Қазақстан аумағындағы Ұлы Жібек Жолы, мәдениеттер тоғысы

Дегенмен Қазақстанда бел алған  ислам бірте-бірте христиан дінін  де, будда дінін де, зороастр дінін  де, жергілікті Тәңріге табынушылықты да ығыстырып, ысырып тастады. Жаңа дін Жібек жолының көптеген қалаларында біржолата қоныс тебеді.

VIII—IX ғғ. оқиғаларын баяндайтын  деректер Оңтүстік Қазақстан халқының жаппай ислам дініне кіргенін жазады. 840 ж. Нуһ ибн Асад Испиджабты бағындырады. 859 ж. оның інісі Ахмед ибн Асад Шавгарға жорық жасайды. 766 ж. бастап Жетісуға және Қазақстанның Оңтүстігіне саяси өктемдігін жүргізген қарлықтар мұсылман мәдениетінің ықпалына өзгелерден гөрі бұрынырақ түседі. Олар исламды тіпті Махди халифтың (775—785 жж.) кезінде қабылдады деген де пікір бар. Алайда бұл пікір олардың белгілі бір бөлегі жөнінде ғана болса керек, өйткені 853 ж. Исмаил ибн-Ахмад Таразды алғанда «оның басты шіркеуін мешітке айналдырады».

X ғ. бас кезінде Қарахандар  әулетінің негізін салушы Сатық исламды қабылдайды, ал оның ұлы Боғрахан Харун б. Мұса 960 ж. исламды мемлекеттік дін деп жариялайды. Жаңа дін шымшымдап көшпелілер арасына да тарайды. Баяғы Ибн Хаукал Фараб, Кеңжиде мен Шаш арасында көшіп-қонып жүретін мұсылман түріктер туралы хабарлайды. XI—XIII ғғ. ислам дінінің қыпшақтар арасына жайылғаны жөнінде де мәліметтер бар.

IX ғ. мен XIII ғ. бас кезіндегі  ескерткіштерге археологиялық қазбалар  жүргізген кездері сол аймақта  мұсылмандардың қалалық мәдениетінің құрылып, қалыптаса бастағанын байқадық. Тараз бен Меркеде христиан шіркеулері мешіттерге айналдырылады. Исламды ұстанатын халық саны көбейген сайын қалаларда үлкен мешіттер салына бастайды.

Исламды тарату заманы кезінде Орта Азия мен Қазақстан қалаларында  пайда болған құрылыстар қатарына қоғамдық моншалар да жатады.

IX—X ғғ. екінші жартысында өлікті  жер қазып қабырға қою, қамкесектен  мола жасап қою ғұрпы өзгертіліп, мәйіттің басы құбылаға қаратылып қойылатын болады. Қабырға әртүрлі заттар қойылмайтын болады. Мұсылмандардың ең ертедегі қорымы Отырар көгалды аймағында IX—X ғғ. пайда болған. XI—XII ғғ. қорымдарда зират басына үлкен мазарлар, сағаналар (мәселен, Жамбыл қаласы жанындағы Айша бибі) салына бастайды.

Араб әрпінің көркемдік мүмкіндігін  пайдалануға арналған керамика табылды. Сондай жазулардың бірсыпырасының көркемдік сипаты ғана болса, кейбіреулерінде әралуан ізгі тілеулер, өсиеттер айтылады. Металдан жасалған сәндік бұйымдарға мода таралады, сол сияқты ізгі тілеулі, діни мағынадағы жазулары бар заттарға мода басталады.

Қазақстанның Жібек жолы бойындағы  қалаларында Батыс пен Шығыс, Еуропа мен Азияның біріне бірі ұқсамайтын әртүрлі мәдениеттері бір-бірімен араласып, бірін-бірі байытуына қолайлы жағдай жасалады.

Ұлы Жібек жолының шаруашылықтың  дамуына тигізген әсері

Ежелгі Қытай деректеріне  қарағанда, б.з.б. Iғ. ортасында алғаш  рет Қытай елінен Батыстағы елдерге  қарай жібек артқан керуендер  жолға шыққан. Ал бұған жауап ретінде  Қытайға немесе Шығыс елдеріне қарай  Жерорта теңізі жағасындағы елдерден, Таяу және Орта Шығыстан, Орта Азиядағы елдерден әр түрлі тауарлар ағыла  бастаған. Халықаралық сауда жолы арқылы Орта Азияның атақты асыл тұқымды  жылқылары, Шығыс елдерінен пілдер мен мүйізтұмсық, барыс пен арыстандар, аң аулауға және саятшылық құруға қажетті құстар (қаршыға, бүркіт) сияқты сирек кездесетін жан-жануарлар  сатыла бастаған.

  Әсіресе, бұл жолдың  бойымен қолда өсірілетін мәдени  өсімдіктердің ішінде жүзім түрлері,  шабдалы, қауын, Шығыстың, Орта  Азияның жемістері сатылған. Көкөністердің  сирек кездесетін түрлері тұқымымның  сатылуы олардың Азия елдерінде  де егіліп, шаруашылықтың жандануына  пайдасын тигізіп отырған. Мәселен,  қазіргі кезде базарда сатылып  жүрген қытай немесе болғар  бұрыштары сол ерте кездерден-ақ  осы Жібек жолының арқасында  көп елге тараған. 

    Жібекті халықаралық  саудаға шығарғанмен, оны өндіру  тәсілін Қытай өкіметі өте  құпия сақтаған. Бірақ та соған  қарамастан, ол құпияны Қытайдан  жасырын түрде алып шыққандар  болған. Деректерге қарағанда, жібек  құртын адамдар қуыс қурайдың  ішіне салып, тіпті кейбір әйелдер  шашының арасына тығып алып  шықса керек. Сөйтіп, жібек өндіру  б.з. алғашқы кезінде Византия, Соғды сияқты елдерде тағы  да игеріле бастаған. Соғдыды  жібек өндірудің дамығаны сонша,  жібек сатуда Қытай мемлекетімен  бәсекеге түскен. Мәселен, кытайдың  кейбір қалаларында олардың сауда  отарлары болған. Ал Жібек жолының  Жапонияның сілемі – ертедегі  астанасы Нарға қаласында жібек  сататын орындар болған. Оның  басты бір дәлелі, ондағы ғибадатханада  осы уақытқа дейін соғды тілінде  жазылған қолжазбаның сақталуы. Осылай жібек өндіру Жапон  елінде, Кавказ жерінде жандана бастайды. Сөйтіп Ұлы Жібек жолының бойындағы сауданың дамуы арқасында бүкіл дүние жүзінде жібек шаруашылығы және басқа да шаруашылық түрлері дами бастайды.

Ұлы Жібек жолының халықаралық  қарым-қатынасты дамытудағы тарихи маңызы

Жібек жолы халықтар арасындағы сауданың дамуына ғана зор үлесін қосып қойып қойған жоқ, ол Шығыс  пен Батыс елдерінің арасындағы халықаралық (дипломатиялық) қарым-қатынастың дамуына да өзінің үлкен пайдасын тигізген. Қытай жазба деректеріне  қарағанда, Жібек жолының халықаралық  қарым-қатынас жағынан жандана  бастаған кезі б.з.б. II ғ. ортасында бастаған. Қытай императоры У-Ди 138 жылы Батыс  елдеріне қарай аттандырған елшілік 13 жылдан кейін оралған. Міне, осы  елшілік оларған кезден бастап Қазақстан, Орта Азия жеріне және батыстағы елдерге  қарай жібек артқан керуендер  шыға бастаған. Бұған керісінше, Батыс  елдерінен Қытайға қарай елшіліктер шыққан.

 Сауда жолына байланысты  дипломатиялық қарым-қатынасты 568 жылғы Түрік қағанаты мен Византия  мемлекетінің арасында болған  келісімдерден толық байқауға  болады. Екі ел саудаға байланысты  Иранға қарсы одақ құрған. Елшіліктердің  пайда болуы халықаралық сауданың  дамуын күшейтеді. Алғашқы кезде  қытай жібегі елдердің елшіліктері  арасында және патшалар үшін  аса бағалы тауар болып, ақша  немесе құнды сыйлық орнына  жүрген. Мәселен, Иран шахына Қытай  императорының атынан жібектен  жасалған әшекейлі киімдер жіберілген. Сонымен Ұлы Жібек жолының  мемлекеттер арасында сауданың  дамуына ғана емес, олардың арасындағы  саяси қарым-қатынастың дамуына  да тарихи ықпалы зор болды. 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

Қазіргі кезде тәуелсіздік алған Қазақстан өзінің жерінің байтақтығын икемді пайдалана біліп транспорттық көпір болу саясатын жүзеге асыра бастады, яғни Ұлы Жібек жолын қайта түлетудің бір көрінісі десек те болады.

Әрине ол кезең мен қазіргі уақытты салыстыру мүмкін де емес шығар. Бірақ көршіміз Қытай Халық Республикасынан ағылған жүк тасқыны қазір күннен-күнге еселеп артып, көбейіп келеді. Биыл ұшақтардың еркін еліміз террриториясынан ұшып өтуіне терминал салынып отыр. Демек Ұлы Жібек жолымен кезінде әуелеп ұшқан құстар жүрген ауамен де қатынасу күшейе түсуде. Бұл Жібек жолына жан біткендігін білдірсе керек.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. А. Тұңғыш  «Түркілер тарихынан»

2. Заман – Қазақстан – 1995ж.  №13  — 8-бет

4. Аманжолов К.Р. Қазақстан тарихының  дәрістер курсы. 1-кітап. Ежелгі заманнан 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін. А., 2004, 118 б

5. М.Қани. Қазақтың көне тарихы. А., 1993, 187 б.

6. Мусин. Ч. Қазақстан тарихы. А., 2003, 39-56 беттер