Қазақстан Республикасында аралық соттың даму сатылары

     Аралық сот құрылған алғашқы жылдарда көбіне заңгерлік кеңес беру туралы ғана өтініштер болды, ал басқасы көп бола қойған жоқ. Бірақ, АБРК Аралық сотта дауларды қарау идеясын қалдырмады және банктер арасында осы жөнінде аралық соттың рөлі мен маңызын түсіндіру жұмыстарын жүйелі түрде жүргізіп отырды. Осыған байланысты Аралық сот қызметінің белсенділігі арта түсті.

     Бұдан басқа да Ассоциация Аралық сот туралы Ереже жасап, оны қабылдады, сонымен қатар Аралық сот қызметін реттеп отыратын қосымша құжаттар жасалып, қабылданды (Аралық сот регламенті, арбитраждық шығындар туралы ереже). Аралық соттың арбатраждық құрамы біршама кәсіптік жұмыс тәжірибесі бар банктердің заңи қызметкерлерімен, білікті заңгерлер қатарымен толықты.

     АБРК барысында Аралық соттағы талап арыздарды қарау тәжірибесі Аралық сотқа дауласушы тараптың бірі банк болатын талап арыздар ғана емес, сонымен қатар тараптың бірі банк болмайтын талап арыздар да түскенін көрсетті. Осыдан барып, Аралық соттың маңызы қандай екенін көруге болады, нақтысында Аралық сот ақиқат пен әділдікті бейнелейді.

     Жалпы алғанда 1999-2000 жылдар кезеңінде Аралық сотқа АБРК барысында жалпы 942 490 879 теңге және 5 281 686,5 АҚШ доллар сомасының 26 талап материалдары түсті.

     Шешім шығарумен 22 талап арыз қаралды, оның ішінде:

     18 – жалпы 525 135 469 теңге мен 1 601 174 АҚШ доллар сомасындағы талап арыз қанағаттандырылды.

      2 – тараптар жалпы 9 486 961 теңге сомасына татулық келісімге келді.

      1 – 50 млн.теңге сомасына талап арыздан бас тартылды.

      1 – тоқтатылды [5].

       Қазақстанда арбитраж туралы (аралық соттар) заң жасап оны қабылдау қажеттігі баяғыда пісіп жетілді. Бұған Қазақстан Республикасының Президентімен Конституциялық Кеңес бірнеше мәрте көңіл аударды.

      Қазақстан арбитражға қатысты барлық негізгі халықаралық, оның ішінде аймақтық конвенциялар мен келісімдерге қосылды және оларды бекітті.

    Қазақстан мүше болып табылатын халықаралық жеке құқық, конвенциялар мен келісімдер тараптардың өз дауларын арбитражға беруге құқығын нығайтады және арбитраждық келісім болған жағдайда дауға мемлекеттік соттың араласпау қағидасын бекітеді.

     Қазақстанда дауларды шешудің альтернативті тәсілдер жүйесі ҚР Президентінің, Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының төрағасы мен төрешілерінің, сонымен бірге көптеген заңгерлер мен еліміз кәсіпкерлері тарапынан қолдау тауып отырғанына қармастан, Қазақстан Республикасында аралық соттар қызметін реттейтін арнаулы заң жоқ,- дейді «Арбитраж мәселесі пісіп-жетілді» -деген 2002 жылы 2 қазанда Юридическая газетінде жарияланған мақаласында Петр Грешников.

     2001 жылғы 5 қыркүйекте Юридическая газетінің кезекті санында Жоғарғы сот төрағасы Қайрат Мами және көптеген заңгерлер мен кәсіпкерлер «Аралық соттар болады!» деген пікір айтқан болатын.

      Еліміздің басты сот органы басшысының позициясы №14 «Аралық сот шешімдерінің мәжбүрлі атқарылуы туралы арыздарды қараудың соттық тәжірибесі туралы» нормативті қаулысы қабылданған 2001 жылы 19 қазандағы ҚР Жоғарғы сотының пленарлы отырысында қолдау тапты. Аталмыш қаулыға сәйкес қазақстандық аралық сот шешімдері жалпы құқықтық құзыр (юрисдикция) сотының шешімдерімен тең дәрежеде атқарылады.

      Бірақ, 2002 жылдың 28 маусымында Қазақстан Республикасының Жоғарғы соты Қазақстан Республикасының бас прокурорының наразылығы бойынша №15 нормативтік қаулысымен бұрын қабылданған 2001 жылғы 19 қазандағы №14 «Аралық сот шешімдерінің мәжбүрлі атқарылуы туралы арыздарды қараудың соттық тәжірибесі туралы» нормативті қаулысының әрекетін тоқтатты.

     Аталмыш нормативтік қаулының әрекетін тоқтату және аралық сот қызметін реттейтін 1993 жылғы 4 мамырдағы ҚР өкіметінің қаулысын тоқтату аралық сот шешімдерін мәжбүрлі түрде атқару мәселесі төңірегінде екі жылға созылған күрестің себебіне әкеліп соқты. Бір жақтан басты әрекет етуші тұлға ҚР Жоғарғы соты және белгілі ғалым-цивилистер, ал екінші жақтан ҚР Бас прокуратурасы және биліктің атқарушы тармағының бірқатар чиновниктері шықты. Мемлекеттік сот төрешілері, құқықтанушы ғалымдар, заңгерлер ежелден келе жатқан аралық сот шешімдерінің мемлекеттік сот жүйесі арқылы мойындалу мен атқарылу процедурасын жақтайды, ал олардың оппоненттері бұған жол бермеуге тырысады. Мысалы, республиканың юстиция министрлігі мәселенің маңыздылығына қарамастан, бірнеше жылдар бойы қажетті көңіл бөлмегендігі былай тұрсын, тіпті аталған заңдардың заң жобасы жұмысын жоспарға енгізу шараларын да қарастырмайды.

     Бұл қарсыласуда аралық сот институты және оның шешімінің мәжбүрлі түрде атқарылу процедурасы жоғарыда айтылған халықаралық құқықпен бекітілгендіктен, жеңімпаздар да жеңіліс табушылар да жоқ және болуы да мүмкін емес.

     2002 жылғы 28 маусымдағы қаулысында Қр Жоғарғы соты төмен тұрған соттарға заңдық актілермен қаралған жағдайда, оның ішінде «Шетел инвестициялары туралы» Заңда арбитраждық сот шешімдері мемлекеттік сот шешімдері сияқты атқарылатынын көрсетіп берді. Қазақстан Республикасын-да шетелдік соттар мен арбитраж шешімдері ҚР АІЖК 425-бабында қарастырылған тәртіппен атқарылады.

      Қазақстандық аралық соттар мен отандық кәсіпкерлердің мүддесіне қысым келтіретін ҚР мүддесіне қайшы келетін жағдайды ескере отырып, ҚР Жоғарғы соты Президентке Қазақстан Республикасында арбитраждық соттың құқықтық статусы туралы заңды жетілдіру жөнінде ұсыныс жасады.

      Бұдан басқа 2002 жылы Қазақстан Республикасының соты «Халықаралық коммерциялық арбитраж туралы», «Аралық сот туралы» және «Халықаралық коммерциялық арбитраж қызметінің мәселелері бойынша Қазақстан Республикасындағы бірқатар заң актілеріне толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы» ҚР заң жобаларын жасау жөнінде жұмыс тобын құрды.

     «Халықаралық коммерциялық арбитраж қызметінің мәселелері бойынша Қазақстан Республикасындағы бірқатар заң актілеріне толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы» жоба ҚР АІЖК, 1998 жылғы 30 маусымдағы «Соттық атқарылу статусы мен атқарылу өндірісі туралы» ҚР Заңына және кейбір басқа да нормативтік актілеріне қажетті өзгерістер мен толықтырулар енгізуді ұсынады.

     ҚР АІЖК өзгерістер енгізу жобасы мемлекеттік сот пен аралық соттың міндетін неғұрлым шектей түседі.

    Аралық соттың мемлекеттік сотқа аралық сотқа берілген талапты қамтамасыз етуге көмектесуіне және ҚР АІЖК 15 бөлімінде қарастырылған шараларды қолдануға өтініш білдіру құқығы маңызды жаңалық болып табылады.

     ҚР АІЖК жіберілген қателіктің орнын толтыру және аралық арбитраждық сот шешімінің мәжбүрлі түрде атқарылуы туралы арнаулы норманы (236-1бапты) қосу ұсынылады. Жобада ҚР АІЖК 263-1 бабының аралық сот шешімдеріне атқарылу құжатын беретін мемлекеттік органдар, олардың берілу мерзімі мен тәртібі, сонымен қатар аралық сот шешімін мәжбүрлі түрде атқаруды орындау құжатын беруден бас тарту негізі нақты анықталған.

      Аралық соттар шешімдерін мәжбүрлі түрде атқару туралы жобаның бап нормасы аралық сот өндірісі институтының өмір сүруі мен дамуында маңызды болып табылады.

     1998 жылғы 30 маусымдағы ҚР «Атқарылу өндірісі және соттық атқарылу статусы туралы» Заңында атқарылу құжаттары тізбесін аралық сот шешімдеріне берілетін атқару парағы туралы нормамен (5-бап) толықтыру жоспарлануда.

     Петр Грешников пен Игорь Грешников 1997 жылғы 14 шілдедегі «Нотариат туралы» және 1998 жылғы «Сот сараптамасы туралы» Қр Заңдарында өзгертулер енгізілуін ұсынды.

      Сонымен қатар азаматтар мен заңды тұлғалардың заңдылық құқықтарын қорғау ісінде аралық соттар адвокаттық кеңселер мен адвокаттар бірлестігіне қарағанда маңызды рөл атқарады, сондықтан да аралық соттар салық төлеу мәселесі бойынша теңестіріліп, ҚР Салық кодексіне қажетті толықтырулар енгізілгені әділетті болар еді деген пікір айтады ғалымдар. [4]

      Қазақстан Республикасының Конституциясы (1-тармақ 13-бабы) әрбір адам қажетті қорғанысты қоса алғанда оның құқықтық субъектілігін мойындауға және өз құқығы мен еріктілігін заңға қайшы келмейтін тәсілдермен қорғауға құқылы.

      Аралық сот азаматтар мен ұйымдардың мүліктік құқығын қорғау тәсілі, ол ҚР іс жүзіндегі заңдарымен қарастырылған және осы ретте Қазақстан Республикасы Конституциясымен мойындалған.

      Өз құқығын қорғау үшін аралық сотқа немесе мемлекеттік сотқа арыздану тараптардың қалауы болып табылады. Азаматтар мен заңды тұлғаларға бұл таңдау құқығы Қазақстан Республикасы заңымен берілген. Осыған байланысты мыналарды айта кету керек:

      Біріншіден, Қазақстан Республикасының азаматтары мен заңды тұлғалары жеке мүліктік дауларды мемлекеттік сотқа бергені сияқты аралық сотқа беруге құқылы деп көрсетілген Қазақстан Республикасы Азаматтық іс жүргізу кодексінің 25-бабында.

      ҚР Азаматтық кодексінің 2-бабында жеке істерге қандай да біреудің, оның ішінде мемлекеттің араласпауы туралы айтылған. Өз еркімен аралық сотты таңдаған тұлға өз шешімін бір жақты өзгерте алмайды, ал мемлекеттік сот бұл жағдайда екі тараптың келісімінсіз істі қабылдай алмайды. Кез-келген көпшілік мүддесіне қатысы жоқ жеке дау мемлекеттік сотпен шешілгені сияқты жеке меншік (аралық) сотпен шешіледі, бұл жерде аталған сот шешімдерінің тең дәрежеде заңды құқығы бар және міндетті қажет болған жағдайда мәжбүрлі түрде атқарылады.

      Екіншіден, егер істі дауды аралық (арбитраждық) сотқа сотқа беру туралы арбитраждық келісім болса, бір тараптың жалпы юрисдикция сотына арыздануы барысында соңғысы талап арызды қабылдаудан бас тартуға міндетті (АІЖК 153-бабы 1-тармақтың 1-тармақшасы) немесе іс бойынша өндірісті тоқтатуы керек (247-баптың 1-тармақшасы).

      Сонымен қатар егер тараптар арасында дауды аралық соттың шешуіне беру туралы заңға сәйкес келісім бекітілсе және жауапкерден істі қарауды бастағанға дейін дауды мемлекеттік сотта шешуге қарсы мәндегі өтініш (249-баптың 5 тармақшасы) түссе жалпы юрисдикция соты талап арызды қарамай қалдыруы керек.

      Мемлекеттік соттың өзі істі сотта қарауға дайындық барсында тараптарға дауды аралық сотпен шешу олардың құқығы екекін түсіндіретінін ескерту қажет (АІЖК 170-бабының 4-тармақшасы) осы туралы сот істі қарауды бастар алдында тағы да бір ескертіп кетуі керек (АІЖК 192-бабы) [6].

      Қазақстан Республикасының Конституциясы (1-тармақ 13-бабы) әрбір адам қажетті қорғанысты қоса алғанда оның құқықтық субъектілігін мойындауға және өз құқығы мен еріктілігін заңға қайшы келмейтін тәсілдермен қорғауға құқылы.

      Аралық сот азаматтар мен ұйымдардың мүліктік құқығын қорғау тәсілі, ол ҚР іс жүзіндегі заңдарымен қарастырылған және осы ретте      Қазақстан Республикасы Конституциясымен мойындалған.

      Өз құқығын қорғау үшін аралық сотқа немесе мемлекеттік сотқа арыздану тараптардың қалауы болып табылады. Азаматтар мен заңды тұлғаларға бұл таңдау құқығы Қазақстан Республикасы заңымен берілген. Осыған байланысты мыналарды айта кету керек:

      Біріншіден, Қазақстан Республикасының азаматтары мен заңды тұлғалары жеке мүліктік дауларды мемлекеттік сотқа бергені сияқты аралық сотқа беруге құқылы деп көрсетілген Қазақстан Республикасы Азаматтық іс жүргізу кодексінің 25-бабында.

      ҚР Азаматтық кодексінің 2-бабында жеке істерге қандай да біреудің, оның ішінде мемлекеттің араласпауы туралы айтылған. Өз еркімен аралық сотты таңдаған тұлға өз шешімін бір жақты өзгерте алмайды, ал мемлекеттік сот бұл жағдайда екі тараптың келісімінсіз істі қабылдай алмайды. Кез-келген көпшілік мүддесіне қатысы жоқ жеке дау мемлекеттік сотпен шешілгені сияқты жеке меншік (аралық) сотпен шешіледі, бұл жерде аталған сот шешімдерінің тең дәрежеде заңды құқығы бар және міндетті қажет болған жағдайда мәжбүрлі түрде атқарылады.

      Екіншіден, егер істі дауды аралық (арбитраждық) сотқа сотқа беру туралы арбитраждық келісім болса, бір тараптың жалпы юрисдикция сотына арыздануы барысында соңғысы талап арызды қабылдаудан бас тартуға міндетті (АІЖК 153-бабы 1-тармақтың 1-тармақшасы) немесе іс бойынша өндірісті тоқтатуы керек (247-баптың 1-тармақшасы).

      Сонымен қатар егер тараптар арасында дауды аралық соттың шешуіне беру туралы заңға сәйкес келісім бекітілсе және жауапкерден істі қарауды бастағанға дейін дауды мемлекеттік сотта шешуге қарсы мәндегі өтініш (249-баптың 5 тармақшасы) түссе жалпы юрисдикция соты талап арызды қарамай қалдыруы керек.

      Мемлекеттік соттың өзі істі сотта қарауға дайындық барсында тараптарға дауды аралық сотпен шешу олардың құқығы екекін түсіндіретінін ескерту қажет (АІЖК 170-бабының 4-тармақшасы) осы туралы сот істі қарауды бастар алдында тағы да бір ескертіп кетуі керек (АІЖК 192-бабы) [7].

     Халықаралық жеке құқық, оның ішінде Қазақстан Республикасы мүше болып табылатын келісімдер мен конвенциялар өз дауларын арбитраждық берудегі тараптар құқығын нығайтады және арбитраждық келісім болған жағдайда дауға мемлекеттік соттың араласпау қағидасын бекітеді.

     Үшінші, аралық сот – бұл арбитражды, арбитраждық соттарды, халықаралық және шетелдік коммерциялық арбитраждарды қамтитын текті түсінік.

      Осыған байланысты арбитраждық түсінік күші мен дауды аралық сотқа беру құқығы Қазақстан Республикасы қол қрйып, бекіткен халықаралық келісімдер мен конвенциялармен бекітілген.

      Қазақстандық халықаралық арбитраждық сотты құруға бастама көтергендер аталмыш сот жемқорлыққа қарсы күрестегі жаңа қадам деп санады. Алайда көп жылдар күткен заңның бұл салада әлі де жетілмегенін көрсетіп отыр.