Өкілдік

Сенім ауысуы ретінде берілген сенімхатта осы айтылған жағдайлардың кез келгені болғанда тоқтатылады.

Сенімхат тоқтатылған  бойда, оны алған тұлға сенім  хатты берген тұлғаға немесе оның заңды мирасқорына қайтаруы керек.

Сенімхаттың 3 түрі бар:

Бір жолғы- бір заңды әрекет қана жасалады;

Арнайы-белгілі уақыт  аралығында белгілі категория заңды  әрекеттерді жасауға беріледі; мысалы 6 ай ішінде зейнетақы алу;

Бас /генеральная/ қажеттігі  бар барлық заңды әрекеттерді  жасау үшін беріледі. Мысалы, заңды  тұлғаның филиалы заңды тұлға  емес, оның бастығына берілетін сенімхат, бас сенімхат болып табылады.

Сенімхат үш жылдан аспайтын мерзімге берілуі мүмкін. Егер сенімхатта неғұрлым ұзақ мерзім көрсетілсе,ол үш жыл бойы; ал егер мерзімі көрсетілмесе, берілген күннен бастап бір жыл бойы жарамды болады.

Берілген күні көрсетілмеген  сенімхат жарамсыз болады.

Үшінші жақтар сенім білдірілген  адамға сенім білдіруші факсимилелік және өзге де байланыстар бойынша, ресми  байланыс органдарының қатысуынсыз  жолдаған өздеріне қатысты әрекеттер  жасау үшін берілген сенімхатты түпнұсқа деп санауға құқылы.

Заңды тұлға атынан сенімхат оның басшысы немесе бұған оның құрылтай құжаттарымен уәкілдік берілген өзге де адамның қолы қойылып, беріледі және сол ұйымның мөрімен бекітіледі.

Ақша және басқа бағалы мүлікті алуға немесе беруге мемлекеттік  органның коммерциялық емес ұйымның  атынан берілетін сенімхатқа сол  ұйымның бас бухгалтері де қол  қоюға тиіс.

Мәміле жасауға уәкілдік берілмеген адамның басқа адам атынан немесе өкілеттігін асыра пайдаланып жасаған мәмілесі  өкілдік  беруші осы мәмілені кейіннен мақұлдаған ретте ғана ол үшін азаматтың құқықтар мен міндеттерін туғызады, өзгертеді және тоқтатады. 

Өкілдік  берушінің кейіннен мақұлдауы мәмілені оны жасаған күннен бастап жарамды етеді.

Сенім білдірілген адам өзіне  уәкілдік берілген әрекеттері өзі жасауға  тиіс. Алған сенімхат бойынша сенім  ауыстыруға уәкілдік берілген не сенім  білдірушінің мүдделерін қорғауға мәжбүр болған ретте ғана ол осы әрекеттерді  жасау сенімін басқа адамға аудара алады.

Сенім ауыстыру жөнінде берілген сенімхаттың қолданылу мерзімі  ол негізгі алынып берілген алғашқы  сенімхаттың қолданылу мерзімінен аспауы керек.

Әрекет етуші  заңнама  сенімхаттың  бірнеше  түрін  қарастырылған. Сенімхатта көрініс  тапқан   құзыреттің  көлемі мен  сипатына  байланысты жалпы,  арнайы және  бір  ретті сенімхаттар , жалпы  сенімхат деп  өкілге кең  ауқылуы  мәлімелер  жасауға  және өзге  юридикалық  әрекеттер  мүмкіндік  беретін  сенімхаттарды  айтады  бұндай сенімхаттарға  мысалы ретінде   азаматтары мүлкін басқару құқығына сенімхат, заңды  тұлғаның  өкілдігін  басқаруға  сенімхаттарды жатқызуға болады,  арнайы сенімхат өкілге сондай-ақ  шектелмеген   түрде  мәмілелер  нақты өкілдік әрекеттері көрсетіледі.  Мысалы, арнайы  сенімхат  экспедиторға  тауарды алу не жіберілуі туралы берілген  сенімхаттар табылады.

Бір ретті  сенімхат  нақты бір  мәмәлімені немесе өзге юридикалық әрекетті жасау үшін беріледі,  мысалы  почталық  переводты  алуға,  келісімді, нысаны, почталық  переводты  алуға, келісішартқа  қол қою, акт құру,

Сенімхаттың  күшін  тоқтататын  жағдайлар  келесі  үш  топқа жіктеледі. Біріншіден,  сенімхат оның мерзімі  өткенде  тоқтатылады,  ал бір  ретті сенімхатқа  қатысты өкілдік  құзырлы  болған  әрекетті жүзеге  асыралғаннанкепілі.  Екіншіден,  кез келген уақытта  сенім  білдірген тұлға оны  тоқтата  алады, ал сенімхатты  алған тұлға  кез келген  уақытта  одан бас тарта алады  Бұндай  біржақты  сенімхаттың әрекет  етуін тоқтатудың  келісімен  құқығы  фидуциарлық  сенімділік, сипаттан байланысты. Бұл құқықтан  бас тартуға келісуді  заң  жарамсыз  деп  көрсетеді.  Сенімхат  берген тұлғаға  сенімхат   берілген  тұлғаны  оның  тоқтатылуы түралы  хабардар  ету  міндеті  жүктеледі.

Үшіншіден, сенімхаттың  тоқтатылуы  заңды  тұлғаны  тоқтатылуымен , сенімхат берген  тұлғаның  әрекет қабілетсіз  немесе әрекет қабілеті шектеулі  болғанда  немесе азаматтық хабар-ошарсыз кетуіне  өлуімен  байланыстырылады. Сенімхат  тоқтатылғанға дейінгі  өкілдің  әрекетті  нәтижесінде туындаған құқықтар мен  міндеттер  өкіл  беруші  мен оның  құқық үшінші  тұлғаға  қажетті  күші  сақталады.  Бұл құқық  қолданылмайды, егер үшінші  тұлға  сенімхаттың  тоқтатылуы  туралы   және  білуі  мүмкін  болса,  сенімхат  тоқтатылғаннан кейін  өкіл оның  жедел түрде сенімхатты, сенім  білдіруші қайтарып беруге міндетті.

Сенімхаттың тоқтатылуы.

1. Сенімхат мерзімінің  өтуі;

2. сенімхатта көзделген  әрекеттердің жүзеге асуы;

3. сенімхатты беруші адамның  оның күшін жоюы;

4. сенімхат берілген адамның  одан бас тартуы;

5. өз атынан сенімхат  берген заңды тұлғаның тоқтатылуы;

6. атына сенімхат берілген  заңды тұлғаның таратылуы;

7. сенімхат берген адамның  қайтыс болуы, оның әрекет қабілеттігі  жоқ, әрекет

қабілеттігі шектеулі немесе хабар-ошарсыз кетті деп танылуы;

8. сенімхат берілген адамның  қайтыс болуы, оның әрекет қабілеттігі  жоқ, әрекет қабілеттігі шектеулі  немесе хабар-ошарсыз кетті деп  танылуы салдарынан сенімхаттың  қолданылуы тоқтатылады.

Құзыретсіз өкілдіктің түсінігі. Өкілде құзырет болуы – кез  келген  өкілдіктің  негізгі  жағдайы.  Азаматтық айналымда, демк мынандай жағдайларда  кездеседі, бір  тұлғалардың мүдделеріне  қатысты  жасалатын  мәмілелер мен өзге  юридикалық әрекеттер  басқа  тұлғалар  мен  ешқандай  құзыретке  не болмай жүзеге асуы.  Кейде  мұндай оқиғалар  таза түрде кездеседі, азаматтық  айналымға  қатысушыларының  арасында  өкілдік  туралы   ешқандай  алуын ала  келісімнің  болмауы                Мысалы, азамат оның танысы үйге қажет  етендігін біле тұра,  бірақ  одан  осыған байланысты  ешқандай  нақты тапсырма  алмай,  оның  атынан үйді  жалға алу туралы шартты  бекітеді. Бірақта, көбінесе,  азаматтық  айналымның қатысушылар өкілдік туралы  ережелерге  сәйкес  және әрекет жасап  деп дамудың сәйкесінше   өкілдіктерге  не емес   жалған   өкілдіктер  нақты  өмірде   орын алып отыр. Осындай жалған  өкілдікке  үлгі ретінде сенімхатты  қате  рәсімдеу,  оның өкілін  алынып  тастауымен  байланысты  мерзімнің   аяқталуымен  байланысты  әрекеттердің  тоқтатылуы жатады. Өкіл  өкілеттігін пайдаланатын, оның  жүзеге  асруда шегінен шығып  кетеді,  мысалы,   өкілдін мүлкін  қабылдау туралы  шартты  оған  қажетті  мөлшерден артық  мөлшерде   бекітеді.

 

 

Өкілеттігі жоқ өкілдің  құқықтық салдарлары 

 

Бір тұлғаның  немесе басқалардың  мүдделері  үшін  жасалған  мәлімелер мен  заңды  әрекеттер барлық  жағдайларға  соңғысына  сәйкесінше   құқықтар мен  міндеттерді тудырмайды.  Сонымен  қатар, өкілеттіксіз  немесе  өкілеттігін  асыру  қызметі  азаматтық  құқық  қатынастарының  пайда болу, өзгеру,  тоқталуына  анықталған  жағдайларда  әсер етуі  мүмкін және  ол  нарықсыз  факт болып табылмайды.

Осылай, мәліме жасаған тұлға  немесе  оның  атынан  жасалған  басқа да  заңды  әрекеттер  келесі  жасалатын  мәлімені   мақұлдау  жолымен   өкілеттіктердің   жеткіліктігін  немесе болмауының  орнын  толтыруы  мүмкін.  Мұндай  мақұлдау  мерзімнің  мәмілесін  жасау  кезінде  бекітілген  немесе   қалыпты қажеттік  шегінде  жасалуы қажет.

Мәміленің  осындай  мақұлдануы  өзінің  заңды  табиғаты бойынша  өкіл  берушінің   қарауы  бойынша  жасалған  бір жақты мәліме  болып, табылады. Ол жазбаша  нысанда, мысалы, хат, телеграмма,  факс тағы басқа  түрінде  және   конклюденттік  әрекеттер, мысалы,  атқарушылықты  қабылдау,  есептеуді өткізумен, және т.с.с. жолдармен   көрініс табады. Өкілеттіксіз  немесе олардың  шегінен асырылу қызметтері  өкіл беруші  ретінде  қатысушы  тұлға үшін  заңдық  салдарлар болуы мүмкін.

Сондықтан ол берілген  мәміле бойынша  контрагент алдында  барлық міндеттерді  атқарғаны үшін  немесе  атқармағаны үшін  жауапкершілікке  тартылады.  Әрине, бұл тек құқылысыз  (неуправомоченный)  өкілдің   жасалған   мәміленің  бір   қуаты болып  қатыса алатын  жағдайларда  қолданылатын  жалпы нормалар.

Мысалы, заңды тұлғалардың  оларға берілген  өкілеттіктің  шегінен  шыққан  немесе   өкілеттікке  не емес   жұмыскерлермен мәліме  бекіткен кезде  өкілдік  туралы  ережелердің бұзылуы  тәжірибеде  жиі кездеседі.  Бұл жағдайларда   нақты  жұмыскерлердің  олармен бекітілген   мәлімені  атқару  бойынша  міндеттер  жүктеледі,  мысалы,  энергиямен  жәнее газбен  жабдықтау,  жүк тасымалы, негізгі құрылыс.  Мұндай  мәмілелер  өкіл берушімен  мақұлданбасы ғана, олардың  бағытталған  заңды  салдарларын  тудырмаған  және болдырмаған  болып  санау керек.  Құқылысыз  өкілге  қатысты, егер оның   әрекеттері  құқыққа қарсы  немесе  кәнілі  сипатта болса,  бұл  жағдайда  ол  үшінші  тұлғамен зиян келтіргені үшін  жауапкершілікке  тартылуы мүмкін.

Кеібер оперативтік  санкцияларды несие  берушімен  пайдалану  мерзіміне  қатысты   мәселелер осылай шешіледі.  Мысалы,  сатып алушы  тауардың   стандарттық  сапасына, техникалық  жағдайларға  тағы басқа сәйкес  келмейтін  білгеннен бастап  оның  құнын  төлеуден бірден бас тартуы  керек.

Бұзылған  құқықтарды  иеленуші өзінің  құқығын  қорғау  және  мәжбүрлі  жүзеге асыру  мүмкін  мерзімдер  тәртібінің қажеттілігі әр түрлі  жағдайлармен  түсіндіріледі.  Ең алдымен,  талаптың  ескіру  институты соттардың  іс бойынша  дұрыс  шешім  қабылдап,  объективтік   шындықты  бекітуді   жеңілдетеді. Егер де  бұзған  құқықты  мәжбүрлі  қорғау мүмкіндігі  белгілі бір  мерзіммен  шектелмеген болса,  онда  істі  адекватсыз  бейнелейтін  жағдайлардың, мүмкін  тендігі,  азаматтық істерді  шешуді   қиындатқан  болар еді.  Талаптың ескіруі  азаматтық құқық бұзушыға  мемлекеттік  мәжбүрлеу   шарасын  қолдана отырып,   пайда болатын оның  қатысушыларына  қатысты   анықталмағандықтарды жоюда азаматтық  айналымды   тұрақтандыруда  көмектеседі.  

Тұрақты азаматтық   айналым оған қатысушы  субъектілердің  құқықтармен  міндеттерінің   көлемін нақтылығын, олардың  арасындағы  азаматтық  құқық  себептерінен  пайда болатын  дауларды  тезіреу  шешуімен  жобаланады.  Азаматтық  құқықтарды  мәжбүрлі  қорғауда  уақыт  шектеулері  болмаса, сәйкесінше   дәлелдемелерді  сақтауға  және  жинауға қажеттілігін   алдын ала  білмеген  үшінші  тұлалардың  және  жауапкерлердің  заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделерін   бұзған  болар еді.  Сонымен қатар,  талапкердің талапты  ұзақ  уақыт ұсынбауы, оның  өзінің  құқықтарының  жүзеге   асырылуына  қатты   мүдделі   еместігін,  немесе өзінің  талаптарының  негізді  екеніне  сенімсіз  екендігін зәлелдейді.  Талаптың ескіруі азаматтық  айналым  қатысушыларының  өздерінің  құқықтарымен   міндеттерін  жүзеге  асыруда белсенділігін  ынталандырады,  шарттық  тәртіпті бекітеді, сонымен  қатар, міндеттерді   орындауда өзара бақылауды  күшейтеді.

Бір адамның /сеніп білдірушінің/ өз атынан  өкілдік   ету  үшін екінші адамға /сенім білдірілген/ берген жазбаша уәкілдігі сенімхат деп танылады.

Сенімхат-бұл әрқашан  бір жақты мәміле.

Сенімхат үш жылдан аспайтын мерзімге берілуі мүмкін. Егер сенімхатта неғұрлым ұзақ мерзім көрсетілсе,ол үш жыл бойы; ал егер мерзімі көрсетілмесе, берілген күннен бастап бір жыл бойы жарамды болады.

Өкіл және  өкілдік  алушы заңды тұлғалар да, азаматтар да бола алады.Заңды тұлғалар өзінің арнаулы құқық қабілеттілігі шеңберінде ғана  өкілдік  алушы бола алады. Жекелеген жағдайларда ол міндетті өз жалақысының немесе стипендиясының көлемінде 16 жастан асқан іске қабілетті азаматтар атқара алады. өзінің сипаты және мазмұны жағынан өкіл арқылы жасалмайтын мәмілелер де бар.

Өкілдік деп басқа адамның (әкілдік берушінің) атынан бір адамнын (өкілдің) сенімхатқа, заңдарға, сот  шешіміне не әкімшілік құжатқа негізделген  өкілеттігі күшімен жасаған мәмілесін  айтамыз. Өкілдік берушінің азаматтық  құқықтары мен міндеттерін тікелей  туғызады, өзгертеді, жәнетоқтатады.

Өкілеттік өкілдің (бөлшек сауда  жүйесіндегі сатушы, кассир) әрекет жасаған жағдайынан да көрінуі мүмкін (АК-тің 163-бабы).

Өкілдік институтының маңыздылығы  сонда, ол тұлғаға бір мөзгілде бірнеше  рынокта, оның ішінде шетелде жұмыс  істеуіне мүмкіндік береді, сондай-ақ істің кезін білетін әрі ұйымдастыра  алатын мамавдарды тартуға қолайлы  келеді.

Іс-әрекеттердің бәрін екіларқылы істеугебола бермейді. Заң бойынша  кейбіреулер үшін оның өзі қатысуы керек болады. Заңдылық әрекеттерді өзі ғана жасауы керектігі Заңда айтылмаған немесе сол әрекеттердің сипатынан тумаған жағдайлардың бәрінде де өкілдікке рұқсат беріледі. Мәселен, өсиетқалдыру мәселесіне өкілдік болмайды, өйткені, қағазға өсиет қалдырушы өзі қол қоюы керек, некені тіркеуде, лекция оқу, сахнада ойнау тәрізді жеке өзіндік міндеттерді орындағанда арада өкілдік жүрмейді (АК-тін 163- бабының 5-тармағы).

Өкілдік инстатутының мазмұны  субъектілер құрамы туралы ережемен айқындалады, ал ол өз кезегінде құқықтар мен міндеттердің пайда болуына, олардың мазмұндарына, қорғану түрлеріне  негізделеді. Аталған негізгі элементтердің  сипаты екілдік ұғымы арқылы көрінеді. Өкілдіктің субъектілерінің құрамы үш адамнан — өкілдік беруші, өкіл және үшінші жақтан тұрады. Өкілдік беруші өкілге іс-әрекеттерді жасауды тапсырып, тиісті сенімхат берген болса ғана немесе өкіл өзінің қызметтерін заң нүсқауы немесе заңды тұлғаның құжаттары бойынша істейтін болса ғана өкілдің іс-әрекеттері өкілдік беруші үшін құқықтар мен міндеттер тудыра алады. Азаматтық құқықтың кез келген субъектілері, құқық қабілет-тілігібар немесе жоқадамда, заңды тұлға да өкілдік беруші бола алады.

Ал азаматтық құқық субъектілерінің бәрі бірдей екіл бола алмайды. Азаматтық әрекет қабілеттілігі баркезкелген тұлға, оған азаматтар мен заңды тұлғалар өкіл бола алады.