Қазақстан аумағындағы Ұлы Жібек Жолы, мәдениеттер тоғысы

Сол бір алыста қалған оқиғалардың  замандастары болған түрлі елдердің авторлары белгілі бір мемлекеттердің неден табысқа жеткені туралы ғана емес, қайта өз халқының өзгелер  мәдениеттерінің қазыналарын қалай  менгергені туралы жазған, бүкіл дүниежүзілік мәдениеттің нақты бір түрінің  негізгі мазмұны да, міне осында болтан еді. Езілгендер мен кедейлерге жанашырлық білдіруді уағыздап, рақымсыздықты, дүние қоңыздықпен екіжүзділікті  әшкерелеген, парсының атақты сопы- ақыны Жалалидцин Румидің (1207—1273) сөздері мәдениеттердің өзара әсері, өзара ұстамдылық пафосынатолы». Руми былай депжазган: «Түрік пен үндінің ортақтіл табысуы қандай жиі кездеседі. Екі түріктің жат - жандар сияқты болуы да сондай жиі кездеседі. Демек, ынтымақтылық тілі — мүлде басқа мәселе: тіл ортақтығынан, ынтымақ ортақтығы қымбат». Сондықтан Конье қаласында қайтыс болтан «жүрек дінін» жырлаушыны соңғы сапарға мұсылмандардың, христиандардың, иудейлердің, буддистердің шығарып салтаны тегін емес.

Қолданбалы өнерде, сәулет өңерінде, қабырғалардағы кескіндемеде тауарлардың, мәдени үлгілер мен  өлшемдердің Шығыс және Батыс  елдеріне таралуымен қатар музыка мен  би өнері, қызықты ойын-сауықтар, орта ғасырлардаты өзінше бір «эстрада»  өріс алды. Қызықты ойын- сауықтар, музыканттар  мен бишілердің, жабайы аңдарды үйретушілердің, акробаттар мен сайқымазақтардың, фокусшы-сиқыршылардың  өнер көрсетуі ерекше таралды. Бұл өнерге тілмаш керек болмады, кезбе труппалар  үшін тіл кедергісі болған жоқ  — «дене кимылдарымен түсінісетіндерді жұрттың бәрі бірдей ұтады», — деп  жазды Эразм Роттердамский. Грек василевсіне де,Киев князіне де, Түрік қағанына да, қытай императорына да ұқсас нөмірлер көрсетілген.

Сарай маңындағы қызметкерлер құрамы шетелдік оркестрлермен толықтырылып отырған. Олар «сарайдағы салтанатты рәсімдерде де, сарайдаты ресми емес салтанаттарда  да» ойнаған. Мысалы, патшаның әнді құрмет тұтатын аксүйектерінің бірі Сюань-цзуньның 30 мың музыкант ұстағаны белгілі. Түрік қағанының Суябка жақын жердегі өз ордасында елшілер қабылдауының суреттелуі сақталған. «Қатан, - деп жазады осы рәсімді көзімен керген буддалық тауап етуші Суань-Цзян, — шарап қойып, музыка бастаута әмір берді... Осы уакыттың бәрінде жаңғырыққан металл әуені сүйемелдеген жатжерлік музыка қалықтап тұрды. Бұл тағылардың музыкасы болғанымен, ол да құлаққа жағып, жүрек пен ойды қуанышқа беледі». Тан Қытайында ең көп таралғаны Батыстың — Шығыс Түркістан мен Орта Азия қалаларының музыкасы болтаны мәлім. Кучаның, Қаштардың, Бұхара мен Самарқанның, Отырар мен Тараздың музыкалық дәстүрлері ресми қамқорлық арқылы қытайдың музыкасымен және музыкалықдәстүрімен үштасып кетті. Иран, соғды және түрік актерлері Қытайдың хореографиялық мәдениетіне көп үлес қосты. Барлық артистерден бишілер — жасөспірімдер мен қыздар мейлінше әйтілі болды. «Батыстың секіргіш билерін» әдетте Ташкенттен келген, иран үлтілі кең көйлек және төбесі сүйір, моншақпен әдіптелген биік бөрік киген балалар орындаған. Олар ұзын мата белбеу буынған, олардың ұштары би қимылдарын орындаған кезде желбіреп тұратын. «Шаш биін» алуан түсті кестемен әшекейленген торғын шапан киіп, күміс белдік буынған екі жас қыз орындаған. Олардың кигендері жеңдері тар көйлек пен кішкене алтын қоңыраулар тағылған төбесі сүйір бөрік, ал аяқтарында зерлі қызыл туфли киген. Биші қыздар «құйындай ұйтқыған Батыс қыздары» биін де орындады, онда алқызыл көйлектер мен жасыл шалбар, аяқтарына қызыл күдеріден тігілген етіктер киген соғды қыздары секіре қозғалып, шыр айналып, шар үстінде тұрып, қалықтап жүрді».

Мысалы, Константинопольге Шығыс  артистерінің «гастрольге» жиі шыгып  жүргені мәлім. Мәселен, ақсүйектер қонакасында Византия императрицасы  орыс княгинясы Ольганың көңілін  сайқымазақтар мен эквилибристикашылар  көтерген, ал салжүқ сұлтаны II Арсланның  құрметіне I Мануил жасаған мерекеде түрік акробаты қатерлі сальто орындаған. Бетперде киіп те ойындар көрсетілген. Бұл дәстур мұсылман елдерінде неғұрлым кейінгі кезде де сақталған. Бағдатта Наурызды мейрамдау кезінде тіпті  халифтің өзінің алдында да бетперде киіп ойын көрсетілгені мәлім. Жібек  жолы бойындагы ескерткіштерді қазған кезде түрлі жерлерде музыка және театр мәдениеті саласындаты  өзара байланыстың дамығанына көптеген материалдық айғақтар табылды. Бұлар  — Тан заманының биші жігіттері  мен қыздары, бетперде киген актерлер, түйе үстіне сыйып кететін музыкалық ансамбльдер бейнеленген терракоталар жиынтығы. Бұл артистер көпшілігінің бет әлпеті Орта Азия халықтарының өкілдерін көрсетеді. Пенджикенттің, Варахшаның, Афрасиабтың, Топырақ қаланың салтанат залдарында және Шығыс Түркістан қалаларында сақталған қабырға суреттерінде бетперде киген музыканттар, актерлер бейнеленген. Пенджикентте — биші қыздың ағаштан жасалған тамаша мүсіні, Сырдария бойындагы Кедер қаласын қазтан кезде X — XI ғасыр- лардағы артистің саздан жасалған бетпердесі табылды. Орта ғасырлардың бастапқы кезінде Азияда аса кең аймақтары мен елдердің бейнесі ретінде әлемнің төрт патшалығының концепциясы етек алып жайылған еді. Осынау «әлем патшалығының» әрқайсысы замандастарының көз алдында өзіне ғана тән артықшылығымен дараланған. Сүй әулеті (589—618 жж.) мен Тан әулеті (618—907 жж.) өкіметтерінің қол астында біріккен Қытай, Үнді билеушілерінің патшалықтары, Тынық Мұхиттан бастап, Қара теңізге дейінгі Түрік бірлестігі, Персия мен Византия сияқты мемлекеттер дүниенің төрт тұсында орналасқан әлемдік терт монархияның негізі деп саналады: оңтүстікте — пілдер патшасының империясы (Үндістан), батыста — бағалы тастар патшасы (Иран мен Византия), солтүстікте — сәйгүліктер патшасы (Түрік қағанаты), Шығыста — адамдар патшасы (Қытай). Осы идея сосын мұсылман авторларына да ауысып келеді.

Самарканд маңындағы Кушания қыстағы  үйлерінің қабырғаларындағы суреттер осы концепцияның айқын көрінісі болып табылады, онда бір қабырғада  — қытай императорлары, екінші қабырғада  — түрік хандары, мен үнді брахмандары, үшіншісінде — парсы патшалары  мен рим императорлары бейнеленген  еді.

Сол бір алыс оқиғалар замандастары тек өз мемлекеттерінің табыстары  туралы ғана емес, басқа мәдениеттері құндылықтарын да игеру туралы жазған, бүкіл әлемдік мәдениеттің шынайы бір түрінің негізгі мәні, міне, осында болатын.

Тауарларды, қолданбалы өнердің, сәулет өнері мен қабырға живописінің  мәдени үлгілері мен эталондарын  таратумен бірге, Шығыс пен Батыс  елдеріне саз бен би өнері де, сахналық ойындар да кеңінен таратылып  отырған.

Шетел оркестрлері сарай қызметіндегі кісілер құрамына енгізілген.

Мәселен, сазман патша Сюань Изунь 30 мың сазгер ұстаған. Түрік қағанының  Суяб төңірегіндегі ордасында елшілерді  қалай қабылдағаны жөніндегі  сипаттама сақталып қалған. «Қаған, — деп жазады сол сияпатты көзімен  көрген будда сопысы Сюань Цзянь, — шарап әкеліп, саз ойнауға  әмір етті… сосын бір үзілмей, металл сыңғырымен сүйемелденген жат  жерлік саз әуезі тамылжып төгілді  де тұрды. Және ол жабайылардың сазы болғанымен, тыңдаушылардың құлақ құрышын қандырып, жаны мен ойын жадыратып отырды». Тан әулеті Қытайында ең көп жайылған саз Шығыс Түркістан мен Орта Азияның ән-күйлері болған. Құш  пен Қашғардың, Бұқар мен Самарқанд  — Үндістанның сазгерлік дәстүрі, Сарайдың ресми қамқорлығы арқасында  қытайдың саздық дәстүрімен ұласып, табысып  кетеді.

Иран, соғды мен түрік актерлері  Қытайдың хореографиялық мәдениетіне  көптеген жаңалықтар енгізеді. Мәселен, Константинопольде Шығыс артистері  жиі-жиі өнер көрсетіп тұрады. Византия императоры әйелінің орыстың кінәз  әйелі Ольганың құрметіне берген түскі қабылдауы кезінде шығыс  масқарапаздары мен эквилибристері жиналғандардың көнлін көтеріп, рахатқа  бөлейді, ал Мануил І-нің салжық сұлтан Арыстан ІІ-нің құрметіне жасаған  мереке-тойында түрік акробаты алмағайып  сальтоны орындаған. Сол сияқты өнерпаздар маска киіп ойын көрсеткен деседі.

Мұндай дәстүрлер кейінгі уақыттарға дейін мұсылман елдерінде сақталады. Наурыз мейрамы кезінде Бағдатта актерлер маска киіп, халиф алдында  өнерлерін паш еткен.

Жібек жолы бойынан әртүрлі жердегі  ескерткіштерді қазған кездері мәдениеттердің дамуын және өзара бірін бірі байытуын дәлелдейтін көптеген материалдық  дәйектер табылған: бишілер мен биші әйелдерді, маскалы актерлерді, түйе үстіне жайғасып отырған музыкалық  ансамбльдерді бейнелейтін Тан  дәуірінің терракот коллекциясы  — осының айғағы. Мұндағы көптеген артистердің бет бейнесінен Орта Азия халықтары өкілдері екені көрініп  тұрады. Пенджикенттің, Варахша мен  Топырақ қаланың және Шығыс Түркістанның қалаларындағы салтанат залдарында сақталып қалған қабырғалардағы суреттерде сазшылар мен актерлер бейнеленген. Биші әйелдің ағаштан қашалған таңғажайып мүсіні Пенджикенттен табылды. Сырдария бойындағы Кедер қаласында қазба  жүргізген кезде X—XI ғг. артистің қыш  маскасы кездесті.

Ұлы Жібек жолының бағыттары  мен тармақтары.

Егер Жібек жолымен батыстан шығысқа қарай жүрсек, оның Қазақстандағы  учаскесі Шаштан (Ташкент) шығып, Тұрбат асуы арқылы Исфиджабқа, Сайрам (Сарьямға) келеді. Ежелгі қаланың осы күнге  дейін сақталған. Шымкент түбіндегі  бір қыстақ тап осылай аталады, оның дәл кіндік тұсында Жібек жолындағы  бір кездегі ең ірі орталықтардың  бірі болған орта ғасырлық қала жұртының қалдығы сақталған. Исфиджабтан  құлдарды, бөз маталарды, қару-жарақты, семсерлерді, мыс пен темірді  әкетіп жатқан. Испиджабтан шыққан керуендер шығысқа қарай бет  алып, Шараб және Будухкент қалалары арқылы Таразға барады екен.

Қазақстанның аса ірі қалаларының  бірі Тараз VI ғ. бұрын белгілі болған. 568 ж. түрік қағаны Дизабұл Византия императоры Юстинианның стратег  Земарх бастап келген елшілігін тап  осы қалада қабылдаған. Бастаухаттар оны көпестер қаласы деп атаған. Мұның үстіне ол түргештердің, содан  кейін қарлықтар мен қарахандардың  тарихи орталығы болған.

Таразбен қатар Жамухат деген  шаһар тұрған, ол да VI ғ. хатқа енген. Жамухаттың жәдігерліктері Талас алқабында, Жамбылға таяу жерде, Талас өзенінің бойындағы Михайловка селосына қарама-қарсы  бетте жатыр, оның үйінділерін кәзір  Қостөбе деп атайды. Алқаптың жазық  жағында Атлах қаласы бар, 751 ж. оның бінде осы араны ықпалында  ұстау үшін арабтар қытай әскерімен  шайқасқан болатын. Тараздан таяқ тастам жерде, Талас бойымен теріскейге қарай кететін сауда жолы үстінде  Адақкет пен Нуджикес қаласы тұратын. Талас алқабының таулы бөлегінде  сол сияқты Шелжі, Сұс, Күл және Текабкет деген қалалар болған. Бұлар күміс  кендеріне жуық жерден қоныс тепкенді. Керуендер Талас алқабына Ферғана  аймағынан Шатқал қыратындағы Шанаш  асуы және Талас Алатауындағы Қарабура арқылы да өтіп келетін. Жолдың осы  бөлегі Жібек жолының рғаналық және Жетісулық бағыттарын біріктіретін. Тараздан шыққан жол шығысқа, Құлан қаласына қарай асатын Тараз бен Құлан аралығындағы территория қарлұқтерге жататын. Құланға бара жатқанда жол Касрибас, Күлшөп, Жолшөп сияқты қалалардан өтетін. Құланнан әрірек шығыста бір-бірінен фарсақтай жерде Меркі мен Аспара қалалары барды. Сосын сауда керуендері Нұзкент, Харраджуан, Жол қалаларына соғып өтіп жолдан кейін ол Сарығ, «түрік қағанының қыстағына» Қырмырауға баратын.

Қырмыраудан жол салдырып отырып, Жетісудың ең ірі қаланың бірі — Науакентке (Қытайша Синчен) апаратын. Бұл екі атау да Жаңа қала деп  аударылады. Науакент түрік қағандарының сарайы және соғдылардың қаласы болған.

Жол Науакенттен шыққасын Пенджикент (Бунджикет) арқылы Жетісудың аса  үлкен қаласы, Батыс Түріктерінің астанасы (кей түргештер, қарлықтар  астанасы) Суябқа келеді. Бұ қала туралы қытай, араб саяхатшылары X ғ, дейін  жазып келген. Соңынан астана рөлі Баласағұнға көшеді, тегі оның ертеректегі  аты Беклиг немесе Семекна болса  керек. Баласағұн қарахандардың, сосын  қарақытайлардың астанасы ретінде  белгілі, оны кейін XIII ғ. бас кезінде қарақытайлар қиратады. Қала содан қайта салынады, бірақ XIV ғ. тағы да ойрандалып, үйінділері ғана қалады. Бұ қалалардың тұрған жері кәзіргі Тоқмақ қаласына жақын жерде және орта ғасырдың кепке белгілі екі ескерткішіне — Ақбешім мен Боран қала жұртына сәйкес келеді.

Суяб қаласынан керуен жолдың не солтүстік, не оңтүстік тармақтарымен  жүріп, Ыссық көлдің жағалауына шығады. Оңтүстік жақпен жүрген керуендер Жоғарғы  Барысхан деген үлкен қаланы басып  өтеді, ал жолдың солтүстік тармағында шағын керуен сарайлар орны кездеседі, олардың аттары бізге дейін жетпеген. Сосын осынау екі айрық жол  Бедел асуында бір-бірімен қосылады да, не осы асу арқылы, не Ташрабат арқылы Жібек жолы Қашғар мен Ақсудан  барып шығады.

Ал керуен жолы Ыссық көл қазан  шұңқырынан Санташ асуы арқылы Қарқара  жайлауына барып, төмендеп Іле алқабына түседі де, өзеннің оң жағалауын  бойлап отырып, Үсек, пен Хоргос алқаптарынан өтіп, Алмалық қаласына барады, ал сосын  Такла-Макан шөлінің солтүстік  жиегін айналып, Хами мен Тұрфан көгал  аймақтарын басып, Дунхуан мен Қытайға  жететін болған.

X—XII ғғ. Жібек жолының бір тармағы  күллі Іле алқабын оңтүстік-батыс  жағынан көктей өтіп, солтүстік  шығысқа қарай кетеді екен. Бұл  тармақ Науакенттен басталып, Бунджикен  және Қастек асуы арқылы жүріп,  Іле Алатауының теріскей жоталарына  әкелген. Әлгі асуға тағы бір  жол Баласағұннан келетін болған. Бұл арадағы танымал белгі  қасиетті Ұрын-Арж тауы екен. Жол  Іле Алатауының баурайындағы, кәзіргі  Қастек, Қаскелең мен Алматы орындарындағы  шағын қалашықтар арқылы Талғар  қаласының теріскей шетіне орналасқан  Тәлхиз (Тәлхира) қаласына жеткен. Осы арада Талғар өзенінің  оң жағалауындағы тау баурайында  орта ғасырдың аса ірі қала  жұртының ойран болған орны  жатыр. Тәлхиз транзитті сауданың үлкен орталығы болған.

Іле алқабына басқа жолмен де келе береді екен: Құлан мен Аспа-радан немесе Нұзкенттен шығып, Шудың орта және төменгі ағысындағы қалаларға барған. Сосын Тасөткел қайраңынан өтіп, жол Щу — Іле тауларының теріскей жоталарын жағалап келіп, Іле Алатауының теріскей бетіндегі қалаларды қуалай жүрген.

Тәлхизден Жібек жолы екіге айрылады: оңтүстік желісі Есік пен Түрген, Шелек үстімен жүріп, Іленің Борохудзир маңындағы өткелінен өтіп, оның оң жағалауын қуалап, Хорғос арқылы Алмалыққа жетеді де, осындағы Ыссық көл жақтан келген жол тармағымен қосылады. Жолдың осы бөлегінен археологтар Есік Түрген, Лауар сияқты кішкене қалалардың, үлкен қала Шелектік төбешіктеніп қалған орындарын тапты, Іленің оң жағымен жол кәзіргі заман қыстағы Көктал мен Жаркент арқылы өтеді. Көктал маңында Ілебалық қаласының орны бар.

Тәлхизден басталатын теріскей жолы Талғар өзенін қуалай жүріп, Іленің Қапшағай шатқалы маңындағы өткеліне дейін жеткен. Одан әрі жол Шеңгелді үстімен Алтын Емел белесінен асып, Көксу алқабына түседі де, Екіоғыз қаласына жетеді. Ол кәзіргі Дунғановка селосының орнында болған. Вильгельм Рубрук бұ қаланы Эквиус деп атаған. Іле алқабының ең үлкен қала жұртының бірі тап осы жерден табылған. Онда 1253 ж. болған В. Рубрук осынау қалада «сарациндер» (иран көпестері) тұрушы еді— деп жазады.