Институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар нарығындағы қызметтері және олардың даму болашағы

 

 Сурет 1 – ҚР бағалы қағаздар  нарығындағы институционалды инвесторлардың  жіктелінуі

Ескерту – автор құрастырған

Инвесторлар жұмсаған қорларына  байланысы жеке және институционалды  инвесторлар болып бөлінеді. Біріншісі, меншікті қорларын инвестициялайтын жеке және заңды тұлғалар болса, екіншісі, тек қана тартылған қорларды инвестициялайтын қаржылық институттар.

Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, бағалы қағаздар нарығында  инвестициялық қорлар, сақтандыру компаниялары және жинақтаушы зейнетақы қорлары  институционалды инвесторлар ретінде  қызмет атқарады.

Институционалды инвесторлардың қаржылық құралдарын инвестициялау көздеріне келесілер жатады: зейнетақы қорларының жарналары, инвестициялық қорлардың бағалы қағаздарының төлемдері, сақтандыру компанияларының жарналары. Институционалды инвесторлар осы көздер есебінен Қазақстан Республикасы және шетелдік нарықтың қаржылық құралдарын инвестициялауға жұмсайды.

Институционалды инвесторлар  туралы теориялық және құқықтық түрлі  көзқарастарды қарастыра келе институционалды инвесторларға келесідей анықтама беруге болады:

Институционалды инвесторлар – заңды және жеке тұлғалардың  қаражаттарын жинақтайтын және инвестициялық кіріс алу мақсатында оларды қаржылық құралдарға, соның ішінде бағалы қағаздарға салуды жүзеге асыратын қаржылық-әлеуметтік институттар.

ҚР бағалы қағаздар нарығындағы  институционалды инвесторларды заңнамалық құқықтық қалыптасу негіздерін екі кезеңге топтастыруға болады:

1. Бағалы қағаздар нарығының қалыптасу кезеңі;
2. Институционалды инвесторлардың қалыптасу кезеңі.

Бірінші кезеңнің заңдары  Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының  қалыптасуына негіз болды. Қазіргі уақыттағы күші бар заңдардың жетілдірілуіне себеп болды.

Екінші кезеңнің заңдары  институционалды инвесторлардың дамуына  келесідей заңдардың қабылдануына негіз болды: «Акционерлік қоғамдар туралы», «Бағалы қағаздар нарығы туралы», «ҚР-сында зейнетақымен қамсыздандыру  туралы», Сақтандыру қызметі туралы», «Инвестициялық қорлар туралы» ҚР Заңдары.

Қазіргі кезде заңнамалық актілердің, соның ішінде «бағалы қағаздар нарығы туралы» заңының және басқа құжаттардың қабылдануы бағалы қағаздар нарығы мен оның инфрақұрылымының дамуы белгілі бір бағытта сипат алып келе жатқанына болжам жасауға негіз болады. Сол себепті Қазақстанның бағалы қағаздар нарығын игерудің жинақталған тәжірибесінің, оның нақты жағдайының, сапалық және сандық сипатының жүйелік талдауын жасау қажеттілігі артып отыр.

Бұл заңдарда институционалды  инвесторлардың қызмет етуі, басқа  нарық субъектілерімен өзара  байланысы, инвестициялау ерекшеліктері  қамтылды. Менің ойымша, бағалы қағаздар нарығындағы инвесторлардың қалыптасуын, аталуын және дамуының құқықтық негіздерін былай бөлу керек:

 

 

Бағалы қағаздар нарығындағы  институционалды инвесторлардың қалыптасуындағы  құқықтық негіздер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 2 – Бағалы қағаздар нарығындағы құқықтық негіздер

Ескерту – автор құрастырған

 

Әлемдік тәжірибеде институционалды  инвесторлардың ірі топтарына сақтандыру компаниялары мен жинақтаушы зейнетақы  қорлары жатады. 2006 жылы оларға институционалды  инвесторлардың барлық активтерінің 30-31%-і  келген, үшінші орында 28%-ті инвестициялық қорлар тұр. Бұл топтың жылына орта есеппен 16% өсуі байқалуда және бұл ең тез өсу болып саналуда. 2006-2007 жж. АҚШ-та институционалды инвесторлардың активтері 2,7 есе өсті, нәтижесінде 2007 жылы 18,4 трлн долларды құрады. Сонымен қатар, жинақтаушы зейнетақы қорларының үлесі – 37%, сақтандыру компаниясының үлесі – 23%, ал инвестициялық қорлардың үлесі – 26% болды.  Институционалды инвесторлардың активтерінің көлемі жағынан АҚШ, одан кейін екінші орында Жапония (3 трлн доллар) тұр.

Бұл елде, инвестицияның  басыңқы үлесі сақтандыру компаниясында  және екінші деңгейдегі банктердің сенім  бөлімшелерінде орналасқан. АҚш-та, Англияда, Голландияда, Швейцарияда және Швецияда институционалды инвесторлар активтерінің ЖІӨ-ге қатынасы 110-220% арасында өзгеріп тұруда. Сонымен қатар, ЭҚДҰ мүшелері арасында дамушы мемлекеттердегі институционалды инвесторлар активтерінің көрсеткіштері төмен.

Инвесторлар активтерінің ЖІӨ көлеміне қатынасы дамушы елдерде: Түркияда – 0,8%, Польшада – 3%, Мексикада  – 6%, Венгрияда – 9%, Чехияда – 16% және Ресейде – 1,3% құраған (1-кесте).

Көптеген мемлекеттердің институционалды инвесторлары активтерінің басым бөлігін тұрақты проценттік бағалы қағаздарға салады. Сонымен  қатар, 2005 жылдары акцияға инвестициялық  салымдардың орташа жылдық қарқыны 18%-тен артып, өте жоғары болғаны байқалған.

2007 жылы  институционалды  инвесторлар активтеріндегі акцияның  үлесі Ұлыбританияда – 65%, АҚШ-та  – 50%, ал Швейцария мен Австралияда  – 46%, Голландия мен Францияда  – 33%-ті құрады. Сонымен қатар, институционалды инвесторлардың категориялық құрылымы аталған мемлекеттерде айырықша ерекшеленеді.

Ұлыбританияда, институционалды  инвесторлардың активтері 2007 жылы 3 трлн доллар болды. Франция мен Германияда – инвесторлардың активтері 1,5 трлн долларды, ал Голландия мен Австралияда – активтер 0,6 трлн долларды құрады. Германияда сақтандыру компаниясының, ал Голландия мен Ұлыбританияда – жинақтаушы зейнақы қорлары активтерінің үлесі басым болып келеді.    

Институционалды инвесторлардың активтері өсімінің ең басты себептерінің бірі есепті айдағы теңгенің девальвацияға ұшырау салдарынан шетел валютасында қайта номинирленген қаржы құралдарын қайта бағалау болып табылады. Оның негізгі себебі мемлекеттік бағалы қағаздардың (МБҚ) көпшілігі инфляция деңгейін жауып, аз ғана табыс әкелгендігінде болып отыр. Дегенмен, кейбір консервативті инвестициялық саясатты ұстанатын зейнетақы қорларының кейбірінің портфелінің басым бөлігін МБҚ алады. 2008 жылы ЖЗҚ біріктірілген инвестициялық портфелі көлемді деформацияға ұшыраған жоқ, онда сапалық және сандық өзгерістер орын алды.

 

 

 

 

Кесте 1 – Дамыған мемлекеттердің институционалды инвесторларының активтері, млрд доллар

мемлекеттер		2005 жылы										2006 жылы										2007 жылы
		Сақтандыру  компаниялары		Зейнетақы қорлары		Инвестициялық қорлар		өзгеде қорлар		барлығы		Сақтандыру  компаниялары		Зейнетақы қорлары		Инвестициялық қорлар		өзгеде қорлар		барлығы		Сақтандыру  компаниялары		Зейнетақы қорлары		Инвестициялық қорлар		өзгеде қорлар		барлығы
АҚШ	1885		2492		1155		1344		6876		3660		7162		5089		2483		18394		5563,2		14618,4		14718,7		3652,0		38552,3
Жапония	1074		343		390		964		5771		1595		715		371		379		3060		2024,9		1145,8		463,8		435,9		4070,4
Германия	400		52		147		–		599		782		70		647				1499		1173,0		83,3		1222,6		–		2478,9
Франция	239				393		–		632		945		–		715		–		1660		1871,1		-		1036,8		–		2907,9
Италия	66		39		42		–		147		186		37		410		308		941		373,9		42,6		615,0		446,6		1478,1
Ұлыбритания	454		537		126		–		1117		1384		1137		386		–		2907		2959,0		1841,9		500,6		–		5301,5
Канада	138		165		30		–		333		177		278		197		–		652		203,6		383,6		591,0		–		1178,2
Швейцария	116		138		19		–		273		214		300		70		–		584		312,4		495,0		140,0		–		947,4
Испания	50		14		16		–		80		138		11		242		–		391		271,9		12,7		847,0		–		1131,6
Австралия	73		50		19		4		146		138		195		59		13		405		205,6		509,0		128,0		29,3		872,1
Нидерланды	117		230		32		-		379		195		323		63		7		588		317,5		454,1		96,4		–		868,0
Өзге елдерді қоса барлығы	4918		3764		2638		2425		13745		10000		10318		9283		3253		32854		15276,1		19586,4		20359,9		4563,8		55719
Ескерту – www.k2kapital.com мәліметтері негізінде автор құрастырған

 

 

Институционалды инвесторлардың портфельдерін салыстырайық. Бұл жерде салыстырылатын құрал ретінде мемлекеттік бағалы қағаздарды алдық, себебі қор нарығының дамуының негізі корпоративтік бағалы қағаздар болып табылады.

Сурет 3 – Институционалды инвесторлардың портфелдеріндегі мемлекеттік емес бағалы қағаздардың үлесі, %

Ескерту – автор құрастырған

 

Енді институционалды  инвесторлардың портфеліндегі келесі құрал акция бағалы қағаз өзгерісіне тоқталатын болсақ, дағдарыс кезінде  бағалы қағаздар нарығының акция секторы басқа секторларға қарағанда үлкен өзгерістерге ұшырады, осы секторда инвесторлардың қаражаттарының көп бөлігін жоғалтқан.

Сурет 4 – Институционалды  инвесторлардың инвестициялық портфеліндегі  қазақстандық акциялардың үлесі, %

Ескерту – автор құрастырған

 

2007 жылы қазақстандық  акция нарығы 100 млрд-тан 30-млрд  долларға дейін төмендеген. Яғни, дағдарыстан отандық нарықтың  сомалық жоғалтулары 70 млрд долларға  бағаланады. Сонымен қатар, нарықтың  капиталдандырылуының зардабын жеке эмитенттер негізінде қарастыруға болады. Кейбір жағдайларда алып эмитенттер бойынша да 10-даған млрд долларға дейін есептелінген. Мысалы, 2007 жылдың бас кезіндегі бағалармен салыстырғанда Kazakhmys PLC компанияларының капиталдандырылуы шамамен 11,5 млрд долларға азайған, Казкоммерцбанк пен Халық Банктің капиталдандырылуы шамамен 3,5 млрд долларға және т.с.с.

Мұндай есептеулердің  объективтілік маңыздылығы аз, өйткені  нарықтың капиталдандырылуы көлеміндегі  қатерлер эмитенттің шаруашылық қызметіне әсер етпейді деуге болады. Бұл эмитенттер акцияларды бірінші орналастырудан кейін оларға ешқандай қатыстары болмайды. Барлық қатерлерді бірінші кезекте екінші ретті бағалы қағаздар нарығында акцияларға қаражат салған инвесторларға келеді. Сәйкесінше, егер қор нарығындағы негізгі қатерлерді қарастырсақ, бірінші кезекте дағдарыстан кейін күрделене түскен институционалды инвесторлардың жағдайына көңіл бөлу қажет.

Дағдарыс уақытында  акцияларға активті түрде инвестициялаған  ЖЗҚ болып табылғанын 2-кестеде берілген мәліметтерден көруге болады. Дүниежүзілік қор нарықтарының құлауының алдында, 2007 жылдың жарты жылдығында, өздерінің инвестициялық портфеліндегі акциялардың үлесін өсірген жалғыз инвесторлардың тобы – ЖЗҚ. Қалған инвесторлар осы кезеңде үлестік бағалы қағаздарға деген салымдарын азайтқан, көбінесе акцияға инвестициялауды күрт төмендеткен бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары. Олар 2007 жылдың жарты жылдығының өзінде 10% азайтқан.

 

Кесте  2 – Қазақстандық бағалы қағаздар нарығы қатысушыларының акцияға салған салымдарының көлемі

	1.01.2007 ж.		1.04.2008 ж.
	млн тенге	портфельдегі үлесі,%	млн тенге	портфельдегі үлесі,%
ЖЗҚ (зейнетақы активтері)	210 521	17,62	250 757	18,67
шетелдік акциялар	20 759	1,74	73 613	5,48
қазақстандық акциялар	189 762	15,88	177 144	13,19
ЖЗҚ (меншік активтері)	3 289	15,04	3 218	10,67
шетелдік акциялар	0	0,00	0	0,00
қазақстандық акциялар	3 289	15,04	3 218	10,67
Пай инвестициялық қорлары	16 463	8,24	13 387	7,58
шетелдік акциялар	3 043	1,52	3 392	1,92
қазақстандық акциялар	13 420	6,72	9 995	5,66
Екінші деңгейдегі банктер	40 392	5,25	41 508	4,7
шетелдік акциялар	1 043	0,14	621	0,1
қазақстандық акциялар	39 349	5,11	40 887	4,6
Сақтандыру ұйымдары	2 951	1,84	5 742	2,96
шетелдік акциялар	0	0,00	0	0,00
қазақстандық акциялар	2 951	1,84	5 742	2,96
БҚН кәсіби қатысушылары	23 786	28,96	31 122	19,92
шетелдік акциялар	2 084	2,54	3 247	2,08
қазақстандық акциялар	21 702	26,42	27 875	17,84
Нарық қатысушыларының портфеліндегі акциялардың  барлығы	297 402	76,95	345 734	64,5
соның ішінде:
шетелдік акциялар	26 929	9,95	80 873	30,53
қазақстандық акциялар	270 473	90,05	264 861	69,47
Ескерту – ҚҚА мәліметтері негізінде  автор құрастырған