Казақстан тарихының кезеңделуі

  Төменгі  палеолит кезінде адам тасты  жару үшін екінші тасты пайдаланған  – оларды бір-біріне соғатын  болған. Мұндай тәсілді жарып  түсіру техникасы яғни малтатас  мәдениеті деп атап кеткен, өйткені шикізат ретінде көбінесе өзен малтатастары қажетке асырылған. Кейін іс-әрекетке жақсы нәтиже беретін соққыштар пайда болады.  Олар әдетте сырты қотыр-қожырлы, түрі цилиндр тәрізді жұмыр болып келеді. Мәселен, Х.А.Алпыспаевтың Қаратау қыраты маңынан тапқан құралдары жоғарыда айтылған тәсілмен өңделген. Сол құралдарды жасауға малтатастар пайдаланылған. Құралды ұқсату кезінде тастың екі жағын да өңдеу ниетімен соққылар беріп отырған, соның нәтижесінде тас шеті кедірлене жұқарады. Дайындалған құрал кейін шапқыш ретінде қолданылады. Қаратау қыратының тас құралдарын зерделі зерттеу нәтижесі Мовиустың негізгі қағидаларына қайшы келеді, ол төменгі палеолитте екі локальды аймақ болғаны жөнінде  болжаған еді. Оның біреуіне Үндістан, Оңтүстік және Батыс Европа, Алғы Азия мен Африка жатады, бұларды мекен етушілерге тек қол шапқыларын пайдалану тән келеді екен. Екінші аймаққа Солтүстік-Батыс Индия, Жоғарғы Бирма, Қытай, Ява кіреді, олардың индустриясында екі жақты шапқыш  құралдарды пайдалану тән. Оңтүстік Қазақстаннан табылған тас құралдар негізнде Х.А.Алпысбаев мынадай қорытынды жасайды: «Екі не біржақты шапқыш құралдар мен қол шапқылардың бір жерден табылу фактісі мүлде өзгеше азиялық төменгі палеолит мәдениеті болғаны және төменгі неолит дәуірінде Азияның айрықша даму жолы болғаны жөніндегі  қағидалармен келіспеуге негіз береді». Оңтүстік Қазақстаннан табылған материалдар бірдеңгейлі және оларға ұқсастығы, төменгі палеолит мәдениеті дамуының бірлігі туралы болжам айтуға мүмкіндік береді, ол мәдениеттерде өзгеріс пен даму бір жолмен жүрген.

 Ашель дәуірінің  ескерткіштері Орталық Қазақстаннан  табылды. Мұнда құралдар қара және сұрқай-жасыл түсті кремний  жынысынан дайындалған. Осындай тұрақтардың бірі – Құдайкөл Сарыарқаның теріскей-шығыс бетінде орналасқан. Құралдар  арасынан бифастарды, яғни тастың екі жағын да өңдеу арқылы жасалған құралды, жануарлар терісін илеп, ағаш өңдеуге қолданылатын қырнауыштарды, сол сияқты толып жатқан домалақ тастарды атауға болады. Соңғысынан сындырғыштар мен қалақтар жарылып алынып, еңбек  құралдары ретінде пайдаланылған.  Орталық Қазақстанның басқа да ашельдік ескерткіштері ішінен Жезқазған қаласынан 150 шақырым жердегі Жаман айбат, Қарағанды облысының Жезді ауданынан табылған Обалысай тұрақтарын бөліп айтқан жөн. Тас бұйымдар арасынан жез-құздан мүжілген шапқыш құралдар ерекше назар аударады.

 1989  жылғы маусымда табылған Қозыбай атты олжалы жер – Шығыс Қазақстан облысы территориясындағы ең ежелгі ескерткіш болып табылады. Бұл тұрақ Қолғұты өзенінің бойында, Күршім ауданының Қаратоғай ауылында таяу бір үйірде. Алғашқы қауым адамының қолымен жасалған тас бұйымдары, оның ішінде шапқыш құралдар, екі жағы да өңделген құрал және қара түсті кремний жынысынан істелген сындырғыштар бар – осының бәрі Қозыбай өндірістік уческесінің биік сөресінен табылған.

  Келесі мустье  кезеңінде тас өңдеудің өзге  тәсілі пайда болды, бірақ кей  жерлерде малтатас техникасы да бұрынғыша тіршілік етіп жатты. Оңтүстік және Орталық Қазақстан жерлерінде мұндай ескерткіштердің көп екені белгілі, олар әртүрлі жарияланымдарда сипатталған.

  Осындай  ескерткіштердің бірі 1958 жылы Х.А.Алпысбаев тауып, кейін қазақтың ағартушы ғалымы Ш.Уәлихановтың атымен аталған, көп қатпарлы тұрақ. Тұрақта бес мәдени қатпар бар, олардан тас бұйымдары, оттың орныдары, ошақтар, әртүрлі жануарлардың – жылқы мен қодастың, ақбөкен мен бұғының сүйектері табылды. Оңтүстік Қазақстан облысының Алғабас ауданындағы Арыстанды өзенінің жағасындағы осынау тұрақ қатпарлары  жердің қазіргі бетінен әртүрлі тереңдікте көлденең жайғасқан. Бұл - әзірше тас бұйымдары мен мәдени-тұрмыстық қалдықтар әу бастағы күйінде, яғни мустье дәуіріндегі адамның тастап кеткен күйінде сақталып қалған Қазақстандағы бірден-бір тұрақ. Оны қазудың бір қиындығы мәдени қатпарлар 2,30 – 7,20 метрге дейінгі тереңдікте жатыр. Алайда бұл қиындыққа қарамастан, алғашқы қауым аңшыларының өмір тіршілігі жайлы жаңа деректер табылды. Еңбек құралдарын жасайтын ісмерхана орнын қазып аршып көргеннен кейін, соның негізінде адамдар бұл тұрақты ұзақ замандар бойы, шын мәнінде мустье дәуірінен жоғары палеолит дәуірінің аяғына дейін үздіксіз мекен еткен деп қорытынды жасалды.

  Мустье кезеңінің  жаңа ескерткіштері  1984 жылы Жезқазған облысының Ақадыр ауданынан табылды. Олар - Өгізтау І және ІІ, Үлкен Ақмая тұрақтары. Тас бұйымдары бұлақ жағасындағы дөңестер қойнында жатыр. Адамдардың бұл арнаны мекендеуіне шикізат қорлары мен бұлақ суының іргелес жатуы әсер еткен.

   Бір жағынан  да, екі жағынан да өңделген  балталар, қырнауыштар оймалы құралдар  мен домалақ тастар жергілікті шикізат – сұр кварциттен дайындалған. Көптеген артефактілер – жасанды тастар көптеген «соны»  шұңқырлар мен кетіктер мұның куәсі сияқты.

  Дөңгелек  іспетттес нуклеустерге қоса, протопризматикалық  нуклеустердің, сол сияқты шет-шеті  симметриялы келетін қалақтардың, үшбұрыш секілді сынғыштардың болуы тас өңдеу техникасының жетіле түскеніне хабардар етеді. Тас бұйымдарға типологиялық талдау жүргізу нәтижесі осынау тұрақтар коллекциясын ертедегі мустье бұйымдары немесе ашель дәуірінің бұйымдары деп мерзімдеуге болады. Орталық Қазақстанның көптеген палеолиттік тұрақтарында тас  бұйымдар әу бастағы күйінде жер бетінде жатады. Батыс Қазақстанның, әсіресе Маңғыстау түбегінде тұрған палеолиттік ескерткіштері, айрықша қызықтылықты. Бұрынырақ кезде А.Г.Медоев және кейінірек Ж.К.Таймағамбетов ашқан тұрақтардың бәрі Каспий теңізі жағалауының сөре алаңдарында орналасқан.

  Кейінгі  палеолит бұдан бұрынғы 35 – 30 мың жылдан 12 – 10 мың жылға дейінгі уақытты қамтыды. Бұл – адамзаттың жердің барша климаттық зоналарына тарап қоныстанған және нәсілдер мен нәсілдік топтардың құрылған кезі.

  Кейінгі  палеолит дәуірінде саналы адамның  пайда болуы мен адам қоғамының  материалдық және рухани мәдениетіні  ілгері дами беруі арасында  тікелей байланыс бар. Бұл құбылыс қоғамдық қатынастардың прогресті дамуымен, рулық қауымның құрылуымен, рудың, адамдар ұжымының ең алғашқы қоғамдық ұйымының өзгеше бір түрі ретінде пайда болуымен тура табысып жатыр. Рулық ұйым барлық жерде де матрилиниялық (ана жағынан еселенген), ал әйелдің қауымдағы жай-жағдайы өте мықты болған. Сөйтіп ана әулеті  адамдардың өзара қандас туыстығымен, жалпы ана жағынан шыққан тегімен тамырласып біріккен экзогамды тобы болып табылады. Әйелдің қоғамдық өмірде биік орынға ие болуы қауымдастық үй шаруасының ерекшелігімен, әйелдің ұрпақты жалғастырушы ретінде отбасылық ролмен де анықталып қойылған. Шығыс Қазақстанда ел-жұртқа Қанай, Свинчатка, Үңгір және Ново-Никольское тұрақтары белгілі. Үңгір тұрағы – Бұқтырма өзенініің оң жақ жағалауындағы  шығанақ мүйісінде орналасқан. Ол – іретін жері батысқа қараған, бір-бірімен жаппа арқылы жалғасып жатқан екі қуыс. Оны С.С.Черников барлап қазу жұмысын жүргізіп, сол қазбаның шығыс шетіндегі 30-50 см, ал батыс бөлігіндегі 60-170 см тереңдіктен палеолит бұйымдарын табады. Олардың арасында шеңберлі ретуші бар қырғыш, пышақ іспетті қалақ сынығы, пышақ тәрізді құрал, түрі пирамида тәрізді, кесіліп, сынып түскен жердің іздері  бар нуклеус, соққыш және қара кремний мен жасылдау кварц жыныстарынын бұйым дайындаған кезде түскен өндіріс қалдықтары бар екені анықталды. Мұның үстіне мүйізтұмсық, қодас, үңгір арыстаны секілді аңдардың сүйектері табылған. Құралдар сипатына қарағанда, тұрақ жоғарғы палеолит дәуіріне жатады. Жоғағы палеолитте тас құралдарды өңдеу тәсілі бұрынғыдан күрделірек болған; нуклеустерден жұқа қалақтар шетінетіп алып, сүйек және ағаш саптарға салынып, қырғыш не пышақ ретінде қолданылған. 1980-1983 жылдары автор Семей облысының Ново-Шульба ауданында, Ертіс боййындағы Шульбинка тұрағында қазу жұмыстарын  жүргізді. 5 мың тас құралдар ішінде  көптеген сынық-қырғыш, қалақ-қырғыштар, үшкірлер, кескілер, тескірлер, нуклеустардың түрі, өндіріс қалдықтары көп болды. Қазақстан жеріндегі кейінгі палеолиттің толық зерттеліп біткен ескерткіштері онша көп емес, бірақ қолдағы бар материалдар көне тас дәуірі адамдарының материалдық мәдениеті дамуының ешбір үзілмей, ұдайы жүріп отырғанына, сол сияқты Қазақстан территориясындағы қоныстану процессінің де үзілмегеніне көз жеткізеді.

   Неолит – тас өңдеу техникасының әбден дамыған кезі. Еңбек құралдарын жасау ісінде уақыт өткен сайын мамандандыру әрекеті күшейе түсті. Қыспа ретушь техникасының жетілуімен бірге, тасты өңдеудің жаңа техникалық тәсілдері: тегістеу, бұрғылау, аралау пайда болған, тастың қиын өңделетін түрлерінің бәрі қажетке асырылып, тас балталар, кетпеншоталар, дән үккіштер, келілер, келмаптар жасалды.

   Мал шаруашылығы  мен егін шаруашылығы тууы, табиғаттың даяр өнімдерін иемдене қою – жинау, аң аулау орнын өндіруші шаруашылық басты – сол дәурдің аса маңызды белгісі болып табылды. Шаруашылықтың жаңа түрлерінің пайда болуы адамзат қоғамының дамуына керемет әсер етіп, адам еңбегінің ауқымы мен көлемі кеңейді де, сонымен бірге оның мінез-құлқын да сапалық жағынан өзгертті. Адам баласының бұдан былайғы экономикалық қал-харекеті дамуының сан мың жылдық тарихы – едәуір дәрежеде шаруашылықтың осы екі түрінің өркендеп жетілуі тарихы. Алғашқы қауым халқының өндіргіш күштерді дамытудағы неолит дәуірі тұсында қолжеткен деңгейі басқа да мәдение-тұрмыстық жаңалықтардың ашылуына ықпалын тигізді. Қазақстанның ежелгі халықының дәуірінде тау-кен ісі мен тоқымашылық ісі қадам жасады, олар керамикалық ыдыстар шығарудың сырын білді. Әлеуметтік сипаты жағынан алғанда, неолит дәуірі рулық қауымдар кезеңі, ұжымдық еңбек пен өндіріс құралдарына қоғамдық меншіктің өктемдік жасап тұрған кезеңі болды. Сонымен бірге ол қоғамды ұйымдастырудың бұрынғыдан да жоғары түрлері: тайпалар мен тайпалық бірлестігі құрылған жемісті кезеңі еді. Рулар, қандас-туыстығына қарай тамырласып, біртекті шаруашылық біріктірген рулық қауымдардан құралған болатын.  Қазіргі кезде Қазақстан жерінде ғылымға белгілі 500-ден аса неолиттік және энеолиттік ескерткіштер бар, бірақ олардың басым көпшілігі ішінара ғана зерттелген. Неолит тұрақтары жер-жерге орналасу сипатына қарай төрт түрге: бұлақ бойындағы, өзен жағасындағы, көл жиегіндегі және үңгірдегі түрақтар болып бөлінеді. Әдетте, өзен мен көл жағалауындағы тұрақтарда адамның түпкілікті немесе ұзақ уақыт тұрып тірлік еткені анықталған. Олардың негізгі мүмкіндіктері – пышақ түстес қалақтар мен солардан істелінген бұйымдар.

  Қараүңгірдегі  неолиттік тұрақ осы аттас  өзен жағалауында; ол – Оңтүстік  Қазақстан облысының, Түлкібас  ауданындағы Қараүңгір селосының теріскей бетінде 1,5 шақырымдай жерде яғни, Шымкент қаласының солтүстік-шығыс жағында 43  шақырымдай қашықтықта орналасқан. Үңгір өзен арнасынан 7 м жоғары тұрған биік қабақта орналасқан. Үңгір аузының ені 20-25 м, биіктігі 2-16 м. Ол екі залдан тұрады ұзындығы (алдыңғысының) – 20м, арғысы - 9 м. 1959 жылы қазған кезде Х.А.Алпысбаев үңгірдің көне мекендеушілерінің мәдени-тұрмыстық қалдықтарының мол коллекциясын (тас және сүйек бұйымдар, керамика, жануарлардың сүйектері) жинаған.

  Аңшылық  көзі – құландар, аюлар, бұғылар,  қабандар, жылқылар, қасқырлар, бұқалар, кекіліктер мен қырғауылдар, тасбақалар болған. Мұның куәсі – үңгірден табылған сүйек қалдықтары.

   Батыс  Қазақстанда келтеминар мәдениетінің бір варианты – Бастыс Қазақстандық варианты оқшау көзге түседі, оны С.П. Толстов болжап айтқан. Келтеминар мәдениеті б.з. дейінгі VI мыңыншы жылдардың аяғы мен II мыңыншы жылдың бас  кезіеңінде болған және Қазақстан мен Орта Азияның едәуір территориясын қамтыған. Оның тас бұйымдар өндірісі орта көлемді қалақтар мен микроқалақтар, қалақтар сынығы мен сындырғыштар дайындаумен айналысқан.

  Шаңдауыл – Құлсары поселкесінің терістік-шығысқа қарай жүргенде  22 шақырым жерде орналасқан. Тас бұйымдар Аққызтоғай ауылының қазіргі қорымына таяу жерден табылған. Олардың ішінен қырғышты қалақтар, екі жақты қырғыштар, сындырғыштар мен керамика ерекше назар аудартады.

  Қыземшек  олжалы орны – Жантемір теміржол станциясының оңтүстік-шығыс бетінде 37 шақырымдай жердегі Жаманғара тауы маңында орналасқан. Тау басынан призматикалық сипаттағы нуклеустер, сырты ретуштелген пышақ түсті қалақтар мен керамика сынықтары іріктелді. Мұндай артефактілер Қайнар өзенінің  Жырлауыт қабағынан да табылды. Жыланқабақ пен Қойқара олжалы орындарына келсек, оларда «шырша» және «тарақша» өрнектері бар керамика көбірек. Тас бұйымдары жоғарыда аталған тұрақтар өндірісімен бірдей.

  Сарықамыс пен Шаянды тұрақтары Сарықамыс ауылының түскейіндегі құмдауыт адырлар арасында екен – Атырау облысының Ембі ауданынның жерінде. Бұл арадан әлі ұсталынбаған пышақүсті қалақтар молынан жиналды; сырты ретуштелген бірнеше қалақтар, бетінде ойығы бар қалақ құралдар және сындырғыштар кездеседі. Керамика сынықтарында ыдысқа қиғаш басылған оюлар, көлденең сызықтар мен үшбұрыш тәрізді геометриялық фигуралар бар екен. Сырлы керамикалар жоқ болып шықты.

  Неолит дәуіріне  жататын заттар жұрт тастап  көшіп кеткен Сатшықыз ауылының маңынан көзге түсті, ол – Семей облысы, Белокаменка селосынан 2 шақырымдай қашықтықтағы Қызылсу өзенінің оң жағалауындағы жайылманың жырлауыт сөресінің кремнийлі сланец пен кварц өзегі жарып өтеді. Қызылсу тұрағы дөңес басында, оның етегінде бұлақ ағып жатыр. Сол жерде, өзен жайылмасының тап бүйірінен тікелей терең жырлалы жар өтеді, соның түбіне бүйірлерінің шет-шеті өңделген үшбұрышты, қалақ пен қоңыр кремний жынысты сындырғыш көзге ілігеді. Бұлар тұрақты тауып алуға себепші болды.

  Қазақстан  жерінде әзірше бірнеше неолиттік  мола табылды, олар негізінен  Солтүстік Қазақстан жерінде  шоғырланған. Сол молалардың бірде-бірінің жер бетіне шығып жатқан белгісі жоқ. Бірақ қабырлердің бәрінде де кісі сүйектерімен бірге жебелер көптеп кездеседі. Бұл әсіресе Орта Азияның Солтүстік облыстарын мекендеген  Келтеминар тайалары немесе Келтеминар мәдени қауымдастығы тіршілігінен анық байқалады, ал Оңтүстік және әсіресе Батыс Қазақстан тайпаларында ол тіпті айдан анық танылады.