Институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар нарығындағы қызметтері және олардың даму болашағы

Қорыта келгенде, Қазақстанның ішкі экономикалық нарығын инвестициялауда  институционалды инвесторлардың ішінде жинақтаушы зейнетақы қорларының үлесі  жоғары болып табылады. Дағдарыс кезеңінде  де ЖЗҚ өз белсенділігін жоғалтпаған. Мысалы, акция нарығында өзге инвесторлардың (бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының акцияға салымдары 10%-ке азайған) белсенділіктері төмендесе, жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметі керісінше арта түскен.  Бұл олардың инвестициялық саясаттарының ерекшелігімен көзге түседі. ЖЗҚ инвестициялық нарықтағы үлесінің көп болуының бір себебі, мұнда зейнетақы жарналарының негізінде жинақталынған қаражаттарының көлеміне байланысты.

2008 жылғы 1 сəуірдегі  жағдай бойынша мемлекеттік бағалы  қағаздар үлесі 320 319 млн теңге, немесе зейнетақы активтерінің жалпы көлемінің 25,57%-і болды. 2008 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша осыған ұқсас көрсеткішке қатысты мемлекеттік бағалы қағаздар үлесі 32 098 млн теңгеге немесе 9,11%-е азайды.

Қазақстан Республикасы эмитенттерінің корпоративті бағалы қағаздарының көлемі 2008 жылғы 1-тоқсанда 44 759 млн теңгеге немесе 43,06%-ке өсті. 2008 жылғы 1 сəуірдегі жағдай бойынша ЖЗҚ жиынтық инвестициялық портфеліндегі шетел эмитенттерінің мемлекеттік бағалы қағаздарының көлемі 37 045 млн теңге (2,96%), қаңтар-наурыз аралығындағы өсу – 2 446 млн теңге (7,07%) болды. Шетел эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы қағаздарының үлесі 11,87 болып келеді, бұл осының алдындағы есепті кезеңнің осыған ұқсас көрсеткішінен 3,17%-тік тармаққа жоғары.

Есепті күнге сақтандыру ұйымдарының жиынтық инвестициялық портфелінің көлемі 166 715 млн теңге болды. Бұл ретте Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздарының үлесіне 8,11%, ҚР эмитенттерінің корпоративті бағалы қағаздарына – 36,63%, екінші деңгейдегі банктердегі салымдарға – 40,71%-тен келеді.

Инвестициялық пай қорларының жиынтық инвестициялық портфеліндегі  негізгі үлесті үлесі акционерлік  қоғам болып табылмайтын заңды  тұлғалар капиталындағы инвестициялар  иеленеді, олардың үлесіне 135 499 млн  теңге немесе 58,72% тиеді, ал акционерлік инвестициялық қорлардың портфелінде өзге активтер мен дебиторлық берешек басым – 59 700 млн теңге немесе 51,25%.

Екінші деңгейдегі банктердегі  салымдар сəйкесінше 1,7% жəне 1,13% болып  отыр. ҚР эмитенттерінің мемлекеттік  емес бағалы қағаздары инвестициялық пай қорларының инвестициялық портфелінде 9,4%, акционерлік инвестициялық қорлар портфелінде – 12,49%-ті иеленіп отыр. Шетел эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы қағаздарының ИПҚ-ның жиынтық портфеліндегі үлесі қомақты емес – 1,3% болса, АИҚ-ның жиынтық портфелінде 10% болды.

Кесте 3 – Қазақстандағы  институционалды инвесторлардың жиынтық  инвестициялық  портфелінің құрылымы

Президенттің үкіміне  сәйкес  Қазақстан еліне «Қазақстан 2015 жылға дейін  дамыған 50 елдер  қатарына кіру Стратегиясы» жолдауын іске асыру бойынша Үкімет әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясын (ӘКК) құру тұжырымдамасын бекітті.

Әлеуметтік-кәсіпкерлік  корпорациясы (ӘКК) Қазақстанның жеті аймақтарында құрылады. Корпорациялар  өз жұмыстарын Атырау, Алматы, Қостанай, Ақтөбе, Қарағанды, Шымкент және Павлодар қалаларында бастайды.

ӘКК капитализациялау көздері  ретінде қазіргі кезде республикалық  және жергілікті бюджетке аударылатын  төлемдердің кейбір түрлерін (мысалы, экологиялық) қолдану мүмкіншіліктерін қарастыру қажет. Мысалы, аумақтарда жұмыс істейтін ірі компанияларды бюджетке төленетін төлемдерден босату, берілген құралдарын  ӘКК-ға салу негізінде. Өз кезегінде ӘКК оларды жаңа жобаларға активтер ретінде қолданады. ӘКК капитализациялау моделін тиімді іске асыру үшін бірнеше дайындық кезеңдерін жүргізу қажет. Бірінші бұл табысталған активтердің нарықтық құнын бағалауды жүргізу. Ол үшін тәуелсіз консалтингтік компания тартылады. Берілген активтердің нарықтық құны бағалағаннан кейін олар ӘКК жарғылық капиталына өткізіледі. Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы  Акционерлік қоғам формасында жұмыс істейді. Сонымен қатар, бұл активтерді ӘКК-ға табыстау жоғары мамандырылған менеджерлер, беделді консалтингтік компаниялардың икемді шарттарына байланысты оларды басқарудың сапасын жақсартуға алып келеді.

Қазіргі кезде аумақтық даму институты ретінде жеті әлеуметтік кәсіпорын корпорациясы өз қызметтерін  жүргізуде – «Сарыарқа», «Ертіс», «Жетісу», «Оңтүстік», «Тобол», «Батыс», «Каспий».

ӘКК-ны құру бұл қазіргі аумақтық дамудағы маңызды құралдардың бірі, және бүкіл ұйымдастырушылық мәселелерді шешуде жергілікті үкімет органдарынан максималды жәрдемдесуді қажет етеді.

ӘКК-ны құрудың негізгі мақсаты – елдің аймақтарында мемлекеттік даму институттарымен бірге қаржы ресурстарына және жоғарғы технологияларға қол жеткізу мүмкіншілігін жасау жолымен шағын және орта бизнестің дамуын қолдау (аймақтық бизнес-құрылымдар).

Институционалды инвесторлардың инвестициялық портфеліне жаңа инвестициялау  объектісін енгізу қажет. Жаңа инвестициялау  объектісі – ӘКК. ӘӘК-ға қаржы жұмсау келесідей деңгейде қарастырылады:

Кесте 4 – Институционалды  инвесторлардың ӘӘК-ға қаржы жұмсау құрылымы

Қазақстандағы нарықтық жүйенің қарқынды дамуы еліміздегі институционалды  инвесторлардың қызметін жетілдіруге әкелді. Дегенмен,  әр саланың  өзіне тән  болып келетін  шешуші проблемалары бар. Сол сияқты институционалды инвесторлардың алдында бірқатар мәселелер туындап отыр.

Ең негізгі мәселелердің бірі  өтімді, әрі сапалы  қаржылық құралдардың  жетіспеушілігі болып табылады. Соңғы  жылдардағы жалпы экономикалық өсудің негізінде жұмысбастылық жағдайларының жақсаруына орай, зейнетақы, сақтандыру жинақтарының еселеп өсуіне мүмкіндік туындады. Соған байланысты  зейнетақы, сақтандыру  жинақтарын  орналастыру жағдайын оңтайландыру қажет.

Соңғы кездері бірқатар мемлекеттік  мекемелердің  бағалы қағаздарын  қор нарығына шығарғанымен, бұл қаржылық құралдардың жетіспеушілік жағдайын жоя алмайды. Сонымен бірге отандық қор нарығындағы институционалды инвесторлардың активтері инвестицияланатын бағалы қағаздардың табыстылығының сенімді, әрі өтімді бағалы қағаздар  жетіспеушілігі  жағдайында төмендеу  үрдісі байқалады. Соған байланысты ұлттық валютада еркін қаражаттардың көп бөлігін  Қазақстан институционалды инвесторлардың әртараптанбаған  портфелін құру арқылы инвестициялап жатыр. Оның негізгі бөлігін  табыстылығы төмен мемлекеттік бағалы  қағаздар алады, бірақ мемлекеттік бағалы қағаздарды тәуекелдік сипатынан  қарастырсақ, олар  ең тартымды  қаржылық құрал болып саналады.

Қаржылық құралдардың  жетіспеушілігіне  үлестік (акция)  бағалы қағаздар нарығының белсенділігінің төмендігі мен Қазақстан компанияларының капитализациялануының төмен қарқынмен өсуі әсерін тигізіп отыр.

Ел экономикасында  акция нарығының  рөлі төмен. Сонымен қатар,  кәсіпорындардың көпшілігі өндірісті модернизациялау үдерісін жүргізуде  қаржы тартудың  көзі ретінде  бағалы қағаздар  нарығының артықшылығы өз деңгейінде бағаланбай отыр.

Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін инвесторлар  талғамына сәйкес портфель құрылымын  оңтайландыруға  портфельдік  инвестициялаудың  экономикалық математикалық әдістерін қолдану қажет.

Қазіргі таңда экономикалық теория қаржы нарығында инвесторлар  тәртібін портфель теориясы деп атайды. Бұл теорияның негізін қалаушылар американдық экономистер, теорияны дамытуға әр жылдары Нобель сыйлықтарының  иегерлері үлкен үлестерін қосты. Соның алғашқысы болып    Д. Тобин оңтайлы инвестициялық шешімдер қабылдауды негіздеп және сәйкесінше есептің әдісін өңдеді. Тобин тұжырымдамасының негізгі мағынасы келесідей: инвестор өз қызметінде қаржы нарығында екі балама мақсат қойды – тәуекелді минималдау және табысты максималдау.

Әртараптандыру әдісі  Марковиц-Тобиннің инвестициялық портфельді оңтайландыру теориясына және Шарптың  бағалы қағаздар нарығының тепе-теңдік моделіне негізделеді (әдебиеттерде Шарп моделі CAPM – Capital Asset Pricing Model – капитал салудың бағаны қалыптастыру моделі) және әлемдік инвестициялау тәжірибесінде кеңінен қолданылады.

Портфель теориясының  негізін қалаушы америка экономисі  Д. Тобин, алғаш рет оңтайлы инвестициялық шешімдер қабылдауды негіздеп және сәйкес есептің шешу әдісін өңдеді. Өңделген тұжырымның мағынасы келесідей: инвестор өз қызметінде қаржы нарығында екі балама мақсат қояды: тәуекелді минималдау және табысты максималдау. Оның алғашқысы тәуекелсіз активтермен, екіншісі – тәуекелмен қамтамасыз етіледі. Сондықтан баламалы мақсаттарды оңтайландыру жолымен біріктіру үшін инвестициялық портфель құрамын тәуекел дәрежесі минимал болатындай, табыс мөлшерін ойдағыдай  қамтамасыз ететін тәуекелді және тәуекелсіз әр түрлі бағалы қағаздармен қалыптастыру қажет.

Көптеген дамыған елдерде  қор нарығының ережесі теориядан  аз ауытқиды және теория шешімдерін қолдануға  мүмкіндік береді. Қазақстанның қор  нарығы бұл мүмкіндіктерге сай емес, оған келесідей себептер бар:

• экономикалық  жағдай тұрақты емес;
• барлық бағалы қағаздар бірдей өтімді емес;
• инвесторлардың ақпараттануы әр түрлі, әрқайсысы өз бетінше маңызды ақпаратты тауып, максималды тиімділікке қол жеткізгісі келеді.

Келтірілген факторлар  ҚР-ның қор нарығында САРМ теориясының бірде-бір шарты орындалмайтының көруге болады.

Экономикалық жағдайдың  тұрақсыздығы кез келген бағалы қағаздар операциясының жоғары тәуелділігіне  жетелейді, соның ішінде мемлекеттік  те бар, яғни тәуекелсіз қағаздар тек  шартты түрде және де нарықтың толымсыздығы ондағы бағалы қағаздар айналымының өте төменгі өтімділігіне алып барады. Аталған факторларға есептеулер жүргізетін ақпараттардың жоқтығы да жатады.

Осы келтірілген факторлар  Қазақстанның қор нарығында САРМ теориясын қолдануға мүмкін болмайтындығын көрсетеді. Оларды қолдану тек кейбір қор нарығының жеке сегменттерінде ғана болуы мүмкін, мысалы, мемлекеттік бағалы қағаздар нарығында, оның  дамуына сыртқы әсерлер де көп.

Мемлекеттік емес ЖЗҚ-ның  инвестициялық портфельдерін оңтайландыру есебі қазіргі кезде барлық қорлар үшін міндетті шектеулер жүйесін қабылдайды: бір инвестиция объектісіне салынатын үлесі – 10%; мемлекеттің бағалы қағаздарының инвестициясы – 40%-тен кем емес, қазақстандық тіркеушілер қызметі ЖЗҚ әдістемесі бойынша инвестициялық портфельдің тәуекелі – 0,5%-тен аспауы қажет.