Мейдзи кезеңі

1858ж шілдесінде АҚШ Жапониямен сауда келісім жүргізуін ұсынды. Американдықтар порттардың ашылуына, өз тұрғындарының Симода және Хакодатэда тұрақты тұру жайлы құқығын алып беруге, экстерриториалды құқықтың кеңейтілуіне және тауарлар құнының  5 тен 35%ға дейін тарифтерді қабылдауға қол жеткізді. Бұл келісім Жапонияны кедендік басқарудан айырды және екіжақты қатынастар теңқұқықсыз болды.

Ұқсас келісімдер Голландия, Ресей және Ұлыбритания(1858ж тамыз), Франция(1858ж қазан), Португалиямен(1860ж тамыз) қол қойылды. Осылайша, Жапония бөлектену жағдайынан әлемдік аренаға шықты, бірақ дербес жіне теңқұқықты мемлекет ретінде емес, тәуелді, теңқұқықсыз келісімдермен байланған ел ретінде болды. Бұл келісімдер шетелдік тауарлар үшін Жапон рыногын ашты,кедендік тарифтер енгізді, валютаның тиімсіз айналымын енгізді, шетелдіктердің экстерриториалды жүйесін бекітті. Жапон шенеуніктерінде халықаралық істерді жүргізу тәжірибесінің жоқтығынан бұл келісімдердің мәтіні шетелдіктермен жазылды.

Жапонияның «ашылуы» бір жағынан, әлемдік тауар экономикалық байланысына белсенді енуіне (ол өз кезегінде ел ішіндегі тауар ақша қатынасын дамытуды күшейтті), ал екінші жағынан феодалды типтің аз өндірістік шаруашылығының дағдарысын күшейтуге септігін тигізді. Ішкі сауда қарқынды екпінмен дамыды, бірақ ол отарлық сипатқа ие болды. Арзан мақта қағаздары мен жүн қағаздарын ендіру шаруалардың үй өндірісін бұзды. Арзан жапон өнімінің экспорты шай, мыс, ірі бұршақ, фарфор бұйымдары және үлкен сұранысқа ие жоғары сапалы шикізаты- Жапонияның сауда серіктестеріне пайда алып келді.

Осының бәрі елдегі бағалар жүйесінің іріткі салуына алып келді. Бір жағынан әлемдік рынокта жақсы сұранысқа ие тауарлар бағасы тез өсті(негізінен, жібек шикізаты, күріш, шай); екінші жағынан ішкі рыноктың мүмкін болған машина өндірісінің импортты өнімімен толуы отандық өндірістің көптеген түріне деген бағаның төмендеуіне алып келді. Бірақ ең қиын соққы шетелдік саудагердің алтын алыпсатарлығы болды. Жапониядағы алтынның күміске сәйкес бағасы 1:5, ал Еуропа мен АҚШ та 1:15 құрағанын қолданған шетелдіктер Жапонияға күміс алып келе бастады және оған ірі мөлшердегі алтынды сатып алу жапон рыногіндегі бағалардың өзгерісіне, алтын қорының азаюына және елдің қаржы жүйесінің бұзылуына алып келді.

Сонымен қатар, ішкі сауданың дамуы көпестік бастаманың байытылуына септігін тигізді. Нақ сол, шетелдік елдермен байланысты және техникалық тәжірибені қолдана отырып, кеме құру, металлургия , иірме, тоқыма өндірісіндегі капиталистік мекемелердің дамуының негізін қалады. Бір мезгілде буржуадағы төменгі рангтік самурайлардың қайта туу жүріп жатты. Мысалы, Нито, Тесю, Сацума князьдігінде самурайлар қайтадан құрылған өндірістік мекемелердің басшылығында тұрды. Самурайдың ішкі кейпінде капиталист жасырынды.

Соңғы онжылдықтағы сегунаттың өмір сүруін орталық өкіметі кейін Мэйдзи өкіметімен жалғасын тапқан реформалар қатарын жүргізуге тырысқанын атап өту қажет. Порттардың ашылуынан кейін он шақты жас жапондықтар шетелге оқу үшін жөнелтілді. Мұхиттық кемелердің құрылысына шектеулер жойылды. Батыс технологиялары негізінде металургтық зауыттардың құрылысы басталды және бұл жұмыстарды қаржыландыру үшін өкімет Франция мен АҚШ тан қарыз алуға жүгінді. Тек қана 1854-1868ж кезеңінде елде 50-ге жуық ауыр өндірістік мекемелер (кеме және машина құрылысы, метталургия, қару және т.б) және  100ден аса жеңіл өндірістік мекемелер құрылды.

Алайда, бүтіндей елдің «ашылуы» жапон экономикасы үшін ауыр сынақ болды. Порттардың ашылуынан кейін елдің әлемдік рынокке бейімделу ауыртпашылықтарымен байланысты қиын экономикалық жағдай Токугава сегунатының құлауына алып келді.

1854 ж бастап сегунат тәртібінің саяси және рухани оппозиция кеңейе бастады. Оған кугэ (придворлық аристократия) оңтүстік батыс князьдігінің, тодзама дайме,жоғары және төмен рангтік самурайлар қатысты.

Сонымен қоса, оппозиция жалғыз болмады. Оған қатысқан түрлі типтегі күштер өзінің өзіндік мақсаттарын көздеді: кугэ- императорлық биліктің атағын жоғарылату; тодзама дайме –фудай даймемен тең құқылы; кәсіпкерлер- олардың шынайы қоғамдық салмағына сай беделді алу. Бакуфаға қарсы басталған күресте маңызды аймақтық сепартистік көңіл күй және бір уақытта түрлі князьдіктер арасындағы қарсыласу (мысалы Тесю мен Сацума арсында) алды.

Сол себептен өкіметке қарсы күрес «тобаку» («бакуфуды» құлату) ұранымен жайылғанына қармастан сегунға қарсы күрестің ақырға мақсатын оппозицияның түрлі бөлімдері әр түрлі түсінді. Оның бір бөлігі сегунның саяси рөлін император ойнай алатынына қарамастан бакуфу жүйесінің сақталуын қолдаса, ал екінщісі императорлық билікті жөнге келтіру процесіндегі бакуфудың барлық институтын жоюын қолдады.

Оппозиционерлерді «варварларды қуу»ды жақтағаны біріктірді. Бірте бірте «императорды сыйлау» талабы(сонно-яғни императорлық билікті қалпына келтіру) «варварларды қуу» ұранымен байланысып, оппозицияның негізгі ұраны болған сонно дзей тіркесін құрады.

«Варварларды қуу» ұраны шетелдіктерді өлтіру мен сәйкес жауаппен (Сацумадағы Кагосима және Тесюдегі Симоносэки бомбалауы 1863-1864ж) бірге жүретін Батыспен ашық конфронтацияға алып келді.

Сегун жан жақтан шабуылға ұшырады. Оған сонно дзей жолын ұстаушылармен қатар, елдің қақпасының кеңірек ашылуын талап еткен Батыс державалар қысым көрсетті.  Сегунаттың жағдайы шаруалар көтерілісі мен ірі қалалар Эдо және Осакадағы мәселен қалалық кедейшілік қиындатты. 1864-1867ж өзінде  80 шаруалар мен  16қалалық көтерілістер болды.

Сонымен қатар, Жапонияның саяси күресінің дамуы ұрандар мен идеологиялық догмалар шегіне кірмеді. Варварлардың әскери күшімен танысу даймені шетелдіктермен қызмет етудің пайдасына көндірді. Сацума да, Тесю де бакуфаға қарсы күресті сәтті жүргізу үшін көп мөлшерде ағылшын қару жарағын сатып ала бастады.  Сонымен қатар Есинобу шетелдіктердің тұрақты қысымында болса да, мүмкіндігінше дайменің дамыған оңтүстік князьдігінде байытылуына жол бермеу үшін ішкі сауданың масштабтарын шектеуге тырысты. Шетелдіктермен сауда үшін жаңа порттардың ашылуын созу арқылы, ол «варварларды қуу» жақтастарының аяқ астынан жерді алып кетуге тырысты.

Шетелдік мемлекеттер Жапонияда өздерінің жеке мақсаттарын қуалап бір бірімен бәсекелесіп жағдайды қиындатты. Мысалы, Ұлыбритания Сацума мен Тесю князьдігін қолдады, ал Франция бакуфу өкіметін қолдады.

Азаматтық соғыс және сегунаттың жойылуы.

Елдегі жағдайлардың ушығуына Тесюдегі сегунат әскерлерінің жеңілісі мен Иэмети сегунының (1986ж шілде) өлімі себеп болды. Жаңа сегун, Мито князьдігіндегі Токугава әулетінен шыққан Есинобу Тесюге қарсы әскери әрекеттерін тоқтатып, бакуфу билігінің реформасын қабылдады. Ол француз үлгісі бойынша әскердің құрылуын жүргізіп, оны «Жаңаша Иэясу»(полк басшысы және мемлекеттік қайраткер, XVIIғ елдің қосылуын аяқтаған Токугава сегунатының негізін салушы) деп те атады.

Мэйдзи исин туралы қазіргі кездегі тарихнама.

1868 жылы 3 қаңтарда император билігін қалпына келтіру манифестінің шығуы және одан кейінгі оқиғалар Мэйдзи қалпына келтіруі деп аталады. Шынында, саяси акцияның өзі монархияны қалпына келтіруге негізделіп және кейінгі қарулы күрестер императорды шексіз құқықты мемлекетті жоғары басқарушы деп бекіткені үшін жүргізілді.

Сонымен бірге, Жапонияда 1868- 1869 жж.оқиғалар өзінің жақын,әрі алыс зардаптарына қарамастан, расында революциялық характерлі болды. Олар капиталистік даму және қарқынды жаңаруға жол ашты, жапон қоғамының құрылымын радикалды өзгертті, және мемлекет дамуының  болашақтағы жолын анықтады. Жапонияның қазіргі заманда гүлденуінің негізі, жаңа билікпен жүзеге асырылатын сегунаттың және одан кейінгі реформалардың құлатылуы деп айтуға болады.

Терең рационалды қоғамдық- экономикалық және саяси реформалар идеалды ортада айқын көне түсініктердің реанимациясымен қатар жапон қоғамының кардиналды өзгерістерінің ерекшелігі, еуропа тарихын зерттеу кезінде анықталған түсініктер жүйесіне қиын үйлеседі. Өйткені батыс елдерінің тарихында, мысал ретінде, «қалпына келтіру» және «революция» түсініктері бір-біріне қарама‑ қарсы, ал батыста барлық шынайы   қоғамдық- экономикалық өзгертулер идеялардың жаңа жүйесін ойлап табу әрекеттерімен қатар жүрді. Бұл фонда Х ғ.және одан да бұрынғы ғасырларда құндылықтарына шағымданған жапон реформалары қызықты, әрі зиянды құбылыстар ретінде қабылданды.

Алайда мұндай еуропаорталықты қабылдаулар ХІХ ғасырдың екінші жартысында Жапонияда етек алған құбылыстарға саналы емес баға берді және сол оқиғалардың маңызды шегін қамтымайды. Бірақ Мэйдзи қалпына келтіруі, өзінің зардаптары бойынша (билікті орталықтандыру, урбанизация, индустриализация) еуропалық типті революцияларға жақын келді, оның жүргізілуі барысында жапондықтар ұлы еуропалық революцияларға тән емес мәселелерді шешті.

Жапонияның, американдық әскери кемелерінің қаруларымен үрлеуі нәтижесінде «ашылуы», мемлекет алдында ұлттық тәуелсіздікті жоғалту перспективасы тұрды. ХІХ ғ.ортасы алдыңғы және тәуелді, қаналатын мемлекеттердің иерархиясымен әлемдік капиталистік жүйенің түзілу кезеңі болды. Азия батысқа қарсы жауап бере алмай, отар мен жартылай отар тағдырына ие болды.

Батыс әлеміндегі  қоғамдық-экономикалық өзгертулер, әдетте, ұлттық- босату мәселелерін шешумен байланыстырылғанына қарамастан, Жапониядағы жағдай мүлдем басқа болды. Барлық батыс халқы, соның ішінде өзінің ұлттық анықтамасы үшін күрескендері, бір еуропалық өркениетке тән болды. Олардың мәдениетінде ортақ көне және христиандық тамырлар болды, және олар бір идеалы кеңістікте мекен етті.

Жапония өзге, қытай мәдени дәстүрге тән. Соған қарамастан, өзін тәуелсіз ұлт ретінде сақтап қалу үшін, жапондықтарға өте қысқа мерзім ішінде еуропалықтар секілді техника мен технология саласында ғана емес, сонымен қатар, заманауи мемлекеттің құрылысында да жетістіктерге жетуі тиіс болды. бұл жапондықтар түсінігіне жат, әрі қалыпты емес үлкен массивті саяси, экономикалық және басқа идеяларды меңгеруді талап етті.

Осы мәселені шешіп, өздігін сақтап қалуы үшін,жапондықтардың ұлттық қасиеті мен өз мәдениетінің құндылықтарын сезіну сезімдерін сақтап, өздерінің ұлттық идеясына мұқтаж болды. Оған, осыған дейін де Жапонияда саяси орын басушылық пен рухани бірлікті үстап тұрған, императорда мамандандырылған ұлттық таңқаларлық шығу тегі идеясы болды. Сондықтан императорлық  билікті қалпына келтіру, өзінен сегунат тәртібін жойып жіберген ұлттық- хабарланған күштер күресінің саналы ұраны болып, және ұлттық тәуелсіздікті жоғалту қаупіне қарсы күрестер жүргізілді. Мэйдзи қалпына келтіруі, әміршінің көне, шынайы дәстүрлер басқаруына қайта оралуы деген түсінікті білдірді.

Бұл толығымен жапон тарихының рухына сәйкес, яғни мұнда орны басушылық принципі бақыланып отырады. Жаңа элементтер ескі құрылымды бұзбай, онымен қатар жүріп, бірігеді. Біртіндеп ескі құрылымға лайықтанып түрін өзгертетін осы элементтер, бүкіл жүйені қайта құруға кіріседі. Егер Батыста жаңа қадам  алдыңғыны жоққа шығарып дамыса, Жапонияда- дәстүрлерді жаңарту жолымыен жүзеге асырылады. Сол себептен де Мэйдзи оқиғаларының мәнін анықтау мақсатында замандастар көпғасырлық тарихы бар исин, «жаңарту» дегенді білідіретін, термині таңдалды.

Бұл, жапон қоғамындағы ең маңызды қайта құрулардың өзі, қирататын қоғамдық жарылыстарсыз өтті. Мәселені компромис табу жолымен шешу‑ Жапонияға тән құбылыс. Мұндай талпыныс негізгі жапон әлемін қабылдау‑ үйлесімділік  түсінігінде (ва) негізделеді.

Сондықтан да Мэйдзи Исин, одан кейінгі реформалар секілді, консервативті оқиғаларында күштер мен жаңарту жақтастары арасында әрдайым айқын емес компромис болды. Біріншілер, жалпы қоғамды реформалауға, екіншілері- дәстүрлерді сақтау мен қолдауға бейімділігін көрсетті. Жапониядағы азаматтық соғыстар, әлемнің басқа елдеріндегі соғыстарымен салыстырғанда, жаппай характерлі және қантөгісті болмады, өйткені қарсыласушы жақтар өзара жоюға тырыспады.

Мэйдзиді қалпына келтірумен байланысты оқиғалардағы тарихи компромис элементі, сол жылдардағы Жапонияның экономикалық және саяси құрылымындағы өзгешеліктерімен бірге ұзақ уақытқа дейін ауылдағы табиғи жалдау төлемін сақтауда мемлекеттің капиталистік дамуының спецификасы, жерге помещиктің меншігі, кәсіпорындардағы еңбектің жартылай феодалдық шарттарын алдын ала анықтады. Дәл осы Мэйдзи қалпына келтіруі, Жапония алдына кең ауқымды жаңаруға жол ашып, оның ұлттық тәуелсіздігін жоғалту қаупінің алдын алды.

Жаңа үкімет және буржуазиялық қайта құру.

Ұзақ оңашалаумен өмір мен шаруашылық әрекеттерінің қатты регламенттелген тәртіпке қарамастан, жапон қоғамында кардиналды жаңартуларға айқын сілтемелер болды. Барлық параметрлері бойынша жапон қоғамы қарқынды жаңартуға дайындалды. Атақты жапон қоғамтанушысы Наканэ Тиэнің сөзі бойынша: «арбаға дөңгелек жаңартуға дейін жасалды; енді тек арбакеш пен қозғалыс бағытын ауыстыру қажет болды.

Мэйдзи жаңартуларында мемлекет өте маңызды рөл ойнайтындығын ерекше ескеруге тиіспіз. Қалпына келтіруден кейін, жаңарту мемлекеттік саясаттың приоритетіне айналды. Оның жүзеге асырылуына барлық рухани және материалдық ұлт потенциялы қатысты.

Өзінің жастығына қарамастан, әмірші Мэйдзи мемлекеттік іске белсене қатысты. Жас монарх ұлы тұлға, ұлт пен мемлекеттің нағыз лидері болып шықты. Жеке қасиеттерінің арқасында ол өзінің ата- бабаларының  дәстүрлі авторитетін бекіте түсті.

Алғашқы 10 жылдықта Мэйдзи 271 қаулыларды жариялады. Оның көп бөлігі мемлекеттің күнделікті дағдылы істеріне арналды. Мысалы, оның біреуін, әмірші, шетелге оқуға аттағалы отырған жастарға жол тілеу ретінде арнады, ал басқасында шетел кеңес берушілеріне , оның мемлекетіне көрсеткен көмегі үшін алғысын айтты. Оның негізін салушылары Токугаваны 260 жылда басқаруы кезінде астананы 3 рет тастап кетті.

Бұған қарамастан, әмірші тәуелділікте билік етті. Сондықтан да  ол өздігінен емес, өзінің қоршаған ортасына сай әрекет етті. Көптеген қаулылар әміршінің тікелей бұйрығымен және қатысымен жазылды.