Көне Шығыс мәдениеті

Дхарманың құндылығы — шындық пен ахимасқа шын берілгендікке тығыз байланысты. Ол зорлық-зомбылыққа мүлде қарсы. Сонымен бірге ашу мен жек көрушілік сезімдерді ауыздықтау, өзін-өзі ұстай білу, пайдакүнемдік пен зұлымдық мақсаттардың болмауы — дхарманың басты қағидалары. Адамдар- дың бұл өмірдегі табиғи іс-әрекеттері қандай болу керек деген сұраққа дхарма былай деп жауап берді: «Жауыздыққа жауыздықпен жауап берме, әрқашанда әділетті істердің жаршысы бол. Әлсіздер сенің өктемдігіңді ешқашан да кешірмейді, сондықтан да мұндай әділетсіз қылықтарға жол берме. Адам өмірде өз жолын таба білуі қажет».

Бұл дүниедегі өмірдің рахаты мен қызығын, мән-мағынасын түсіндіруде индуизм мен буддизмнің арасында пікір алшақтықтары аңғарылады. Мысалы, Кама адам өмірінің мән-мағынасына, ондағы қызықтар мен шат-шадыман өмірдің сан-саласына баса назар аударса, ал Будда діні сабырлылық пен үстамдылық- ты, түрақты махаббат пен орташа өмір сүруді уағыздайды. Үнді-будда мәдениетінің қалыптасып, одан әрі дамуына касталық құрылыс үлкен ықпалын тигізді. Өйткені әрбір варна — өздеріне ғана тән салт-дәстүрлері мен дүниетанымы қалыптасқан жәй ғана түйық әлеуметтік топ қана емес, олар белгілі бір мөдени құңдылықтардың ортасы болып саналады. Брахман болу, брахманға қызмет ету, брахманнан оқып-тоқу үнді қоғамындағы басты құндылық болып саналады, өйткені брахмандар — даналықтың, өулиеліктің, киелілік пен ізгіліктің жаршысы.

Үнді елінде әлеуметтік құндылықтарды бағалауда адамдардың қоғамдағы іс-әрекеттеріне айрықша назар аударылды. Ел басшылары мен әскери адамдар брахмандардан төмен түрғанына қарамастан, қоғамда пайдалы қызметтер атқарғандықтан үлкен құрметке ие болды. Мысалы, көне заманда өз елін сыртқы жаулардан қорғауда батырлығымен даңқы шыққан Викрамды үнді халқы осы уақытқа дейін мадақтап, қастерлейді. Бір таңқаларлық жағдай, Үндістанда оның дана басшылығы мен көзсіз батырлығы ғана емес, сонымен қатар оны үнді күнтізбегін жасаушы ғалым ретінде де танып, даналық пен кеңпейілділік сияқты тамаша қасиеттерін үлгі түтады. Міне, сондықтан да болар, Викрам ғасырлар бойы халық батыры ретінде үзбей жыр- ланып келе жатыр.

Будда діні бойынша халық құрметіне ие болу — байлыққа байланысты емес, демек бұл дінде адамның өз бақытын байлық — мансаптан іздеп, баюды мақсат етіп қоюы ешбір қолдау таппайды. Олай болса, бүл өмірдің мән-мағынасы жинаған ақша^ мен немесе байлықпен емес, керісінше, адам бойындағы адамгершілік-ізгілік қасиеттерімен өлшенеді, бүл жағдай — үнді халқының, өзіндік үлттық ерекшелігі болар деген ойдамыз. Үнді- будда мөдениеті басты орынға эр адамның діни-моральдық іс- әрекеттерін қоя отырып, адамның табиғатпен де, өз-өзімен де, қауыммен де үндестік, ірі келісім табуына баса назар аударады. Бірақ, үнді-будца мәдениеті халықты өкіметке қарсы әлеуметтік қарсылықтан, әлеуметтік белсенділік пен таптық күрестен сақ- тандырады. JI.C. Васильевтің пікірі бойынша, «Үнділіктер тағдырдың жазмышымен таласуға болмайды» деп санайды, сондықтан да олар күш қолдануға қарсы, батыл әлеуметтік қарсы- лықтарды жақтамайды. Олай болса, жақсы өмірді орнатуда күш қолдану сөзсіз «карма» заңдылықтарына нүқсан келтірумен қатар, оның салдарлары да қоғамға айтарлықтай зиян келтіреді». Үнді қоғамында ғасырлар бойы қалыптасқан мүндай жағдай, дәлірек айтқанда, үйымдасқан өлеуметгік қарсылықтың болмауы — үнді халқының сыртқы күштердің басқыншылық әрекеттеріне тегеурінді, батыл түрде әлеуметтік-саяси қарсылық көрсете алмай, дәрменсіздік көрсетуіне әкеліп соқты. Соның салдарынан үнді елі алғашқыда мұсылмандардың, ал одан кейін ағылшын империализмінің үзаққа созылған азапты шеңгеліне түсті. Ол аз болғандай монғолдардың үстемдігі кезінде Үндістанның көптеген касталары мұсылмандық жолға көшті. Әсіресе, төменгі касталар ойланбастан-ақ өздерінің мәдениетінің діни негіздерін өзгертіп жіберді. Тоқымашылар, саудагерлер, қасапшылар, тігіншілер және т.б. ислам дінін қабылдады, ал кейіннен мүндай жағдай индустар мен мұсылмандар арасындағы күрделі шиеленістердің орын алуына әкеліп соқты.

Ағылшындардың үстемдігі кезінде шетел басқыншылары өз армияларын солтүстік Үндістандағы жоғарғы каста өкілдерінен толықтырып отырды: «әскери касталар» деп аталатын бүл үнділер өз Отанының жауларына қызмет жасады. Индуизм мен буддизмнің бір-бірімен өзара тығыз байланыс- тылығына жөне олардың үнді-будца мәдениетінің басты бағыт- тары болғандығына қарамастан олардың өздеріне тән айтарлықтай айырмашылықтары болды, ол ерекшеліктер олардың әлеуметтік-саяси бағдарламаларына тығыз байланысты болды. Мысалы, индуизмде ұлтшылдық сарын басым болып келеді, сондықтан да бүл ағымдағы фанатик —ұлтшылдар мұсылман- дарды мейлінше жек көреді, ал бүл жеккөрушіліктің елдегі саяси ахуалға тығыз байланысты екендігін ешкім де жоққа шығара алмады.сондықтан да болар бүл діни ағым саяси-өлеуметтік мәселелерді шешуде үлкен икемділік танытады. Тіпті кей жағдайда оның үлт-азаттық және әлеуметтік қозғалыстың саяси авангарды дәрежесіне дейін көтерілген кездері де болды. Осы орайда, американ отаршыларының Оңтүстік Вьет- намды жаулап алу әрекетіне қарсылық ретінде көптеген будда монахтарының өздерін өртеп жібергендіктерін еске алсақ та жеткілікті сияқты, бірақ буддизмнің қоғамдағы саяси-әлеуметтік мөселелерді шешудегі мүмкіндіктері шектеулі болғандығын да естен шығармаған жөн. Үнді-будда мәдениетінің қойнауында Үндістанда Махатма Гандидің (1869—1948) реформаторлық қозғалысы туындады. Ол бүл қозғалыс барысында өзінің табиғатта әрекет ететін «махаб- баттың өнегелілік» заңына үдайы сүйеніп отырды. М. Ганди бұл жайында былай деп жазды: «Махаббат заңы біздің санамыздан тыс өмір сүреді. Табиғат заңдылықтарына сүйенген ғалым қандай ғажайып жаңалықтар ашты, махаббат заңын өз өмірінде үлкен сүйіспеншілікпен қолдана білген адам да бүл өмірде айтарлықтай табыстарға жетері сөзсіз, ал кейде ғалымдардың жеткен межесінен асып та түсуі мүмкін».

М. Ганди сатьяграха («сат» — шындық, ал «аграха» — табан- дылық деген мағыналарды береді) қозғалысының дем беруші, басшысы болды. Ол өзінің ізбасарларының көмегіне сүйене отырып, халықты талай ғасырларға созылған қалың үйқысынан ойтты, Үндістанда саяси-этикалық қайта құруларды жүзеге асырудың қажеттігін діни-этикалық түрғыдан негіздеп, дәлелдеп берді. Ендеше, Ганди тарих сахнасына ірі саяси қайраткер ретінде ғана емес, сонымен қатар діни-реформаторлық қозғалыстың беделді басшысы ретінде де шықты деп толық сеніммен айта аламыз. Гандидің бүл қозғалысты үйымдастырудағы басты мақсаты — халықты өздерінің әділетті ісі үшін табанды күрес жүргізуге баулып, үйрету болды. О л ондаған жылдар бойы тәуелсіз үнді мемлекетін құру мақсатында дхарманы, ақиқатты және күш көрсетпеуді уағыздады. Ганди: «Күш қолданбау, әділеттілік, қайырымды л ық, жан тазалығы, ізгілік сияқты қасиеттер — ағылшын отаршыларын елімізден қуып шығып, қанау- шылық пен отаршылдық бүғауынан босануға толық мүмкіндік береді» деген сөздерді жиі қайталайтын. Бірақ үнді қоғамын қайта құру мақсатындағы езінің жасампаздық қызметінде Ганди өзі де мүлде күтпеген қиындықтар мен адам жанын түршіктіретін талай сүмдық уақиғаларға тап болды. Мәселе ағылшын империализмінің арсыз саясатында ғана емес еді, мәселе үнді халқының өзінде де болатын. Өйткені, бүл кезеңде индустар мен мұсылмандар арасында жан түршігерлік қанды шайқастар басталып кеткен болатын. Бүл қатыгез қақтығыстардың бары- сында адам қаны көп төгілді, үлттың бірлігі мен мемлекеттің мүдцесі діни-қауымдық фанатизмнің құрбандығына шалынды. Біртүтас Үндістан мемлекеті екіге қақ жарылып, бір-біріне қас екі мемлекет пайда болды (Үндістан және Пәкістан).

Индустар қауымы діни фанатизмге жан-тәнімен беріліп қана қоймай әлеуметтік теңдікке де жауыға қарады. Қалыптасқан касталық жүйе үнді азаматтарының мемлекеттік заң алдындағы теңдігін бүзды, ал мүндай келеңсіз жағдай мемлекеттің ғана емес, сонымен қатар бүкіл үнді халқының тағдырына да өз әсерін тигізді. Қоғамдағы қалыптасқан ахуалға байланысты сорақы қылықтар белең алды. Тіршілік иесі атаулыға жамандық жаса- мауды уағыздаған қайырымды, ақкөңіл индустар мұсылмандар- ды көргенде кірпіше жиырылып, қатыгездік көрсетіп, мүлде басқаша қарым-қатынастар жасады. Брахман өзінің кедейлігіне қарамастан, басқа касталардың өкілдеріне өз қызын беруден үзілді-кесілді бас тартты. Діни фанатизм мен касталық дәстүр- лер салдарынан туындаған қоғамдағы келеңсіз мүндай қубы- лыстар Гандиді қатты толғандырды. Ол «Мен индустар мен мұсылмандар арасында болып жатқан жыртқыштық әрекеттердің дәрменсіз куәгері болып қалмауым үшін, ұлы тәңірінің көмегін күтемін» деп жазды. М. Гандидің бүкіл саналы өмірі үнді-будда мәдениетінің құндылықтарын сақтауға, оны заман ағымындағы тағылық әрекеттерден қорғап қалуға бағытталды. Қалай болғанда да, үнді- будда мәдениетінің күш көрсетуден бас тарту, рухани тазалықты сақтай білу, табиғатты құрметтеп, аялай білу, өмірді қадірлеу сияқты өмірлік қағидалары еш уақытта да өз мәнін жоймақ емес, олай болса бүл мәдениеттің басты құндылығы да, мәні де осында болса керек.

Үнді өнері брахманизмнің, буддизм мен индуизмнің діни- өнегелік құндылықтарының тікелей ықпалымен дамыды. Алғашқы дүниеге келген көркем шығармалардың мазмүны адам- затты қоршаған дүниенің мән-мағынасын шындық түрғысы- нан көрсетуге бағытталды. Ведалар да, упанишадтар да көне үнді тілінде (санскрит) жазылған әдеби ескерткіштер қатарына жатады. Олардың көркемдік құндылығы бүгінгі күннің тала- бына да сай келіп отыр. Д. Неру үнді халқыньщ көркемдік мәдениетін Батыс Еуропа өнерімен өзара салыстыра отырып, олардың бір-бірінен басты айырмашылықтарын да атап көрсетеді.

Біріншіден, үнді халқының көркемдік мөдениеті дінмен және философиямен тығыз байланысты болып келеді. Бүл байланыстардың тамырының тереңдігі соншалық, үнді халқының көркемдік мәдениетіне сай келетін діни-философиялық идеалдарды білмей түрып, бүл мөдениетті түсініп, бағалау мүмкін емес. Үнді мәдениетінің қай туындысын алып қарастырсақ та, оларда діни сарынның бар екендігін аңғарамыз.

Екіншіден, үнді өнері қарапайым шаруаларға өте жақын болып келеді, өйткені мәдениеттің бүл саласының басты мақса- ты — қарапайым халықтың жүрегіне діни-философиялық идея- ларды жеткізу, карма заңдарын, дхарма талаптарын түсіндіру болып табылады.

Үшіншіден, поэзиямен, прозамен, драмамен, музыкамен айналысушы өнер адамдары өздерінің бойындағы қасиеттерді табиғат әлеміндегі құбылыстармен салыстырады және адамның табиғатпен, әлеммен өзара үндестігін ашып көрсетуге тырысады.

Төртіншіден, үнді өнерінің дамуына құдайларды мадақтауға қарсы бағытталған діни парасаттылық ерекше ықпал жасады. Ведалар құдайлар бейнесіне құлшылық жасауға қарсы болды, ал Будданың мүсін өнері мен кескіндеме өнері салаларында бейнеленуі буддизмнің дамуының тек соңғы дәуірінде ғана мүмкін болды.

Б.з. VII—VIII ғасырларында Үндістанда Эллора үңгірінде Кайлас ғибадатханасы салынды және Элефант үңгірлерінде Брахманның, Вишнаның және Шиваның түлғалары сымбатта- лып жасалды. Ал, монғолдардың үстемдігі кезінде мүсін өнері саласындағы мүндай дәстүрлерге қатаң тыйым салынды. Ислам діңінің қағидаларына сүйенген атақты Бабырдың ұрпақтары құдайларды бейнелеуге мүлде қарсы болды. Бірақ, оның есесіне үнді өнерінің басқа салаларында мәдениет пен өнердің тамаша туындылары өмірге келді. Солардың бірі — тек қана үнді халқының ғана емес, сонымен қатар бүкіл адамзат баласы- ның аяулы да, қасиетті ескерткіші, аппақ мәрмәр тастардан ас- қан шеберлікпен жасалған Тәж — Махал кесенесі. Көне үнді әдебиетінің асыл мүраларының бірі — «Махабхаратта» поэмасы болды. Бүл әдеби туындының басты тақырыбы — құдайға, оның құдіретіне табыну, оны мадақтау. «Брахман — мәңгілік. Ол — ұлы, ол дана. Ол қай уақытта болса да қасьщнан табылады». — Бүл ойлар поэманың өн бойынан орын алып, тақырыптың негізгі арқауына айналған. Конфуцийде, Аристотельде, ал одан кейін Кантта кездесетін «Өзің қаламағанды, басқаға да жасама» деген қағиданың алғаш рет осы «Махабхараттада» айтылғандығын кез келген адам біле бермейді. «Бхагавадгита» — «Махабхараттаның» бір бөлімі. Бұл шағын бөлім өмірдің мәні туралы терең философиялық толғауларға толы болып келеді. Оның басты кейіпкерлері — Брахманның жердегі өкілі — Кришна мен қайырымды әскер басшысы Ард- жуна. Поэмада Кришна Арджунаға былай дейді: «Бұл дүниеде өлім деген жоқ, өйткені жанның көшуі — өмірді мәңгілік, ал өлімді қас-қағымдық сәт етеді».

Эпикалық «Рамаяна» поэмасының да үнді-будда мәдениетінде алатын орны айрықша. Мұнда өзінің сүйген қызы Ситаны құтқа- ру жолындағы Рама патшаның басынан кешкен уақиғалары баяндалады. Сонымен бірге, бұл баға жетпес мәдени мүрада көне замандағы үнді халқының өмірі кеңінен сипатталып, олардың салт-дәстүрлері, тіршілік-түрмысы туралы құнды мәліметтер беріледі. Міне, сондықтан да болар, француздың белгілі тарих- шысы Мишле «Рамаяна» поэмасы туралы былай деп толғана жазды: «Батысқа қарасам көңілім толмайды, тіпті ежелгі мәдениеттің ошақтарының бірі болған — Грекияның өзі де мені онша қанағаттандырмайды, түншығып бара жатқандай эсер ала- мын, өйткені олардың идеялары әрі жүтаң, әрі әсерсіз. Ал ұлы Азия мен дана Шығысқа көз жіберіңізші. Онда менің жүрегім, менің сүйікті поэмам жатыр. Бұл әдеби туынды — кең байтақ Үнді мүхитымен пара-пар».

Ведалар, упанишадтар, «Махабхаратта» және «Рамаяна» поэмалары үнді халқының даналық энциклопедиясы болып саналады. Бұл мәдени мұралардың өміршеңдігі — ондағы адам өміріне тікелей қатысты даналық қағидаларға, тәлім-тәрбиелік ойларға, философиялық толғауларға және т.б. толы болуында болар. Бүл ойымыз дәлелді болу үшін көне үнді афоризмдерінен бірнеше үзінділер келтірейік: «Адам сәні — даналық, даналық сәні — тыныштық, тыныштық сәні — батырлық, батырлық сәні — қайырымды л ық». Әйелдердің мың кемшілігі және үш адамгершілік қасиеті бар: олар — шаңырақты үстау, үрпақты жалғастыру және ерімен бірге о дүниелік болу. «Қонған маса- ларды қууға жарамайтын иттің құйрығынан, пайдаға аспайтын білімділіктен не пайда?», «Махаббат рахатын көрмесең денсау- лықтан, табандылығың мен ұлылығыңнан не пайда?», «Арыс- танды шатқалда, құсты аспанда, балықты суда үстауға болады, ал әйелдің беймаза жүрегін еш уақытта да үстай алмайсың». Үндінің көркемдік мәдениетінде махаббат мәселесі мен әйел- дер табиғатына ерекше орын берілген. Әйелдердің жаратылуы жайындағы мифтерде ойнақылық — мысқылдау сарыны айқын аңғарылады. Мына бір әңгіме осы бір пікірімізді дәлелдей түссе керек. «Еркекті жаратуға бүкіл материалдарды жүмсап қойған- дықтан, әйелдерді жаратуға материал таппай жаратушы Твашт- ри құдай қатты сасады. Біраз ойланғаннан кейін ол әйелді жа- ратудың жолын да, әйелдердің бойына лайық қасиеттерді де табады. Олар: гүлдің әсемдігі, жапырақтың жеңілдігі, сәуленің құбылмалығы, желдің өзгергіштігі, бүлттардың жыласы, қоян- ның жасқаншақтығы, тотының паңдығы, жолбарыстың қаһарлығы, оттың қызуы, қардың ызғары, балдың тәттілігі, ал- мастың қаттылығы, жабайы үйректің адалдығы, торғайдың сөз- уарлығы, тырнаның залымдығы және тағы да басқа қасиеттерді араластырып жасап еркектің қолына берген екен».

Махаббат құдайы Кама мен оның әйелі Рати үнді ақындары мен жазушыларының ерекше құрметіне бөленген. Карма өмірдің қызығын қызықтауға тыйым салмайды. Тіпті қолдарынан өнер тамған әрі өнерлі, әрі ақылды «махаббат оттары» куртизанка- лармен көңіл көтеруді күнә деп санамайды. V ғасырда өмір сүр- ген үнді ақыны Махараши Вацияна өзінің «Кама-Сутра» деген өлеңмен жазылған шыгармасында жыныстық қатынастар мәдениеті, әйел мен еркек арасындағы қарым-қатынастар, сезімдік рахаттану мен дене сүлулығын жақсартатын әдістер мен тәсілдер кеңінен сипатталып, баяндалган. XIX—XX ғасырларда бүл кітап Батыс Еуропа елдерінде кеңінен тарады және ол бойынша бірнеше кинофильмдер түсірілді. Мүндай діни-эроти- калық мазмүндағы шығармалар XVII—XIX ғасырлар аралығында Үнді елінде көптеп жазылды. Олардың авторлары: Бихари Лала (XVII г.), Чинтамани (XVII ғ.), Бхаратчандро Рая (XVIII ғ.), Рангина (XIX ғ. басы), Джан Сахаба (XIX г.).

Буддизмде мұндай эротикалық сарындағы еңбектер жазуға жол берілмеді. Мүнда адамзатты қоршаған тіршілік дүниесіне көзқарастар былай сипатталды: «Тіршілік иелерінің ешқайсысын да өлтіруге болмайды, үрлық жасауға, әйелінің немесе ерінің көзіне шөп салуға болмайды» (монахтарға әйелдерге жақында- уға мүлде рүхсат етілмеді). Өтірік айтуға, арақ-шарап ішуге қатаң тыйым салынды. Бірақ, буддизм джайнизмнің тағылыққа дейін жетіп, киім киюден бас тартушылыққа дейін жететін аскеттік қылықтарын өткір сынға алды. Үндістанда театр мен драмалық әдебиет кең түрде дамыды. Ерекше атап өтетін бір жәйт, театр өзінің тамырын Ведалардағы гимндер мен диалогтардан алды. Кришна жайындағы көптеген аңыздарды халық арасында насихаттауда театрға ерекше орын берілді, ал оған Бхаса, Ашвагхоши сияқты аса көрнекті үнді драматургтері өз үлестерін қосты. Әсіресе Ашвагхоши аса ірі үнді драматургтарының бірі болды. Ол діни тақырыптарды өз шығармаларының арқауы етті. Қытай мен Тибетте кеңінен тараған, қасиетті Будцаның өміріне арналган «Буддачарита» — оның төл туындысы. Біздің заманымыздың IV ғасырында өмір сүрген Калидастың шығармашылығы Батыс Еуропа елдеріне кеңінен танымал. Ол лирикалық «Облако — вестник» және «Малявика и Агни- митра», «Мужеством обретенная Урваши», «Шакунтала» сияқты танымал драмалардың авторы.