Азамат кукык катынас субъектилери жане объектилери

Азаматтардьщ әрекет кабілеттілігі. Азаматтардын әрекет кабілеттілігі қүқык субъектілігінің екінші элементі болып та-былғаңдықтан оған төмендегідей анықтама беруге болады. Аза-маттың өз әрекеттерімен азаматтык кұқыктарға ие болу және оларды жүзеге асыру, өзі үшін міндеттерді туғызу және олар-ды орывдау кабілеттілігі (Азаматтық Кодекстін 17-ші бабы).

Азаматтык әрекет қабілеттілігінін маңыздылығы сонда, ол өз әрекеттерінің нәтижесінде белгілі завды салдардың пайда болатынын түсіну. Сонымен қатар, өз әрекеттерінің нәти-жесінде келтірілген зиянның орнын да өзі толтыру мүмкін-шілігі, яғни айтқаңда, әрекетқабілеттілігін тек келісіщер жа-сау және олар үшін жауап беру ғана емес, кең шенберде түсінгенімізжөн, өйткені азаматга өрекет қабілеттілігімен бірге езі келтірген зиянды етеу қажеттілігі де бір мезгілде пайда бо-лады.

Азаматтың толық әрекетқабілетгілігі кәмелеттік жасқа тол-ғаннан кейін, яғни 18 жасқа келген кезден бастап пайда болады. Заң кұжатгарьмда 18 жасқа толмаған азамат некеге тұрған кез-ден бастап, толық көлемінде әрекет кабілеттілігіне ие болады¹.

Он сегіз жаска толғаннан сон азамат азаматтык айналым-ның толық қатысушысы болып саналады.

Егер зан кұжаттарында өзгеше көзделмесе, барлык азамат-тардьщ әрекет қабілеттілігі тең болады.

Әрекет қабілеттілігін шектеудін екі түрі бар: 1. Әрекет қабілеттілігінтабиғитүрдешектеу; 2. Әрекеткабілеттілігін сот орывдарынын шешімі негізінде шектеу.

¹ Казақстан Республикасынын "Неке және отбасы" занының 10-шы ба-бына сәйкес иеке жасы еркектер жөне әйелдер үшін де 18 жас. Ерекше реттерде неке жасын жынысына карамастан кемітуге жол беріледі жөне бұл екі жастан аспауга тиіс.

378

Әрекет кабілеттілігін табиғи түрде шектеу азаматтың жа-сына байланысты. Сөйтіп, азаматтық құқық теориясында калыптасқан ережелерге байланысты әрекет қабілетгілігін үш түрге бөлуге болады. Толық, жартылай (ішінара) және шектеулі әрекет қабілеттілігі.

Азаматтардың толык әрекет кабілеттілігі туралы жоғарыда айтылып кеткендіктен, оған тағы қайтып оралудың кажеті жоқ.

Азаматтық Кодекстің 23-ші бабы атап көрсеткендей, 14жаска дейінгі кәмелеткетолмағандар үшін мәмілелерді, егер заң құжаттарында ©згеше кезделмесе, олардың ата-аналары, асырап алушылары немесе корғаншылары жасайды. Сондық-тан да, біздің ойымызша, 14 жасқа толмаған жасөспірімдердің әрекетқабілеттілігі жоқ, бірак аталған жасөспірімдер өздерінін жасына лайықты, жасай салып орындалатын тұрмыстык ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға құқылы.

14 жаска дейінгі жасөспіріщердін жасаған мәмілелері жа-рамды деп есептеу үшін көрсетілген ережелер катаң сақталуы тиіс; біріншіден, жасалған мәміле жасөспірімнін жасына сәйкес келуі, яғни 14жасқа дейінгі азамат мемлекеттік тіркеуді кажет ететін мәмілелердің катысушысы бола алмайды (мәсе-лен, тұрғын үйді сату немесе сатып алу) екіншіден; жасалатын мәміле сол жасалған жерінде орындалуы тиіс, яғни, сатушы жасеспірімге жасалған мәміле бойынша белгілі мүлікті беру, ал сатып алушы сатушыға мүліктін құнын төлеу. Бұл заңи әре-кеттер жасалғаннан кейін екі тараптың арасында құқықтық қатынастар жок деп есептеледі; үшіншіден, жасалынатын мәміле мазмұны жағынан тұрмыстык болуы тиіс. Азаматтық заңдарында бұл мәселе жайында ештеңе айтылмаған, сондық-тан да дау туған ретте накты жағдайларды ескере отырып, шешілуі тиіс. Сонымен кдтар кәмелеткетолмаған жасөспірім-дер банкілерге салымдар салуға және өздері салған салым-дарға дербес билік етугеқұкылы. 14жасқа толмаған жасөспірім-дердін атына басқа біреулердін, салған салымдарына олардың ата-анасы немесе өзге де завды өкілдері билік етеді, ал 14 жас-қа толған жасөспірімдер әздерінің атына басқа біреу салған салымдарға ез бетінше билік етеді.

14 пен 18 жас аралығындағы кәмелетке толмағандардьщ әрекет кабілеттілігі жартылай деп есептелінеді. Олар ата-ана-ларының, асырап алушыларының немесе қамкоршыларының келісімімен мәмілелерге түсе алады. Сонымен бірге азаматтык заң олардьщ накты әрекеттерге қатысты істерінін құкыктық

379

қабілетін едәуір кенейткен. Атап айтқанда, оларға өз табысын немесе стипендияларын дербес жұмсауға, өз шығармаларына және баска интеллектуалдық меншіктің нәтижелеріне байла-нысты құкыктарды жүзеге асыруға жол берілген. Сондай-ак, олар ұсак тұрмыстық мәмілелерді өз бетінше жасауға құкылы. Алайда, жеткілікті негіз болған жағдайда корғаншылык және қамкоршылық органдары кәмелетке толмаған адамньщ өзі жасаған интеллектуалдык меншік кұкығы объектілеріне өз бетінше билік ету құқығын шектеуі немесе ол құкыктан айы-руы мумкін.

14 жастан 18 жаска дейінгі кәмелетке толмаған азаматтар заңды тұлғалардын немесе азаматтардьщ мүліктеріне өз әрекеттері салдарынан зиянкелтірсе, ез әрекеттері үшін өздері жауап береді. Егер де келтірілген зиянның орнын толтыратын-дай олардын мүлкі немесе еңбек табысы болмаса, оларды ата-аналары (балағып алушы адамдар) немесе камқоршылары етеу-ге тиісті. Олардың бұл міндеті зиян келтірушінің жасы тол-ғаннан кейін, сондай-ак келтірілген зиянды өтеуге оның жеткілікті мүлкі немесе еңбек табысы пайда болған ретте жо-йылады.

Егер азамат ұдайы спирт ішімдіктеріне немесе есірткі зат-тарға салынса және өз отбасын ауыр материалдық жағдайға душар ететін болса, мүдделі адамдардын арызы бойынша сот оның әрекеткабілеттілігін шектеуі мүмкін. Мүндай адамдарға қамқоршылық белгіленеді. Мәміле жасау немесе басқа да аза-маттық-қүкык катынастарға түсу тек қамқоршының келісі-мімен ғанажүзеге асырылады. Егер жоғарыда көрсетілген аза-мат сшрт ішімдіктеріненемесе есірткі заттарға салынуын тоқ-татса, онда сот оның әрекет кабілетгілігіне қойылған шектеудің күшін жояды. Сот шещімінін негізінде азаматқа белгіленген камқоршылык та өз күшін жоюы тиіс.

Егер азгімат жүйке ауруының салдарынан немесе акыл-есінін кемдігінен өз әрекетгерінің мағынасын түсінбесе неме-се не істегенін білмесе мүдделі адамдардың арызы бойынша сот оның әрекет қабілеттілігі жоқ деп тануы мүмкін. Осыған байланысты оған қорғаншылык тағайындалады. Азаматтык-құкықтык катынасқа оның атынан корғаншы ғана түсе алады.

Сот бүндай шешімді кабылдамастан бүрын көрсетілген негіздерді егжей-тегжейлі тексеріп, медиданалык сараптама тағайындалуы тиіс. Сонымен катар, медрщина мекемелері бер-ген корытынды аныктама азаматгык әрекет кабілеттілігі жок

380

деп тануына бірден-бір негіз бола алмайды. Мұндай шешімді тек сот кана кдбылдауы мүмкін. Әрекет қабілеттілігі жок адам сауығып кеткен немесе денсаулығы едәуір жақсарған жағдай-да сот оны әрекет қабілеттілігі бар деп танвды. Сот шешімі күшіне енген кезеннен бастап, ол азаматқа тағайындалған қор-ғаншылык та өз күшін жояды.

Азаматты хабар-ошарсыз кетгі деп тану және оның салда-ры. Азаматтар азаматгык. құқықтын негізгі субьектілерінің бірі болып табылғандықтан, олардың қатысуымен болатын құкық қатынастарының шеңбері де кең. Азаматтьщ ұзақ уакыт хабар-ошарсыз кетуі, онын езі үшін, отбасы, тума-туыстары және онымен құкыктық катынаста болған субъектілер үшін белгілі құкықтык ыңғайсыздык туғызуы мүмкін. Сондықтан да осы ақауларды жою үшін азаматтық құқыкта қолданатын институт осылай деп аталады.

Егер азаматтың тұрғылықты жерінде ол туралы бір жыл бойы деректер болмаса, мүдделі адамдардың арызы бойынша сот оны хабар-ошарсыз кетті деп тануы мүмкін. Хабар-ошар-сыз кеткен азамат туралы соңғы деректер алынған күнді анык-тау мүмкін болмаған жағдайда жок адам туралы соңғы дерек-тер алынған айдан кейінгі авдың бірінші күні, ал б үл айды анык-тау мүмкін болмаған жағдайда келесі жылдың бірінші қаңта-ры хабар-ошарсыз кетудің бастшіған күні болып саналады. Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану үшін төмендегідей шарттар орындалуы тиіс: біріншіден, азаматтың тұрақты тұра-тын жерівде ол туралы ешқандай да деректер жок, және ол бір жылдың көлемінде; екіншіден, ол туралы деректерді коғамдағы мүмкіншіліктер бойынша (мыс: полиция немесе баска да күқық қорғау оргавдары) ала алмау. Егер азамат езі жасаған кылмы-сы үшін немесе басқа да құқык бұзушылықтьщ негізінде жа-сырынып жүрсе, онда бұл азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тануға жол берілмейді.

Азаматтыхабар-ошарсыз кетті дептану өз тарапынан белгілі құқықтык салдарға әкеліп соктырады. Ол адамнын мүлкіне сот шешімінің негізінде қорғаншылык белгіленеді. Осы мүліктен хабар-ошарсыз кеткен адам асырауға міндетті адамның салык-тар мен басқа да міндеттемелер бойынша берешегі өтеледі. Сонымен бірге өзі берген немесе оған берілген сенімхаттын күші жойылады; тапсырма шарты да ©з күшін токтатады.

Хабар-ошарсыз кетті деп танылған адам келген немесе оның тұрған жері белгілі болған жағдайда сот оны хабар-ошарсыз

381

кетті деп тану туралы және оньщ мүлкіне қорғаншылык белгілеу туралы шешімнін кушін жояды (Азаматтык Кодекстін 30-бабы).

Азаматты өлді деп жариялау және оньщ салдары. Егер аза-маттың тұрғылыкты жерінде ол туралы үш жыл бойы деректер болмаса, мүдделі адавдардьщ арызы бойынша сот оны өлді деп жариялауы мүмкін. Егер де азаматты өлім қатері төнген неме-се жазатайьш окиғадан каза тапты деп жорамалдауға негіз бо-латьш болса, онда жоғарыдағы көрсетілген мерзім алты ай көлемінде болуы да ыктимал. Мысалы, адам жер сілкіну, су тасқыны немесе баска да жағдайларда жоғалып кетсе.

Сонымен қатар, токталыпкетелік, азаматгы өлді деп жария-лау үшін алдымен оны хабар-ошарсыз кетті деп танудың кажеті жоқ.

Сот Азаматтык Кодекстің 28-ші бабында көрсетілген ережелерді сактамай-ақ, егер азаматты өлді деп жариялауға толык негіз болатын болса, ондайшешімді бірден қабылдауға толык мүмкіншілігі бар.

Соғыс қимылдарына байланысты хабар-ошарсыз кеткен әскери кызметшіні немесе баска азамаггы соғыс кимылдары біткен күннен бастап кемінде екі жыл өткеннен кейін ғана өлді деп жариялауға болады.

Өлім катері төніп тұрған жағдайда немесе белгілі жазата-йым окиғадан каза тапты деп жорамалдауға негіз боларлық жағ-дайда хабар-ошарсыз кеткен азаматты өдді деп жариялаған рет-те, сот ол азаматты каза тапты деп жорамалдаған күнді оньщ өлген күні деп тани алады, ал басқа реттерде, яғни хабар-ошар-сыз кеткен адамның өлуі ықтимал күнді аныктауға мүмкіндік болмаған кезде, оны өлді деп жариялау туралы сот шешімі заң-дыкүшіне енген күн сол адамның өлген күні болып есептеледі.

Адамды өлді деп жариялау туралы занды күшіне енген шешімнің негізінде азаматтык хал актілерін жазу кітаптарына жазба жасалады. Бүл жазудың нәтижелері нақты өлім туралы жазудың нәтижелеріне тен. Сондықтан да азаматты өлді деп жариялаған соттьщ шешімі өзінің заңды күшіне енгеннен кейін мүра ашылуы, неке күшін жояды немесе басқа да қүкықтық салдары болуы мүмкін.

Азаматты өлді деп жариялау тек болжамға ғана негіздел-гендіктен, бұл туралы шешім азаматтың қүкық қабілеттілігіне ешқавдай да нүқсан келтірмеуі тиіс, яши айтқанда, азамат тірі болуы мүмкін, сейтіп көптеген азаматтык-құкыктык қатынас-

382

тардын тарабы ретінде өзіне құкықтар мен міндеттер жуктеуі ьгстимал. Сондыктан да зан өлді деп жарияланған адамның тірі оралуынан туындайтын жағдайларды аныктайды.

Өлді деп жарияланған азамат келген немесе онын тұрған жері белгілі болған жағдавда сот тиісті шешімнің күшін жоады.

Азамат өзінің кай уақытта оралғанына қарамастан, кез кел-ген тұлғадан азамат өлді деп жарияланғаннан кейін сол тұлғаға тегін көшіп, сақталып калған мүлікті қайтарып беруді талап ете алады. Егер өлді деп жарияланған адамның мүлкін оны мурагері үшінші бір тұлғаға сатып, ол мүліктің сатып алу баға-сын адам тірі оралған кезге дейін толық төлемеген болса, онда төленбеген соманы талап ету құкығы іірі оралған адамға көшеді.

Өлді деп жарияланған азаматтын мүлкін акылы келісім бой-ынша алған түлғалар, егер мүлікті алған кезінде елді деп жа-рияланған азаматтың тірі екенін олардьщ білгені дәлелденсе, бұл мүлікті қайтаруға, ал мүлік жоқ болған жағдайда, мүліктің қүнын төлеуге міндетті. Мүлікті иеліктен шығарушы адам өлді деп жарияланған адамның мүлікті иеліктен шығару кезівде тірі екендігін білген болса, мүлікті кайтарып беру немесе оньщ құнын өтеу міндетін мүлікті алушымен бірге мойнына алады.

Егер өдді деп жарияланған адамнын мүлкі мұрагерлік қүідық бойынша мемлекетке өтіп, сатылып кеткен болса, адамды елді депжариялау шешімініңкүшіжойылғаннанкейін оған мүліктін нарыктық бағасы ескеріле отырып, құны қайтарылады.

17.3. ЗАҢДЫ ТҰЛГАЛАР АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ РЕТІНДЕ

Занды тұлға ұгамы. "Меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару кұкығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлік-пен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, ез атынан мүлік-тік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие бо-лып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауап-кер бола алатын ұйым заңды тұлға деп танылады" (КР АК 33-бабы).

Қазақстан Республикасының жаңа Азаматтык кодексінін 33 бабының Қазақ КСР-інің 1964жылғы Азаматтыккодексінің 23 бабымен салыстырғандағы ерекшелігі сол, оңда занды тұлға-ның окдіау мүлкі айқын керінетін мүліктік күкықтары тура көрсетілген. Бұл меншік күкығы (188-бап), шаруашылық жүргізу құқығы (196-бап), оралымды басқару құкығы (202-бап).