Азаматтық құқықтың негізгі қағидалары

    Азаматтық құқық Қазақстан Республикасының  құқық салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік-аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты.

    Азаматтық құқықты зерттемес бұрын азаматтық  құқық пәнін анықтап, басқаша  айтқанда, мұның пәні не екенін белгілеп алуға тиістіміз. Ал азаматтық құқықтың пәнін анықтаудың өзі оңай шаруа емес. Өйткені, азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар ауқымы өте кең де сан қырлы.

    Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінеді. Әдетте құқықтың қандай салаға жататындығын анықтау үшін оның пәні мен құқықтық реттеу әдістемесі қолданылады. ҚР-нің азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар құрайды.

    Азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар негізінен мүліктік қатынастар болып  табылады. Бір сөзбен айтқанда мүліктік қатынас дегеніміз – мүліктерді сатып алу, иелену, басқа адамдарға беру мен пайдалану жөніндегі қатынас болып табылады. Мұндай  қатынастар  иелену немесе мүліктің тиістілігіне  қарай « заттық  қатынас », мүліктің бір адамнан екіншісіне ауысуы,  өтуі  « міндеттемелік қатынас », меншік иесінің қайтыс болуына байланысты болуына байланысты заттың тағдырын  шешу (мұрагерлік қатынас) тәрізді қатынастар  тұрғысынан  көрінсе, онда олар азаматтық заңмен реттеледі. Бір сөзбен айтқанда, мүліктік қатынас дегеніміз мүліктерді сатып алу, иелену, басқа адамдарға беру мен  пайдалану  жөніндегі қатынас болып табылады.

    Дейтұрғанмен  бұдан азаматтық құқық мүліктік қатынастардың  бәрін бірдей реттей береді  деген  ұғым тумауы тиіс. Өйткені, олардың өзіәртүрлі сипатта  кездеседі. Сайып келгенде, мүліктілік дегеніміз заңды белгі болып  табылмайды, ол тек  экономикалық түсінік. Сондықтан да азаматтық құқық пәнінің мазмұнын оны біріктіретін әрі мән-мағынасын ашатын  тұсын бөліп қарауды қажет етеді. Қоғамдық қатынастарды бір-бірінен ажырататын мүліктік қатынастардың мынандай белгілері, атап айтқанда, белгілі бір экономикалық құндылыққа ие болумен  байланысты материалдық  обьектілер   жайында адамдардың арасындағы  қатынастар  болғандықтан  оның ерік сипатында болатындығы нарықта дербес  тауар  иеленуші  ретінде  қимылдауы, қатысушылардың  өзара келісім  және  өзара шарт жасауы.

    Мүліктік  құндылық  қатынастарға ең алдымен  қатысушылардың  құн  заңына  сүйенетін  мүліктік  қатынастарының  теңдігіне  негізделген  тауар-ақша  қатынастары  және  өзге де  қатынастар  жатады  десек, нарықты экономика  жағдайында тауар-ақша  қатынасы  азаматтық құқықты реттеудің  негізгі өзегіне  айналады. Мүліктік қатынас  адамдар  арасындағы қатынас болғандықтан ол  мүліктік емес қатынастармен  біте қайнасып,  ұштасып жатады.

    Қазақстан Республикасы  азаматтық заңдары  мүліктік емес қатынастардың  екі  түрін, атап айтқанда, мүліктік қатынасқа байланысты мүліктік  емес  жеке қатынастар мен  мүліктік қатынастарды реттейді. Мүліктік емес  жеке қатынастың бірінші тобына мүліктік қатынаспен байланысы бар мүліктік емес жеке қатынастар  жатады. Бұл жердегі  (байланыстылық) деген сөз жеке қатынастардың мүлікке бағыныштылығын  көрсетпейді, қайта қоғамдық  қатынастардың біртұтас бірлікке  болуын айқындайды (мәселен, авторлық, өнертабыс және т.б. қатынастар). Мысалы, бір ұйымның басқа бір заңды тұлғаның  тауарлық белгісін заңсыз қолданса онда ол әлгі тұлғаға  зиянын тигізеді. Мүліктік емес  қатынастан келіп мәселен,  шығарманың авторы  үшін мүліктік қатынастың  мүліктілігі пайда болады. Сондықтан  мүліктік қатынасқа  байланысы мүліктік емес  жеке  қатынастар  азаматтық құқық нормаларымен  реттеледі.

    Мүлік қатынасына  байланысы жоқ мүліктік  емес жеке  қатынастардың екінші түрі  мүліктік қатынасқа қарағанда өзге  фактілерге  орай  және  басқа субьектілер арасында да  туындайды.  Ол жеке адамдар мен ұйымдарға ғана тән  әрі  олардан ажырамайтын игілік болып  табылады, сондай-ақ онда  мүлік мазмұны болмайды,  ақшамен де  бағалауға келмейді.

    Мүліктік  емес  жеке  қатынас  Қазақстан  Республикасы  Конституциясымен реттеледі. Конституцияның  2-тарауы  адам мен  азаматтың ажырамайтын  құқықтарына  арналған. Сонымен  азаматтық  құқықтың  реттеу  пәніне  мүліктік  қатынастарға  байланысы жоқ  мүліктік емес жеке қатынастардың  мейлінше кең ауқымы енеді. Қорыта айтқанда,  азаматтық  құқықты  реттеудің  пәні, міне, осындай.  Енді әдістеме  жөніндегі мәселеге  тоқталайық. 
 
 
 

    1.2 Азаматтық құқықтың әдістемесі. 

    Құқықтың  әрбір  негізгі  саласының өзіне  тән  құқықтық реттеу әдістемесі болады. Ал оның  жеке қырлары  субьектілердің  құқықтық  мәртебесінде, құқық қатынастарын  қалыптастыру  негіздерінде, олардың  мазмұнын  айқындау  әдістерінде  және заң  санкцияларында  топтастырыла көрсетілген.

    Мүліктік  және мүліктік емес қатынастардың  азаматтық құқықтық  реттеу  әдістемесі  бірқатар  өзіндік  белгілерге ие:

1. Азаматтық құқықтық қатынастарға  қатысушылардың  жалпы құқықтық жағдайы олардың  тауар-ақша және басқа қатынастарына негізделген заңды түрдегі теңдігімен  сипатталады. ( АК-тің 1 және 2-бабы, 1-тармағы ). К.Маркс « Капиталда » былай деп жазды: « Бұл заттар  бір-біріне тауар ретінде  қатысуы үшін тауар иелері  бір-біріне адам ретінде, бұл заттарды еркімен билейтін адам ретінде, қатысуға тиіс: демек олардың әрқайсысы екеуіне ортақ ерікті  акт арқылы, өз тауарын басқаға бере отырып, өзге  тауарды өзі иемденеді. Демек, олар бірін-бірі жекеменшікші деп білуге тиіс ».Азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылардың заң жүзіндегі теңдігіне келсек, олардың азаматтық айналымда тең құқықты, тәуелсіз  субьектілер екендігін көреміз,әрі оның әрқайсысы  мүліктік оқшаулыққа ие болады, сондай-ақ бір-бірімен қарым-қатынаста  тең дәрежеде  әрекет етеді. Бұл азаматтық құқық  субьектілерінің  бірде-бірі азаматтық құқық қатынасында екінші жаққа біржақты міндет  жүктеуіне болмайды деген сөз. Сонымен қатар  құқықтық қатынастағы жақтардың араларында дау  туындаған жағдайда, екінші жақ үшін міндетті болып табылатын шешімді қабылдай алмайды;
2. Азаматтар мен заңды тұлғалар  өздерінің азаматтық  құқықтарына өз  еркімен  және өз  мүддесін  көзд ей отырып ие  болады  және оларды жүзеге  асырады. Олар шарт негізінде өздерінің  құқықтары мен  міндеттерін анықтауда және шарттың заңдарға  қайшы келмейтін кез-келген жағдайларын белгілейде ерікті (Аз. Кодекстің 2-б, 2-тармағы). Демек, азаматтық-құқықтық қатынастардың қатысушыларына өзінің қалауынша және мүддесіне сай келетін жағдайларды таңдауына  мол мүмкіндік  жасалады;
3. Тараптар  азаматтық-құқықтық қатынастарда тең дәрежеде қорғану құқығына ие және қорғанудың белгілі бір  мүмкіндігін таңдауға ерікті ( теңдік және тұлғалардың өз құқықтарын толық  пайдалану мүмкіндігі ). Азаматтық құқықты қорғау сотпен ( төрелік сотпен немесе аралық сотпен ) жүзеге асады, бұл орайда Азаматтық Клдекстің 9-бабына сәйкес қорғанудың азаматтық  істерді жүргізу заңдарының ерекше ережелерін сақтай отырып ашық әдістері қолданылады. Егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, бұзылған құқықты қорғау үшін өкімет билігі немесе басқару органына өтініш жасау, құқық қорғау туралы талап арызбен сотқа шағымдануға кедергі жасамайды. Былайша айтқанда, сот бұзылған немесе дауға түскен құқықтарды қорғауға тиіс. Егер қандай –да бір құқық әкімшілік жолмен қорғалса, онда ол заңға тікелей сүйенуі керек. Мұндай жағдайда құқыққа байланысты дау сотқа бірден жіберілмей, алдымен әкімшіліктің шешімін күтеді. Әкімшілік шешім қабылдағаннан кейін ғана оны сотқа беруге болады.  Азаматтық Кодекстің 9-бабының 1-тармағында мемлекеттік басқару органының  немесе жергілікті өкілді атқарушы органның заңдарға сәйкес келмейтін құжатын жарамсыз немесе орындауға жатпайды деп тану туралы азаматтық құқықтарды қорғаудың жаңа тәсілі енгізілген. Азаматтық кодекс қабылданға дейін көптеген құқық орындаушы органдар заңға сүйеніп жасған құжаттардың сол заңға сәйкес келмегенімен іс жүзінде оның қолданылып келгеніне әрі мұндай заңсыз құжаттарды ешкімнің де теріске  шығармағанына талай мәрте көз жеткізген болатын, ал осындай  келеңсіздік көп қиындық келтірді;
4. Азаматтық құқықтық  жауапкершілік өзіндік сипатымен, атап айтқанда, мүліктік және өтем түрінде айқындалады; сондай-ақ оған келтірілген залалды толықтай  өтеу талабы да жатады; заң құжаттарында өзгеше көзделмеген жағдайда, бұл заң бұзушының кінәсінің қандай екендігіне де  байланысты болады.

    Осы айтылғандарға сүйене отырып, мынандай тұжырым  жасауға болады: азаматтық  құқық – құқықтың бір саласы, ол тауар-ақша қатынастары жіәне  қатысушылардың  теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ  мүліктік қатыныстарға байланысты ( немесе байланысы жоқ ) мүліктік емес жеке қатынастарын реттейтін нормалардың жиынтығы болып табылады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    ІІ  Бөлім АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ҚАҒИДАЛАРЫ (ПРИНЦИПТЕРІ)

    Азаматтық құқық қағидалары түсінігі

    Азаматтық құқық қағидалары деп қоғамдық қатынастарды азаматтық-құқықтық реттеудің негізгі  бастауларын айтады. Азаматтық құқық  қағидалары бүкіл азаматтық заңдылықтарды  қамтиды, оның ең маңызды қасиеттерін сипаттайды.

      Азаматтық құқық қағидалары бүкіл  азаматтық заңдылықтарды қамтып  қана қоймай, азаматтық заңдылықтардың  толық көлемін қамти отырып, АК 2 бабында көрініс тапқан.

    «Принцип» ( қағидат ) термині латынның сөзі – бастау, негіз дегенді білдіреді. Азаматтық принциптері ( қағидаттары ) – ол нормативтік  сипаты бар, қоғамдық қатынастарды азаматтық құқықтық реттеу бастамасын басшылыққа алатын негіз. Ол Қазақстан Республикасы азаматтық  заңының  мейлінше  маңызды  тұстарын  көрсетеді. Демек  азаматтық  заңды  түсіну мен оны  қолдану  азаматтық құқықтың тек жалпы  принциптері  ( қағидаттары  ) арқылы мүмкін  болады./2.4., 86 бет./

    Принциптер ( қағидаттар ) Азаматтық құқық  жүйесінде  әрқашанда  бастапқы  норма  болып  саналады. Сондықтан да басқа  нормалар  онымен  жанама  түрде  көрініп, жалпы  сипат  алады,  демек принциптер  өзгелерден  басым  түседі.  Принциптер  азаматтық  құқықтық  нормалардың  барлық  жүйесін  қамтып, басшылықққа  алынады.  Азаматтық  кодекстің  2-бабындағы  азаматтық  заңдардың  жалпы  негіздері  мен  мәнісі  беки  түсуіне  байланысты,  енді  принциптер нормативтік  мәнге  ие  болды және  оны  қолдану  міндеттілікке  айналды. Бұрын-соңды  азаматтық принциптер  заң  нормаларында  арнайы  термин  немесе  тиянақты  тұжырымдама  ретінде  бекітілмеген  еді,  тек « азаматтық  заңдардың  жалпы негіздері  мен  мәнісіне  байланысты » деген  жалпылама  тұжырымдамамен  шектелетін  (Қазақ КСР АК-тің 4-бабы).

    Профессор Ю.Г.Басин  азаматтық  құқық  принциптерінің ролі мен  маңызды  туралы  былай  деп  тұжырымдайды: « Біріншіден, ол  тікелей  әрекет  ететін  нормалар түрінде  кездеседі. Екіншіден. Ол  жаңа  заңды  жасау  немесе  бұрыңғы  заң  құжаттарын  өзгерту  кезінде  ескеріледі. Үшіншіден, құқық  ұқсастығын  қолдану  қажет  болған  жағдайда заң  принциптері  басшылыққа  алынады. Төртіншіден, мұндай  принциптер  құқықтық  нормалардың  бастапқы  мазмұнының  немесе  шарт талаптарының  тиісті  жағдайларының  мазмұнының түсінілуі  жүзеге  асырылғанда  назарға  алынуға  тиіс (мысалы, Азаматтық кодекстің  6, 392-баптарын қараңыз). Бесіншіден, заң принциптеріне сүйене  отырып,  заң нормалары арасындағы  қарама-қайшылықты жоюдың  жолдарын  табуға  болады, мұның  өзі егер бұл  аталған  жағдай  кездескенде  ғана  қолданылады . Осы  мәселелерге орай  оған  екі  жағдайды  қосып  айтуға  болар  еді: біріншіден, принциптер  тек   заң  актілері жүйесінің  сипатын  көрсетіп  қоймайды,  сонымен  қатар ол  заңгерлердің  құқықтағы  құқықтарын белгілейді.

         Екіншіден, азаматтық  құқық  принциптер өзінің реттеу  жүйесі  арқылы  бірқатар мемлекеттік құқықтық институттар мен нормаларды,  яғни бірінші кезекте азаматтардың конституциялық  құқығын азаматтық құқықтар  арқылы  өзіне тән тәсілдермен қорғауды  нақтылай  түседі.

    Азаматтық құқықтың  мынандай принциптері бар:

8. азаматтық-құқықтық қатынастарға  қатысушылардың  теңдігі;
9. меншікке  және  басқа заттық  құқыққа  қол  сұқпаушылық;
10. шартт еркіндігі;
11. жеке істерге  кімнің  болса да озбырлықпен  араласуына  жол  беруге  болмайтындығы;
12. азаматтық-құқықтарды кедергісіз  жүзеге  асыру;
13. нұқсан  келтірілген құқықтардың  қалпына  келтірілуін  қамтамасыз  еті;
14. азаматтық құқықты  сот  арқылы қорғау.

    Міне,  осы  принциптердің  бәрі  де  Азаматтық кодекстің « Азаматтық  Заңдардың негізгі  бастаулары »  деп  аталатын 2-бабында бекітілген. Яғни  сол арқылы мемлекет  пен қоғамның  азаматтық  заңдарының  алдына  қойған  мақсаты  мен  міндетін  орындаудағы  азаматтық  заңның демократиялық және  ізгілікті  қасиеттері көрініс  береді. Енді осы  көрсетілген принциптерді  талдасақ  дейміз. 

      2.1 Азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылардың  теңдігі. 

    Азаматтық  құқықтың басты  қағидаларының  бірі  олардың қатысушыларының теңдігіне байланысты  келеді. Азаматтық қатынастарға қатысушылардың теңдік принципі қоғамдық қатынастарды азаматтық- құқықтық реттеу әдістемесінің өзімен айқындалады. Яғни бұдан азаматтық құқықтық қатынастарда тараптарың жағдайы тәуелсіз тең дәрежеде болатындығын көреміз. Демек азаматтық қатынасқа қатысушының бірі екіншісіне тіптен бағынышты емес, ал тәуелділігі оның мінез құлқына, екіншісінің ерік-жігеріне қатысты болмау керек./2.4.,88 бет./ Азаматтық заңмен реттелетін мүліктік және мүліктікемес қатынастар жүйесінде субъектілер теңдігі төмендегідей жәйттерді білдіреді:

1. мемлекетет немесе оның әкімшілік- аумақтық бөлінісі азаматтық – құқықтық қатынастарға жалпы негізде, өзге қатысушылармен тең құқықта қатысады. Бір айта кететін жайт, азаматтық – құқықтық қатынастардағы мемлекеттің жауапкершілік ерекшелігі (дербес иммунитеті) заңда көрсетілмеген (АК-тің 111-114 баптары);
2. заңды тұлғалардың құқылық мәртебесі біртабан жақын келеді. Мысалы, қазіргі кезде азаматтар ғана емес, заңды тұлғалар да шартпен өздерінің құқықтары мен міндеттерін белгілей алады, сондай ақ заңға қайшы келмейтідей шарт талаптарының кез келгенін таңдауға ерікті; заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын азаматтар еңбек шартын, оның ішінде келісім шартт жасауға қатысы бар;
3. егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, шетелдік жеке және заңды тұлғалар, сондай –ақ азаматтығы жоқ адамдар азаматтық заңдарда ҚР- ның азаматтары мен заңды тұлғалары үшін қандай құқықтар мен міндеттер көзделсе, нақ сондй құқықтарға мен міндеттер орындауға міндетті (АҚ –тің 3-бабының 7- тармағы).