Лизинг

1. Лизинг ұғымы және  мәні

 

Қандай да болмасын күрделі  экономикалық түсінік сияқты лизингтің  де бірнеше анықтамалары бар. Ең алдымен, лизинг, - ағылшын тілінен, to lease етістігінен  шыққан – мүлікті уақытша пайдалануға  алу және тапсыру. «Лизинг» терминінің мәнін нақты бейнелейтін, менің ойымша келесі анықтама бар: Лизинг еркін немесе тартылған қаржылық қаржыларды инвестициялау болып табылады, мұнда лизинг беруші белгілі бір сатушыдан келісіммен келісілген мүлікті меншікке  алуға және бұл мүлікті лизингті алушыға кейіннен сатып алу құқығымен уақытша пайдалануға ұсынуға міндеттенеді.

Лизингтік мәміле, ең алдымен, лизинг берушімен, лизинг алушымен және лизинг затының сатушымен (жабдықтаушымен) арасындағы келісімді жүзеге асыру  үшін қажетті, келісімдердің жиынтығы болып табылады.

Лизингтің заты болып  қандай да болсын пайдаланылмайтын заттар, соның ішінде кәсіпорындар мен басқа  да мүліктік кешендер, ғимараттар, құрылыстар, жабдықтар, көлік құралдары мен  кәсіпкерлік қызмет үшін пайдаланылатын басқа да жылжымалы және жылжымайтын мүліктер болып табылады.  Жер телімдер мен басқа да табиғат объектілері, сондай-ақ  заңдылық еркін айналымға тиым салған немесе олар үшін айналымның ерекше тәртібі орнатылған мүліктер лизингтің заты бола алмайды.

Типтік лизингтік мәміле мынадай болады.

1. Пайдаланушы (лизингтік  қатынастарға кіргеннен кейін  лизинг алушы) лизингтік компанияға, оған қандай жабдық қажет екенін  хабарлайды.

2. Лизингтік компания, жобаның таратылуына көзі жетіп,  бұл жабдықты дайындаушы-фирмадан  немесе лизинг объектісі болып саналатын мүлікті сататын, басқа заңды немесе жеке тұлғадан сатып алады.

3. Лизингтік компания (лизинг беруші), жабдықтың меншік  иесі болғаннан соң,  орнына  лизингтік төлемдер алып, оны  одан әрі сатып алу құқығымен  (келісіммен анықталады) лизинг алушыға уақытша пайдалануға береді.

Аристотельдің өзі «Риторикада», байлық  меншік құқығы негізінде  мүлікті иелену емес, ал оны (мүлік) пайдалану деп атап өткен екен. Ағылшын авторы Т.Кларк лизинг Аристотель өмір сүргенге дейін болды дейді: ол лизинг туралы бірнеше ережені шамамен б.ғ.д.1760 жылы  қабылданған Хаммурапи заңынан тапты. Рим империясы да лизинг мәселесінен сырт қалған жоқ – ол өзінің көрінісін Юстианның Иституцияларынан тапты. Иелену құқығы мен меншік құқығын бөлу мен иеленуден пайда табу ерте кезде-ақ белгілі болған, ал қазіргі заманғы лизингтің тууы мен таратылуы, жаңа – бұл жақсы ұмытылған ескі екенін тағы да еске салады [8].

Дәстүрлі лизинг америкалық тапқыштық болып саналады, лизингтік  операциялардың есептеу нүктесін шетелдік зерттеушілер 1877 жыл деп қабылдайды. Онда американ «Белл Телефон Компани» компаниясы телефондарды сатудың орынына жалға бере бастады.  Лизингтің дамуы, лизинг олар үшін тек сауда саясатының құралы ған емес, бірақ қызмет заты болып табылатын, арнайы лизингтік компаниялардың құрылуына күшті жігер берді. Алғашқы лизингтік компания «Юнайтед Стейс лизинг корп». 1952 жылы Сан Франсцискода құрылды. 60 жылдардың басында америкалық кәсіпкерлер лизингті  мұхит арқылы Еуропаға «өткізді», онда алғашқы лизингтік компания  - «Дойче лизинг ГМбХ» 1962 жылы Дюссельдорфте пайда болды. 1972 жылдан мұнда лизингтің еуропалық нарығы бар.

Лизинг туралы заңдардың  алғашқыларының бірі – 1284 жылғы Уэльс  Заңы [9].

Кейде лизингті адал емес мақсаттарда да пайдаланылады, мәселен, несие берушілерді адастыру үшін бір нәрсенің нақты жағдайын – меншік иесі кім, иесі кім, жасыру үшін. 1571 жылы мұндай мәмілелерді жасауға тиым салынды, нақты лизингті ғана пайдалануға рұқсат етілді. Лизингті пайдалану ХХ ғасырдан бастап қайталанады. Қазіргі заманғы лизингтік шу тек «лизинг» деп аталатын, бірақ мәні жағынан көп пайда табу мен салық төлеуден жалтару мүмкіндігін жасыратын, мәмілелердің пайда болуына әкелді. Осы сала бойынша алғашқы заңдылық актілері әртүрлі өлшем мен көрсеткіштерді пайдалану жолымен «нағыз» және «жалған» лизингтің шектеуін өзіне мақсат етіп қойды.

«Жалған» лизинг біздің елмен, оның көршілерінің де тәжірибесінде  кездеседі. Мәселен, Белоруссия банктері, лизингтің, несиелеудің, күрделі жүйесін, жасанды лизингтік компанияларды  пайдалана отырып, бір-бірінен «лизингке» банктік офистерді, байланыстың қазіргі заманғы құралдарын, қымбат автокөліктер мен инкассация үшін броневиктерді алды. Бұдан жеңілген, орасан зор сома (салықтар, резервтік қаржы) ала алмаған, тек ғана Белоруссия Республикасының Ұлттық банкі (Нацыянальны Банк Рэспублікі Белорусь).

Біздің елімізде қабылданған  лизинг түрлерінен басқа, жабдық лизингінен өзге астық лизингі, жұмыс күші лизингі  және басқа да түрлері бар, яғни экономикалық қатынастардың мұндай түрінің күш-жігері өте жоғары.

3 Лизинг шартының мемлекеттік реттелуі

 

Лизинг шарты мүлікті  жалдау шартының ерекше түрі болып  табылады.

Лизинг шарты бойынша  лизинг беруші лизинг алушы көрсеткен  мүлікті сатушы меншігіне сатып  алуға және лизинг алушыға осы  мүлікті ақы төлеп уақытша  иеленуге және кәсіпкерлік мақсатта пайдалануға беруге міндеттенеді [13].

Лизинг шарты мiндеттi түрде мемлекеттiк тiркеуге жатады.

Лизинг шартына өзгерiстер мен толықтырулар, егер лизинг берушiнi немесе лизинг алушыны, лизинг мәнiн, сондай-ақ лизинг шартының қолданылу мерзiмiн өзгертуге әкелiп соқтырса, олар мiндеттi түрде мемлекеттiк тiркеуге жатады.

Сублизинг шарты  да тiркелуi тиiс:

1) лизинг шарты немесе  сублизинг шарты тараптарының  бiреуiнiң талабы бойынша; 

2) егер лизинг шартымен  оның мерзiмiнен бұрын тоқтатылуы оған сәйкес жасалған сублизинг шартының тоқтауына әкеп соқтырмайтыны көзделсе.

Лизинг мәнiн уақытша  иелену және пайдалану құқығы лизинг шарты мемлекеттiк тiркелген кезден бастап "Қаржы лизингi туралы" Заңның 5-бабына сәйкес лизинг алушыға толық көлемде өтедi.

Лизинг шартын мемлекеттiк  тiркеу лизинг мәнiне лизинг берушiнiң  және лизинг алушының құқықтарын мемлекеттiң  растауы мақсатында жүзеге асырылады.

Лизинг шартын мемлекеттiк  тiркеу Жылжымалы мүлiктiң қаржы  лизингi шарттары тiзiлiмiне тиiстi жазу енгiзу жолымен жүзеге асырылады.

Лизинг шартын мемлекеттiк  тiркеу лизинг берушiнiң не лизинг алушының өтiнiшi бойынша жүзеге асырылады.

Сублизинг шарты да мемлекеттiк  тiркеугетиісті.

Лизинг шартын мемлекеттiк  тiркеу үшiн өтiнiш берушi тiркеушi органға мыналарды табыс етедi:

лизинг шартын мемлекеттiк  тiркеу туралы жазбаша өтiнiш;

екi данада лизинг шарты;

егер лизинг берушi банк немесе банктiк операциялардың жекелеген  түрлерiн жүзеге асырушы ұйым болса, лизинг қызметiн жүзеге асыру құқығына лицензиясының нотариалды куәландырылған көшiрмесi;

егер лизинг мәнi мiндеттi түрде мемлекеттiк тiркеуге жататын  жылжымалы мүлiк болса, лизинг мәнiне меншiк құқығының мемлекеттiк  тiркелу фактiсiн растайтын құжаттың көшiрмесi.

Бұдан басқа, жоғарыда көрсетiлген құжаттармен бiрге:

1) жеке кәсiпкер болып  табылатын жеке тұлға тiркеушiге  жеке басын куәландыратын құжатты  көрсетедi және салық есебiнде  тұру фактiсiн растайтын құжаттың  көшiрмесiн ұсынады; 

2) заңды тұлғаның өкiлi  заңды тұлғаны мемлекеттiк тiркеу  туралы куәлiктiң көшiрмесiн, нотариалды куәландырылған жарғының немесе ереженiң көшiрмесiн, заңды тұлғаның салық есебiнде тұру фактiсiн растайтын құжаттың көшiрмесiн, сондай-ақ оның жеке басын куәландыратын құжатты және осы заңды тұлғаның атынан iс-қимыл жасауға оның өкiлеттiгiн растайтын нотариалды куәландырылған құжатты ұсынады.

Лизинг шартын мемлекеттiк  тiркеу үшiн берiлетiн өтiнiш мыналарды  қамтуы тиiс:

1) тiркеушi органның  атауы; 

2) өтiнiш берушiнiң атауы  және орналасқан жерi (заңды тұлға  үшiн) немесе тегi, аты, әкесiнiң аты, тұрған жерi (жеке тұлға үшiн);

3) өтiнiш берушiнiң жеке  басын куәландыратын құжаттың, сондай-ақ  заңды тұлға өкiлiнiң өкiлеттiгiн  куәландыратын құжаттың деректерi (атауы, сериясы, нөмiрi, берiлген  күнi);

4) лизинг шартының  жасалған күнi және орны;

5) қоса берiлетiн құжаттардың тiзiмдемесi;

6) өтiнiш берушiнiң немесе  оның өкiлiнiң қолы.

Сублизинг шартын мемлекеттiк  тiркеу үшiн берiлетiн өтiнiш, жоғарыда көрсетiлген тармақтардан басқа мыналарды  қамтуы тиiс:

лизинг мәнiн сублизингке  беруге лизинг берушiнiң келiсiмi туралы мәлiмет, осындай келiсiмдi жазбаша растау қоса тiркелiп;

лизинг шартының мемлекеттік  тiркелуiне сiлтеме (тiркеу N және күнi).

Лизинг шарты мемлекеттiк тiркеуге, заңнамамен белгiленген талаптарға сәйкес ресiмделген, екi түпнұсқа данада тапсырылады.    

Мемлекеттік тіркеу тәртібі  және мерзімі

Лизинг шартын мемлекеттiк  тiркеу құжаттар қабылданған кезден бастап үш жұмыс күнi ішінде жүргізілуі тиіс.

Қажеттi құжаттарды алған кезден бастап тiркеушi орган мынаған мiндеттi:

1) мемлекеттiк тiркеуге түскен құжаттардың есебiн жүргiзу журналына өтiнiштi енгiзуге және нөмiр беруге;

2) өтiнiш берушiге өтiнiштiң күнi  және нөмiрi көрсетiлiп, тапсырылған  құжаттардың қабылданғанын растайтын  қолхат беруге;

3) өтiнiштегi мәлiметтердiң дұрыстығн  тексеруге; 

4) Жылжымалы мүiктiң қаржы лизингi шарттарының тiзiлiмiне  белгiленген деректердi енгiзуге;

5) мемлекеттiк тiркеу жүзеге асырылғаннан  кейiн лизинг шартының мемлекеттiк  тiркеу жүргiзiлгенi туралы мөртабан  басылған бiр данасын өтiнiш  берушiге қайтаруға. 

Егер лизинг шарты нотариалды түрде куәландырылмаса және лизинг шартының тараптары (тараптардың бiрi) жеке кәсiпкер болып табылатын жеке тұлға болса, тiркеушi орган мәмiле жасаған тұлғалардың қолдарының растығын, сондай-ақ олардың өз еркiне сәйкестiгiн тексеруге мiндеттi.

Лизинг шартын мемлекеттік  тіркеу орны

Мәнi мiндеттi түрде мемлекеттiк  тiркеуге жататын мүлiк болып табылатын  лизинг шартын мемлекеттiк тiркеуді, лизинг мәнiн мемлекеттiк тiркеген орын бойынша, осы мүлiктi мемлекеттiк  тiркеуге уәкiлеттi органдар жүзеге асырады.

Мәнi мiндеттi түрде мемлекеттiк  тiркеуге жатпайтын мүлiк болып  табылатын лизинг шартын мемлекеттiк  тiркеуді, лизинг алушының аумақтық салық  органында салық есебiне тұрған орны бойынша, "Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгiнiң Тiркеу қызметi комитетiнiң Жылжымайтын мүлiк жөнiндегi орталықтарының" мемлекеттiк кәсiпорындары жүзеге асырады.

Егер лизинг алушы Қазақстан  Республикасының аумағында тұрақты  мекемесi, филиалы немесе өкiлдiгi жоқ  Қазақстан Республикасының резидентi болмаса, лизинг шартын мемлекеттік тiркеу лизинг берушiнiң аумақтық салық органында салық есебiне тұрған орны бойынша жүзеге асырылады.   

Лизинг шартын мемлекеттiк  тiркеу жөнiндегi қызметтi жүзеге асыру  үшiн құжаттамасының нысаны мен мазмұнын тіркеуші орган  белгiлейдi.    

Мемлекеттік тіркеуге түсетін  құжаттардың есебін жүргізу журналы 

Мемлекеттік тiркеуге түсетiн  құжаттардың есебiн жүргiзу журналы  есеп және өтiнiштердiң және лизинг шарттарының, сондай-ақ басқа да құқық белгiлеушi құжаттардың есебiн жүргiзу әрi оларға нөмiр беру мақсатында жүргiзiледi.

Тiркеу органына келiп  түскен әрбiр өтiнiшке сызықша  арқылы жазылатын, ағымдағы жылға және өтiнiштiң реттiк нөмiрiне сәйкестi нөмiр берiледi.

Өтiнiшке берiлген нөмiр  өзгермейдi және лизинг шартын (өзге де құқық белгiлеушi құжатты) мемлекеттiк тiркеудi жүзеге асыру кезiнде оны мемлекеттiк тiркеу жүргiзiлгенi туралы мөртабанға қою арқылы берiледi.

Мемлекеттiк тiркеуге түскен құжаттардың есебiн жүргiзу журналында мынадай бағандар болуы  тиiс:

1) "Өтiнiштiң N";

2) "Өтiнiш берушiнiң атауы (Т.А.Ә.)";

3) "Өтiнiш қабылдаған  күн";

4) "Құжаттың берiлген  күнi, алушының тегi, аты-жөнi және  қолы".

Тiркеушi органның қарауы бойынша мемлекеттiк тiркеуге түсетiн  құжаттардың есебiн жүргiзу журналының мазмұнына қосымша бағандар кiргiзiлуi мүмкiн.

Жылжымалы мүліктің қаржы  лизингі шарттарының тізілімі

Жылжымалы мүлiктiң қаржы  лизингi шарттарының тiзiлiмiнде мыналар  болуы тиiс:

1) лизинг шартын, лизинг  шартына өзгерiстер мен толықтыруларды, сублизинг шартын мемлекеттiк  тiркеген күн;

2) лизинг алушы және лизинг берушi туралы деректер;

3) құқық белгiлеушi құжаттың (лизинг шартының, лизинг шартына  өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу  туралы шарттың, сублизинг шартының) нөмiрi;

4) лизинг шартының, лизинг  шартына өзгерiстер мен толықтырулардың,  сублизинг шартының жасалған күнi және орны;

5) лизинг мәнi;

6) лизинг мәнiнiң құны;

7) шарттың қолданылу  мерзiмi;

8) лизинг шартының, сублизинг  шартының тоқтатылуы туралы деректер.    

Лизинг шартын тіркеуді тоқтата тұру және одан бас тарту  үшін негіздер

Мемлекеттiк тiркеудi тоқтата тұру үшiн лизинг шарты тараптарының бiрiнiң не лизинг шартын даулаушы өзге мүдделi тұлғаның жазбаша арызы негiз болып табылады. Мемлекеттiк тiркеу 10 күннен аспайтын мерзiмге тоқтатыла тұруы мүмкiн. Егер осы мерзiм iшiнде лизинг шартын даулаушы тұлға өзi беретiн талап арызға дәлелдер ұсынбаса, лизинг шартын мемлекеттік тiркеу жүзеге асырылуы тиiс, ал сотқа талап арыз беруге дәлелдер ұсынған ретте дауланып отырған лизинг шартын мемлекеттiк тiркеу iстi сот шешкенге дейiн тоқтатыла тұрады.

Лизинг шартын мемлекеттiк  тiркеуден бас тарту үшiн мынадай  жағдайлар негiз болады:

1) лизинг шартының "Қаржы  лизингi туралы" Қазақстан Республикасының  Заңы 15-бабының талаптарына сәйкес  келмеуi;

2) құжаттарда ескертiлмеген  тазалаулар, мәтiнде тЇүзетулер, өңделген iздерiнiң болуы;