Палiтычнае i сацыяльна-эканамiчнае развiццё Беларусi ў другой палове XVI-XVIII СТСТ

Побач з вотчыннымі прадпрыемствамі  ўзнікаюць мануфактуры ў Гродзенскай  і Брэсцкай каралеўскіх аканоміях. Тут дзейнічалі суконная, шаўковая, палатняная, панчошная, капялюшная, кардонная,шаўковых паясоў, ігральных карт, зброевая і  іншыя фабрыкі. Толькі на Гродзенскіх  прадпрыемствах налічвалася каля 1,5 тыс. пастаянных рабочых, акрамя іх працавалі  і часовыя рабочыя. Хоць у аснове гэтыя мануфактуры былі феадальныя, але ў іх з'яўляюцца і некаторыя  рысы капіталістычных прадпрыемстваў, асабліва ў арганізацыі вытворчасці  і аплаце працы.

Такім чынам, за два стагоддзі  ў сялянскай гаспадарцы адбыліся карэнныя змены: усталявалася фальварачная сістэма гаспадаркі, змянілася юрыдычнае  і эканамічнае становішча розных пластоў прыгоннага сялянства, з'явіліся  першыя парасткі капіталістычных буржуазных адносін.

Яшчэ адным саслоўем сярэдневяковай Беларусі былі мяшчане, інакш кажучы, жыхары гарадоў. На працягу XVI — першай паловы XVII ст. колькасць гарадоў павялічылася і дасягнула 37, а гарадскіх паселішчаў 350. Найбольш буйнымі былі: Полацк, Магілёў, Віцебск, Брэст, Пінск (10 і болып тыс. жыхароў), Мінск, Орша, Гродна (ад 5 да 10 тыс.) і інш. Саслоўе мяшчан звычайна павялічвалася за кошт вольных сялян, уцекачоў і прыгонных.

Расла эканамічная роля гарадоў  у жыцці краіны, і яны пры  падтрымцы вярхоўнай улады атрымлівалі  магдэбургскае права. Да першай паловы XVIII ст. яго мелі ўсе буйныя і шмат якія з сярэдніх гарадоў. Згодна з  каралеўскімі граматамі на магдэбургскае  права, магістрат быў вышэйшым органам  самакіравання, пад уладу якога  перадаваліся ўсе жыхары горада. На справе юрысдыкцыі магістрата не падлягалі  сяляне, якіх пасяліў у горадзе  феадал (мяшчане прыватных "юрыдык"), а таксама татары і яўрэі, што  жылі асобнымі абшчынамі і мелі свае судоваадміністрацыйныя органы. Побач  з магдэбургскім правам існавалі мясцовыя нормы права, традыцыі і  звычаі ўнутрыгарадскога жыцця.

Сярэдневяковы беларускі  горад меў супярэчнасці, якія з'яўляліся падмуркам вострай барацьбы паміж  гараджанамі. Да іх ліку адносіліся наступныя: 1) маёмасная няроўнасць; 2) захоп  багацеямі гарадской улады і  выкарыстанне яе ў сваіх мэтах; 3) феадальныя "юрыдыкі", не падначаленыя магістрату; 4) шматнацыянальны склад мяшчан.

Саслоўе мяшчан складалася з заможных вярхоў (багатыя купцы  і частка майстроў), сярэдняга пласта (пераважная частка майстроў і гандляроў) і беднаты. За межамі гарадской абшчыны  знаходзілася самая абяздоленая  і бяспраўная частка гараджан —  наёмныя людзі, занятыя на падзённых  работах (землякопы, вадавозы, грузчыкі, перавозчыкі і г.д.). Плябеі не мелі правоў гараджан, і таму на іх не пашыраліся саслоўныя правы і прывілеі.

Пануючай і кіруючай групоўкай  былі гарадскія вярхі, якія выкарыстоўвалі раду ў сваіх мэтах. Справа ў тым, што жыхары гарадоў плацілі падаткі (падымны, чопавы, шоставы і інш.), выконвалі натуральныя павіннасці, неслі вартавую ахову гарадоў, давалі падводы для каралеўскіх паслоў, кватэры службовым асобам i салдатам пры пастоі. Цяжкімі для мяшчан былі розныя зборы і "складанкі", якія спаганяліся магістратам для гарадскіх патрэб. Багацеі з магістрата, вядома, перакладалі ўвесь цяжар падаткаў і пабораў на рамеснагандлёвы люд. Гэта вяло да сутыкненняў паміж магістратамі і гараджанамі, з аднаго боку, і пераходу мяшчан у падначаленне свецкіх або духоўных феадалаў з другога. Таму, нягледзячы на барацьбу гараджан за абмежаванне юрысдыкцыі феадалаў (часам і паспяховай, напрыклад у Полацку, Оршы, Пінску), феадальная ўласнасць у гарадах не толькі захавалася, але яшчэ і ўзрасла. Да сярэдзіны XVII ст. пад прыватнымі "юрыдыкамі" ў Гродне і Віцебску знаходзілася больш за палову мяшчан. Пераход гараджан пад прыватную юрысдыкцыю пазбаўляў іх ад пабораў і збораў, якія ўстанаўліваліся магістратам на тыя ці іншыя патрэбы горада, у той жа час не пагражаў забаронай рамеснай і гандлёвай дзейнасці, стратай асабістай свабоды.

Супярэчнасці грамадскапалітычнага жыцця гарадоў праяўляліся ў  розных формах барацьбы: у падачы скаргаў  і заяў у суды і вярхоўнай уладзе, у адмаўленні падпарадкоўвацца адміністрацыі  ці арандатару, у паўстаннях. Напрыклад, у 1606 г. гараджане Магілёва зрывалі  судовыя разборы, не выконвалі распараджэнні  магістрата і ўрэшце дамагліся таго, што старая рада была звергнута і  выбрана новая, у склад якой увайшлі "людзі лёгкія", г.зн. бедныя. Толькі ўлетку 1610 г. паўстанне было падаўлена  і зноў на чале рады ўладкаваліся заможныя. Выступленні гараджан мелі месца  і ў іншых гарадах: Гродне (1670, 1700), Магілёве (1733) і г.д.

Такім чынам, грамадскапалітычнае  жыццё гарадоў складалася з вострых  супярэчнасцей і глухога незадавальнення, якое нярэдка давала імпульс да адкрытых выступленняў народа супраць прыгнёту.

Асновай эканамічнага жыцця  гарадоў былі рамёствы і гандаль. У крыніцах таго часу ўпамінаецца  каля 200 прафесій і спецыяльнасцей: па апрацоўцы металу 41, дрэва 27, скураной і футравай вытворчасці 25 і г.д. Беларускія майстры былі добрымі знаўцамі сваёй  справы, іх вырабы вызначаліся дакладнасцю, трываласцю, тонкасцю апрацоўкі. Ужо  ў XVI ст. была прыкметнай спецыялізацыя  асобных гарадоў. Для Гродна, напрыклад, былі характэрны будаўнічыя прафесіі, Віцебск і Полацк мелі добрых спецыялістаў па абслўгоўванню рачных партоў, Мінск  і Слуцк славіліся гарбарнымі і кушнерскімі прафесіямі.

Гарадскія рамеснікі жылі пад пастаяннай пагрозай беззаконня, самавольства і вымаганняў шляхты. Гэта штурхала іх да стварэння ўласнай  карпарацыі цэхавай. Звычайна ў цэхі ўваходзіла 60 — 70 чалавек, але былі цэхі і па 130 — 150 рамеснікаў, якія дзяліліся на майстроў, чаляднікаў і вучняў, паміж імі таксама бесперапынна ішла барацьба. Цэхі былі трох тыпаў: спецыялізаваныя (адной прафесіі), аб'яднаныя (дзвюх і больш блізкіх прафесій), зборныя (розных прафесій). Цэхавыя статуты не толькі рэгламентавалі вытворчую дзейнасць цэха, але і імкнуліся ахоўваць сваіх рамеснікаў ад канкурэнцыі на рынку. 
3 ростам рамяства развівалася і гандлёвая дзейнасць, у выніку якой складваліся элементы ўнутранага рынку. Разам з унутраным пашыраўся і знешні гандаль. Гандлёвыя сувязі Беларусі ў сярэднявеччы былі разнастайныя, але найбольш трывалыя і працяглыя былі сувязі з Расіяй, Полыпчай, Левабярэжнай Украінай, Рыгай, з краінамі Заходняй Еўропы. У Заходнюю Еўропу з Беларусі вывозіліся жыта, пянька, лес і іншыя тавары сельскай і лясной гаспадаркі. 3 Расіі на Беларусь завозіліся футра і саматканае сукно, грубае палатно, абутак, кажухі, ніткі, мыла і г.д., з Полыпчы ' сукно, палатно, жалеза, сталь, свінец, медзь, волава і г.д. На пачатку XVII ст. замежным гандлем займалася каля 800 купцоў з 30 гарадоў Беларусі. 
Пастаяннай пагрозай для купецтва, як і для рамеснікаў, было самавольства магнатаў і шляхты, якія рабавалі купцоў, разганялі кірмашы і гандлёвыя арганізацыі. У барацьбе з самавольствам феадалаў з мэтай аховы сваіх гандлярскіх інтарэсаў у шэрагу гарадоў (Магілёў, Пінск і інш.) ствараліся цэхі купцоў, якія рэгулявалі парадак куплі і продажу тавараў, адносіны паміж купцамі і іншыя справы.

3 першай паловы XVII ст. да  другой паловы XVIII ст. гарады і  мястэчкі Беларусі апынуліся  ў заняпадзе, выкліканым працяглымі  войнамі. Шмат гарадоў і мястэчак  былі разбураны, асабліва Брэст,  Пінск, Тураў, Мазыр, Гомель, Бабруйск  і інш. Сеймавымі пастановамі  60х гадоў XVII ст. 20 беларускіх гарадоў,  у тым ліку і самыя буйныя, былі вызвалены на 4 гады амаль  ад усіх дзяржаўных павіннасцей.

Аднаўленне гарадоў тармазілася  палітычнымі і эканамічнымі ўмовамі  тагачаснага жыцця: палітычным ладам  Рэчы Паспалітай^, самавольствам шляхты, пашырэннем фальварачнапаншчыннай  сістэмы. Не паспявалі падняцца гарады з руін, як зноў пачыналася чарговая вайна і зноў руйнаваліся гарады і вёскі Беларусі.

Перш за ўсё пасля ваеннага спусташэння краіны пачалі аднаўляцца мястэчкі, а з буйных гарадоў Магілёў, Віцебск і Гродна. Большасць гарадоў  і мястэчак да сярэдзіны XVIII ст. заставалася  яшчэ ў заняпадзе, які быў выкарыстаны  феадаламі і каталіцкай царквой  для пашырэння сваіх уладанняў. Нягледзячы на барацьбу магістратаў  за зварот пад сваю юрысдыкцыю гвалтам  захопленых гарадскіх зямель, зямельныя  ўладанні феадалаў у гарадах да сярэдзіны XVIII ст. былі большыя за магістрацкія. 
Будаваліся новыя шляхі зносін. У 1784 г. было завершана будаўніцтва канала Агінскага, які злучыў Нёман з Прыпяццю. У 1781 г. пачалося будаўніцтва ДнепраБугскага канала.

3 пачатку XVIII ст. цэхі змагаюцца  за манапольнае права на крыніцы  сыравіны, на вытворчасць і продаж  прадукцыі рамяства. У цэхах паглыбляецца  маёмасная дыферэнцыяцыя, узмацняецца  пануючае становішча багатай  групы рамеснікаў.

У гарадское жыццё, як і  ў жыццё ўсёй краіны, пранікаюць подкуп і карупцыя. Напрыклад, за пэўную плату можна было атрымаць цэхавае  старшынства, выбранне членаў магістрата часам замянялася прызначэннямі войта і г.д. У гарадах і мястэчках з'яўляюлда промыслы: млыны, цагельні, рудні, вінніцы, піваварні, якія належалі, як правіла, феадалу, але маглі на^лежаць і магістрату. Часцей за ўсё яны здаваліся ў арэнду і (з далейшай дыферэнцыяцыяй працы) паступова пераўтвараліся ў мануфактуры.

Такім чынам, сельская і гарадская  гаспадарка Беларусі ў выніку нястомнай  працы народа да сярэдзіны XVIII ст. была ў асноўным адноўлена, але гэта не стала асновай трывалага эканамічнага росквіту. Палітычны крызіс, якім даўно  ўжо хварэла Рэч Паспалітая, перарастае ў агонію і вядзе дзяржаву да канчатковай  згубы.

ВОЙНЫ ДРУГОЙ ПАЛОВЫ XVI–XVIII стст.

Першай вайной Рэчы Паспалітай, атрыманай ёй у спадчыну ад Вялікага княства Літоўскага, была Лівонская. У падзеле Лівонскай спадчыны пачынаюць праяўляць зацікаўленасць яе суседзі: Швецыя, Польшча, ВКЛ, Данія  і Расія. Згодна з пагадненнем  паміж Расіяй і Лівонскім Ордэнам (1554), апошні абавязваўся не заключаць  дагавораў з Польшчай. Пазней Лівонскі ордэн парушае гэта пагадненне і  заключае абаронча-наступальны саюз з Польшчай супрацьМасквы. Гэта падштурхнула ўрад Івана Грознага пачаць у 1558 г. ваенныя дзеянні супраць Лівоніі. У 1561 г. Віленскі сейм прыняў уладанні Лівонскага ордэна пад патранат. З гэтага часу праціўнікам Расіі ў Лівонскай вайне стала ВКЛ. ВКЛ у Лівонскай вайне мела на ўвазе дзве мэты: 1) далучыць да сваіх уладанняў тэрыторыю Лівонскага ордэна; 2) не дапусціць Расію да Балтыйскага мора, г.зн. на заходнееўрапейскі рынак. Расія пераносіць ваенныя дзеянні на тэрыторыю Беларусі і ў 1563 г. захоплівае Полацк, які адкрываў шляхі рускай арміі на Вільню і Рыгу. Абраны ў 1576 г. польскі кароль Стэфан Баторый пачынае з наёмным войскам контрнаступленне супраць Расійскай арміі ў Лівоніі і на Беларусі. Пасля 20-дзённай асады адваёўваецца Полацк, вызваляецца Лівонія, ваенныя дзеянні пераносяцца на рускую тэрыторыю. Гераічная абарона Пскова ў 1581–1582 гг. прымусіла знясіленыя 25-гадовай барацьбой дзяржавы пачаць мірныя перагаворы. Згодна з Ям-Запольскім перамір’ем Рэч Паспалітая вяртала Расіі захопленыя рускія гарады – Вялікія Лукі, Ізборск і іншыя, за выключэннем раёна г.Веліжа, дзе адраджалася мяжа, што існавала да 1514 г. Расія адмаўлялася ад усіх зямель, захопленых у Лівоніі і на Беларусі. Расія не атрымала выхад да Балтыйскага мора.

У выніку Лівонскай вайны  аказалася спустошанай і зруйнаванай  паўночна-усходняя частка Беларусі, загінула шмат насельніцтва, знішчаны культурныя каштоўнасці.

Да актыўнай рускай палітыкі польскіх і літоўскіх феадалаў падштурхнула “смута” ў Расіі – барацьба працоўных мас супраць феадалаў. Таксама спрыяльныя ўмовы для правядзення актыўнай рускай палітыкі склаліся і ў тым, што 15 мая 1591 г. памёр брат цара – васьмігадовы царэвіч Дзмітрый – фактычны наследнік рускага прастола. У 1600 г. пачалі распаўсюджвацца чуткі, быццам царэвіч Дзмітрый выратаваўся. У ролі самазванца выступіў Грыгорый Атрэп’еў, беглы манах, які перабраўся пасля блуканняў па Расіі ў Рэч Паспалітую.

Арганізатарам паходу Лжэдзмітрыя  ў Расію становіцца другарадны чыноўнік Рэчы Паспалітай сенатар Юрый Мнішак. Абяцанне Лжэдзмітрыя перадаць частку рускіх зямель каралю (Жыгімонту III) і  Мнішаку прымусіла караля, магнатаў і касцёл фінансаваць паход. Войска самазванца несла паражэнні, але  Лжэдзмітрый заўсёды знаходзіў  падтрымку насельніцтва, якое верыла ў “сапраўднасць” цара. 20 чэрвеня 1605 г. самазванец уступіў у Маскву. Праз год падман пачаў выкрывацца і масквічы зверглі Лжэдзмітрыя з прастолу.

Праз некаторы час з’яўляецца новы Лжэдзмітрый, які нібыта ў другі  раз цудам выратаваўся ад смерці. Гэта быў паплечнік першага самазванца – дваранін Міхаіл Малчанаў. На дапамогу яму прыходзяць атрады польскіх магнатаў Лісоўскага і Ражынскага, Льва Сапегі. Але ж і ён пацярпеў паражэнне.

У 1609 г. польскі кароль Жыгімонт III распачаў адкрытую інтэрвенцыю супраць  Расіі. Ён сам узначаліў армію  і, размясціўшыся на Дняпры, узяў Смаленск у аблогу. 3 чэрвеня 1611 г., калі ў Смаленску  засталося 200 абаронцаў, горад паў. Жыгімонт III абвясціў сябе рускім царом.

Масква апынулася ў  руках інтэрвентаў.

У 1611 г. у Ніжнім Ноўгарадзе ствараецца народнае апалчэнне супраць  інтэрвентаў на чале з Кузьмой  Мініным і князем Дзмітрыем Пажарскім. У кастрычніку 1612 г. апалчэнцы вызвалілі  Маскву. У 1613 г. на расійскі прастол  быў абраны Міхаіл Раманаў, які быў  сваяком Івана Грознага па жаночай  лініі.

Вайна 1654–1667 гг. – гэта нацыянальна-вызваленчая  барацьба беларускага народа супраць  польскіх паноў і каталіцкай экспансіі  за ўз’яднанне з Расіяй. Амаль адразу былі заняты 33 гарады. Гэты поспех быў  невыпадковым.

Па-першае, праваслаўная частка насельніцтва дапамагала рускай арміі ўсімі магчымымі сродкамі.

Па-другое, жыхары гарадоў без абароны здаваліся рускім войскам і прысягалі рускаму цару.