауап бермейді. Мұндай жағдайларда мемлекет кәсіпорьшнын міндетгемелері бойынша соңғысынын кредиторлардын тала-бын канағаттандыру үшін каржысы жеткіліксіз болған жағдай-да жауап береді, заң актілерімен мемлекеттің кәсіпорынның міндеттемелері бойынша жауапкершілігінің басқа жағдайла-ры белгіленуі мүмкін.

Заңды түлға уйымдық біртутас болуы керек. Үйьшдык біртұтас болу ұжымдық құрылымнын біртүтас қүрылым ретівдегі кызметін камтамасыз етеді. Аталған белгі занды тұлға-ның мақсаттары мен міңдеттерін, оньщ кұрылымын, құзыретін, қызмет тәртібін анықтаудан көрінеді. ¥йыімдык біртүтастық занды түлғаньщ қүрылтай қүжаттарында бекітілген. Мысалы, КР АК 41-бабына сәйкес "занды тұлға өз кызметін, егер заа құжаттарында өзгеше айтылмаса, жарғы не кұрылтай шарты

384

мен жарғысы негізінде жүзеге асырады. Заң кұжаттарында көзделген реттерде, коммервдялык ұйым болып табылмайтын зандытұлға осы түрдегі ұйымдар туралы жалпы ереже негізінде жұмыс істей алады".

Занды түлғаның дербес балансы немесе сметасы болуы ке-рек, өйткені мұндай құжаттың болуы заңды түлғанын оқшау мүлкін және мүліктік дербестігін білдіреді әрі белгілі бір дәре-жедеқамтамасыз етеді. Бухгалтерлік баланстын дербестігі (не-месе аяқталғандығы) сол, онда заңда түлғаның мүлкі, барлық түсімдер, шығындар, активтер мен пассивтер көрініп тұрады.

Занды тулганьщ қуқықсубъектілігі. Заңды түлғаның құқык субъектілігі дегеніміз, онда қүкық субъектісінің қасиеті болуы, ягаи күкык кабілеттілігі және әрекет қабілеттілігі болуы.

Құқық қабілеттілігі арнаулы және жалпы болады. Арнаулы қщық қабілеттілігі дегеніміз, занды түлғаның жарғыда көздел-ген қызметінің максатына сай келетіндей азаматтык қүқыкта-ры мен міндеттері болады. Мүндай жағдайда жарғыда олар ай-налысуға құқыкты кызмет түрлері көрсетіледі. Осыған байла-нысты, ҚР АК 159-бабыңда былай делінген: "заңды тұлғанын құрылтай қүжаттарында нақты шектелген кызмет мақсатына қайшы келетін етіп жасаған ...мәмілесі... жарамсыз деп таны-луы імүмкін". Арнаулы күқык кабілеті бар занды тұлғаның мысалы ретінде қазыналық кәсіпорынды атауға болады. Қазы-налық кәсіпорынның шаруашылык қызметі жарғьща бекітілген мақсаттарьшен және міндеттерімен айкындалады. Арнаулы құкық қабілеттілігі сондай-ак коммерциялық емес ұйымдарға да: мекемелерге, қоғамдық бірлестіктерге, коғамдык корларға, түтыну кооперативіне, діни бірлестіктерге, заңды тұлғалардың кауыщастык немесе одақ нысаньшдағы бірлестіктеріне (ҚР А К 105--110 баптары) тән. Жалпы қщық цабілеттмігі бар завды тұлғалар өз кезегінде, кез келген кызметпен айналыса алады, кез келген азаматтык кұқығы және соған қатысты міндеттемесі болады. Коммерциялық үйымға жататын (шаруашылык серік-тестіктер мен қоғамдар) кептеген занды тұлғалардың жалпы құқык қабілеттілігі болады.

ҚР АК 35-бабының 1-тармағында "завды түлға тізбесі зан актілерінде белгіленетін жекелеген кызмет түрлерімен лвден-зия негізінде ғана айналыса алады" делінген. Лицензия дегенді уәкілеггі органдардың тиісті кызметті жүргізуге арнаулы рұқсат беруі деп түсінген жөн.

ҚР АК 10-бабьшың 4-таріМағында былай деп белгіленген: "Мемлекеттік кауіпсіздік, қүқык тәртібін қамтамасыз ету, ай-

25--28

385

наладағы ортаны, азаматтардың менішгш, өмірі мен денсаулы-ғын корғау мақсатында тауарлардың, жұмыстьщ немесе қыз-меттің кейбір түрлерін өндіру мен сату мемлекеттік лицензия-лар аркыльг жүзеге асырылады. Ондай тауарлардьщ, жұмыс-тын немесе кызметтің тізбесі, мемлекеттік лицензшілар беру тәртібі зан кұжаттарымен немесе оларда белгіленген тәртіппен белгіленеді". Олардьщ катарына Казақстан Республикасы Президентінін 1995жылғы20шілдедегі, 1995жылғы 31 тамыз-дағы, 1995 жылғы 23 желтоқсандағы заң күші бар Жарлыкта-рымен, Қазақстан Республикасыньщ 1996 жылғы 10 маусым-дағы, 1997 жылғы 21 каңтардағы, 1997 жылғы 7 сәуірдегі. 1998 жылғы 10 шілдедегі Заңдарымен енгізілген өзгертулері және түзетулері бар Казакстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 17 сәуірдегі "Лицензиялау туралы" заң күші бар Жарлығы жатады. 1995 жылғы 17 сәуірдегі Жарлықта міндетті түрде лицензиялауға жататын кәсіпкерлік қызметтін, 39 түрі аталған.

Лицензиялауға жататын қызмет түріне лицензиялар беру ге, сонын ішінде патент түрінде, уәкілетті мемлекеттік органдар-дьщ (лицензиялардың) тізбесі Қазақстан Республикасы Үкіметінін 1995 жылғы 29 желтоқсандағы "Қазакстан Респуб-ликасы Президентінін 1995 жылғы 17 сәуірдегі Жарлығын жүзеге асыру туралы" қаулысында нақтыланған.

1995 жылғы 17 сәуірдегі Жарлыкка сәйкес табиғи ресурс-тарды пайдалану мен айналадағы ортаны қорғау жөніндегі кызметті лицензи-ялаудың ерекшелігі арнаулы заңмен белгі-ленеді. Жер койнауын геологиялық зерттеу жөніндегі жұмыс-тарды жүргізу үшін жер койнауын пайдалану, пайдалы қазба-лардың кен орнын игеру, пайдалы қазбалар алумен байланыс-ты емес құрылыс пен жер асты кұрылғыларын пайдалану, кен-қазба калдықтарын пайдалану және солармен байланысты қай-та өндеу өндірісін, жер койнауын басқа мақсаттарға пайдала-ну құқығына лицензия беру тәртібі Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 16 тамыздағы қаулысымен бекітілген "Қазақстан Республикасында жер қойнауын паңдалануды ли-цензиялаудың тәртібі туралы Ережеде" айқындалған.

Азаматтық зандарда завды тұлғанын күқык қабілеттілігінің шйда болуы және тоқтатылуы туралы ереже белгіленген КР Азаматтық кодексінде заңды тұлғаның құкык қабілеттілігі туралы былай делінген: "Завды тұлғаның күқык қабілеттілігі ол қүрылған кезде пайда болып, оны тарату аяқталған кезде

386 

токтатылады. Айналысу үшін лицензия алу қажет болатын кыз-мет саласында занды тұлғаның құқық қабілеттілігі сондай ли-цензияны алған кезден бастаппайда болып, ол кайтарып алын-ған, оның қолданылу мерзімі өткен немесе заң құжаттарында белгіленген тәртіппен жарамсыз деп танылған кезде тоқтаты-лады".

Занды тұлғаның азаматтық айналымға қатысуы үшін тек қана құкык қабілеттілігі емес, сондай-ақ әрекет қабілеттілігі декерек. Азаматтарғақарағандазаңцытұлғалардыңерекшелігі, олардын құкық және әрекет қабілеттілігі бір мезгілде пайда болып, бір мезгілде тоқтатылады. ҚР Азаматтык, кодексінің 37-бабында былай делінген: "Занды тұлға заң құжаттары мен құрылтай құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары аркылы ғана азаматтык құкыктарға ие болып, өзіне міндеттер қабылдайды". Занды тұлғаның органы -- бұл заңмен, жарғы-мен немесе құрылтай кұжаттарымен көзделген лауазымды тұлғалар (бас директор, директор, презвдент, бастык, меңге-руші, төраға) және ұйым катарында солармен бірге әрекет ететін лауазымды тұлғалардың алқалары (мысалы, аквдонерлік қоғамда -- директорлар кеңесі, ал кооперативтік және қоғам-дық ұйымдарда -- басқарма, кеңес, секретариат) занды тұлға-ның еркін білдіріп, оны жүзеге асырады.

ҚР Азаматтық кодексінде заңды тұлғалардын жекелеген түрлеріне катысты органдардың құралы мен олардың құзыреті айқындалады. Мысалы, толық серіктестіктің жоғары органы қатысушылардың жалпы жиналысы екендігі белгіленген. То-лык серіктестіктің ішкі мәселелері жөніндегі шешім барлық қатысушылардын жалпы келісімі бойынша қабылданады (65-бап), сенім серіктестігінің ісін басқаруды толык, серіктес-тіктер жүзеге асырады (75-бап), акционерлік коғамнын жоға-ры органы оның акционерлерінің жалпы жиналысы болып та-былады (92-баптың 1-тармағы). Акционерлік қоғамның атка-рушы органы алкалық (баскарма) немесе //және жеке-дара (директор, бас директор, президент) болуы мүмкін. Ол акцио-нерлік қоғам қызметіне күнделікті басшылыкты жүзеге асы-рады және директорлар кеңесі мен акционерлердін жалпы жиналысына есеп береді. Қоғамньщ басқа да органдарының заңдармен немесе қүрылтай қүжаттарымен белгіленген ерек-ше құзыретіне кірмейтін барлык мәселелерді шешу акцио-нерлік коғамның атқарушы органының айрыкша кұзыретіне жатады (92-баптың 5-тармағы). Өндірістік кооперативті басқа-

387

рудың жоғары органы оньщ мүшелерінің жалпы жиналысы больш табылады (99-бап).

Заңды гщлганың жекешеленуі. Заңды тұлғанын азаматтық айналымға дербес шығуы үшін олар жекешеленуі, яғни баска біртектес заңцы тұлғалардан ерекшеленуі керек. Оған ең ал-дымен оның атауымен қол жеткізуге болады. КР Азаматтық кодексінін, 38-бабында мынадай ережелер белгіленген: "Занды тұлғаның атауы оның калай аталатынын және ұйымдык-қүкықтық нысанын көрсетуді қамтиды. Ол заңдарда көздел-ген қосымша мағлұматты камтуы мүмкін. Занды тұлғаның атауы оньщ кұрьштай құжаттарывда көрсетіледі.

Заңды тұлғаның атауында заң талаптарына немесе қоғам-дық мораль қалыптарына қайшы келетін аттарды; егер жеке адамдардың есімдері қатысушылардын. есімдеріне сәйкес кел-месе не қатысушылар бұл адамдардың есімін пайдалануға олар-дан (олардың мұрагерлерінен) рұхсат алмаса, олардың есімдерін пайдалануға"; басқа елдерде қабылданған ұйымдық-кұкықтық нысандарды, Азаматтык, кодексте көзделмеген терминдерді белгілеуге жол берілмейді.

Фирмалық атау -- бұл коммерциялык. ұйым болып табыла-тын занды тұлғаның тіркелгеннен кейінгі атауы. 1883 жылғы 30 наурызда кабылданған, 1993 жылдың 16 ақпанынан бастап Қазақстан Республикасы да мүшесі болып табылатын әнеркәсіптік меншікті корғау туралы Париж конвенвдшсының 8-бабына сәйкес фирмалық атау Конвенцияға катысушы елдердің барлығында арнаулы тіркеусіз қорғалады. Демек, заң-ды түлғанын фирмалык атауды оны тіркемей-ақ, пайдалану фактісіне карай, пайдалануға қүдығы бар деген сөз,

"Заңды тұлғанын фирмалык атауды тек қана өзі пайдала-нуғакұкығы бар, бөтен бір фирмалык атауды заңсыз пайдала-натын тұлға фирмалык атаудың құкык иесінің талап етуі бой-ынша мұндай атауды пайдалануды тоқтатуға және келтірілген залалдың орнын толтыруға міндетті. Заыды тұлғаның фирма-лық атауды пайдалануға байланысты кұқықтары мен міндеттері заңдарда белгіленеді" (ҚР АК 39-бабы).

Заңды тұлғаның тұрған жері (оның тұрақты жүмыс істейтін органы) "оның кұрылтай құжаттарында почталык, толык ме-кен-жайы жазылып көрсетіледі" (ҚР АК 38-бабы).

Занды тұлғаның тұрған жерінде банк мекемесінде оның есеп шоты және ағымдық шоты ашылады. Завды түлғанын тұрған жерін белгілеу жауапкер болатын сот істерінін қай ведомствоға

388

карайтындығын анықтау үшін маңызды. КР Азаматтық кодексінін 281-бабында егер борышкер занды тұлға болса, онда міндеттеменің орындалу орны оның орналаскдн жерінде орын-далуға тиіс деп белгіленген. Мұндайжағдайда занды тұлғанын бірнеше қалаларда немесе елді мекендерде қызмет істегеніне карамастан, тұрған жері біреу ғана болу керек.

Азаматтык айналымды тек қана занды тұлғаны емес, сон-дай-ак оның өнімін де (тауарлар, жұмыс, қызмет) жекешелеу керек.

Бұл мақсатка тауар таңбасы, кызмет керсету таңбасы және тауар шығарылған жердің атауы пайдаланылады. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 26 шілдеде кабылданған "Тау-ар танбалары, қызмет керсету танбалары және тауар шығарыл-ғанжерлердің атаулары туралы" заңывда тауар таңбасына (қыз-мет көрсету таңбасына) мынадай аныктама берілген: бұл осы заңға сәйкес тіркелген немесе Қазақстан Республикасы қаты-сатын халыкаралық шарттарға орай тіркеусіз корғалатын, бір занды немесе жеке тұлғаның тауарларын (қызметін) басқа зан-ды немесе жеке тұлғаньщ біртектес тауарларынан (кызметінен) ажырату үшін кызмет ететін белгі.

Заңнын 6-бабында тауар таңбасын тіркеуге жол бермейтін абсолюттік негіздер белгіленген. Ажыратылатын реңкі жоқ белгілерден ғана тұратын, атап айтқанда:

1) тауарлардын, белгілі бір түрін белгілеу үшін жалпыға ор-тақ колданысқа енген;

2) жалпыға ортақ қабылданған рәміздер мен терминдер бо-лып табылатын;

3) тауарлардың түрін, сапасын, санын, касиеттік, мақсатын, құндылығын, сондай-ақ олардың шығарылған немесе еткізілген жері мен уақытын кәрсететін;