Рэформа беларускага правапісу 1933 года

2. Часціцу не і прыназоўнік  без, калі яны стаяць асобна, заўсёды пісаць праз е.

3. Перад пачатковымі націскнымі  галоснымі о, у заўсёды пісаць в, за выключэннем геаграфічных назваў, напрыклад восень,вусень, але Орша, Ула. Перад націскным у пісаць в тады, калі гэта у не зяўляецца прыставачным і не развілося з в, напрыклад вучыцца, але урад, улада.

У правапісе зычных найбольшую шкоду прынесла пастанова, згодна з якою трэба было выкінуць ь з напісання паміж мяккімі зычнымі, напрыклад свет замест сьвет. Мяккі знак захоўваўся толькі ў тых словах, у якіх ён пішацца і перад цвёрдымі зычнымі, напрыклад пісьмо - у пісьме. Мяккі знак таксама ліквідаваўся паміж падоўжанымі зычнымі, напрыклад насенне замест насеньне, галлё замест гальлё і г.д. Гэтая пастанова прычынілася да змены беларускага вымаўлення, якое, згодна правілу “чытай як пішацца”, стала больш цвёрдым, не беларускім. Для вызначэння раздзельнага вымаўлення зычнага з наступным галосным рэкамендавалася пісаць апостраф. Выключэннем ад гэтага правіла зяўляецца л, пасля якога трэба пісаць ь. Вельмі многа змен уводзіла рэформа 1933 г. у напісанне слоў іншамоўнага паходжання. Вось яны:

1. Інтэрнацыянальныя рэвалюцыйныя  словы не падпарадкоўваць агульнаму  правілу аб аканні. Пісаць рэволюцыя, совет. У астатніх іншамоўных словах о пісаць праз а, але захаваць э, напрыклад маналог, тэлеграф.

2. Іншамоўнае э пасля  зычных перадаваць праз е, за  выключэннем выпадкаў пасля д  і т, калі іншамоўнае э трэба  перадаваць праз э, напрыклад  методыка замест мэтодыка, але  дэлегат, тэатр. У даўно запазычаных словах э перадаваць праз а, напрыклад гандаль, літаратура.

 

 

 

 

 

 

14

 

3. Была адменена перадача  гука л эўрапейскага ў іншамоўных  словах выключна праз л мяккае, у выніку чаго знешняя форма цэлага шэрагу запазычаных слоў наблізілася да адпаведных слоў расійскай літаратурнай мовы: блок, дыпламат, клуб, а не блёк, дыплямат, клюб. Далей ў пастанове гаварылася, што ў выпадках, калі ў жывой мове іншамоўнае л вымаўляецца мякка, пісаць л мяккае, напрыклад бінокль, аўтамабіль, мараль.Паслядоўна мяккае л пісаць у злучэннях: -ляваць, -люцыя, -ляр, -лятар, -льны, напрыклад фармуляваць, эвалюцыя, палярны, рэгулятар, актуальны. Вось такі разнабой устанаўліваўся ў напісаньні л у запазычаных словах.

4. Згодна з новым правапісам  іншамоўных слоў толькі пасля  д, т і зацвярдзелых зычных  трэба пісаць ы, а пасля ўсіх апошніх і, значыць, уводзілася напісанне тыпу: сістэма, фізіка, універсітэт замест сыстэма, фізыка, унівэрсытэт.

5. Іншамоўнае т і грэцкае  фіта пачало перадавацца праз  ф, а не праз т, напрыклад  арыфметыка, міф, кафедра, але  метад, тэзіс.

6. Іншамоўнае ф і грэцкае  фі стала пісацца праз ф, а не згодна з беларускімі гаворкамі, у якіх запазычанае ф перадавалася праз х ці хв, напрыклад форма, фунт.

7. Увяліся расійскія канчаткі -ій, -ый у словах тыпу алюміній, пролетарый, якія раней пісаліся з канчаткамі -і, -ы.

8. Уводзілася напісанне  такіх слоў як комуніст, марксіст без канчатка -ы ды скланенне іх як назоўнікаў. Раней скланяліся яны як прыметнікі: комуністы, комуністага і г. д.

 Значныя змены адбыліся таксама ў напісанні ўласных імён, прозвішч і геаграфічных назваў. У “Асноўных палажэннях пастаноў урада БССР аб упарадкаванні правапісна-граматычных норм сучаснай беларускай мовы”, а была гэта Пастанова Савета Народных камісараў БССР ад 26 жніўня 1933 г. “Аб зменах і спрашчэнні беларускага правапіса” ў пункце “Правапіс уласных імён, прозвішч і геаграфічных назваў” чытаем: “Імёны іншых моў і геаграфічныя назвы пісаць з захаваннем асаблівасцей той мовы, з якой яны ўзяты, але падпарадкаваць наступным правілам беларускага правапісу:

а) аб аканні (з захаваннем э, е): Шэўчэнка, Егор’еўск...;

б) аб напісанні галосных пасля зацвярдзелых зычных: Жытомір, Чэрэпавец;

в) аб дзеканні і цеканні, калі зычныя д і т з’яўляюцца мяккімі ў іншай мове: Владзівасток, Дзюрынг...;

г) правілам аб пераходзе  в у ў на канцы складоў: Варашылаў, Кіеў...;

 

 

15

д) імёны іншых моў і  геаграфічныя назвы не перакладаць  як у поўным напісанні, так і ў скарочаным: Орджанікідзе, Терэхаў...;

е) уласныя беларускія імёны  пісаць паводле жадання іх носьбітаў: Васіль або Базыль, Міхаіл, Міхал або Міхась...”

Апрача гэтага прапанавалася, каб у геаграфічных назовах перад  пачатковымі націскнымі галоснымі  о і у не пісаць прыстаўнога в, што тычылася не толькі іншамоўных назваў, але і беларускіх. І так, прапанавалася напрыклад пісаць Орша замест Ворша. Аб тым, што раней горад называўся Ворша сведчаць пячаткі і паштовыя штэмпелі.Менск, які, заменены небеларускай формай Мінск, працягвае сваё існаванне па сённяшні дзень. Першы ўспамін пра Менск адносіцца да 1067г. Паходжанне назвы звязана з ракой Менкай, а ў іншым тлумачэнні - са словам мена, таму што нібыта ў старажытныя часы на месцы цяперашняга горада знаходзіўся менавы пункт - гандлёвы рынак, ад чаго горад, які тут узнік, атрымаў назву Менск.Рэформа 1933 г. уносіла змены таксама ў граматыку, а гаворачы больш дакладна, у марфалогію. Да найбольш істотных трэба аднесьці тыя пункты, у якіх прапанавалася:

 а) назоўнікі мужчынскага  роду ў родным склоне адзіночнага  ліку пісаць пераважна з канчаткамі -а, -я: завода, трактара, інстытута, соцыялізма, правапіса, але: жалю, гаю, цэменту. Тут трэба адзначыць, што для беларускай мовы больш характэрна напісанне з канчаткам -у, які выступае ў назоўніках, азначаючых абстрактныя паняцці, рэчыўныя, зборныя прадметы, прасторавыя і часавыя паняцці, а канчатак -а характэрны толькі назоўнікам, якія азначаюць канкрэтныя прадметы;

б) выключыць паралельныя  формы -ом, -ох у назоўніках мужчынскага ды ніякага роду ў давальным і месным склонах множнага ліку; пісаць кіраўнікам -аб кіраўніках, братам - аб братах замест кіраўніком - аб кіраўнікох, братом - аб братох. Раней Браніслаў Тарашкевіч у “Беларускай граматыцы для школ” прапанаваў пад націскам канчаткі -ом, -ох, якія, згодна мапам “Дыялекталагічнага Атласа Беларускай Мовы” характэрныя не толькі цэламу паўднёва-заходнему дыялекту, але і бальшыні сярэднебеларускіх гаворак;

в) уніфікаваць залежныя склоны лічэбнікаў два - дзве, абодва - абедзве; для ўсіх трох родаў пісаць: двух - абодвух, двум - абодвум... Тут ізноў варта адклікацца да беларускіх гаворак. Як пішуць Э.Блінава й Е. Мяцельская ў “Беларускай дыялекталогіі”: “лічэбнік два ... спалучаецца ў большасці гаворак з назоўнікамі мужчынскага і ніякага роду: два стагі, два вядры, дзве - з назоўнікамі жаночага роду: дзве падушкі. У гаворках Брэсцкай, Гомельскай, паўднёвых раёнаў Гродзенскай і мінскай абласцей лічэбнік дзве можа спалучацца не толькі з назоўнікамі жаночага роду: дзве зіме, дзве калодзе..., а і з назоўнікамі ніякага роду: дзве пісме, дзве вядрэ.”

16

 Гэта захаваныя ў  гаворках рэшткі форм парнага  ліку. Далей можам прачытаць у  “Беларускай дыялекталогіі”, што  толькі “у асобных сярэднебеларускіх  і паўднёва-заходніх гаворках  у родным, давальным і месным  склонах не адбылося змякчэння  асновы, у выніку формы жаночага, мужчынскага і ніякага роду  лічэбнікі супадаюць: на сваіх двох нагах...”

 г) увесьці ў беларускі  правапіс дзеяпрыметнікі незалежнага  стану, асабліва, калі яны “азначаюць  сацыяльны сэнс”, напрыклад пануючы  клас, а не кляса, якая пануе.  Бачым, што тут не толькі  ўводзіліся дзеяпрыметнікі, але  адначасова змяняўся і род  назоўнікаў. У такім менавіта напрамку пачала развівацца беларуская мова пасля рэформы правапісу 1933 г.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

17

ЗАКЛЮЧЭННЕ

 

 Рэформа 1933 году паклала  пачатак суіснавання двух правапісных  стандартаў – класічнага ("тарашкевіца"),які бярэ пачатак у граматыцы Тарашкевіча і афіцыйнага ("наркамаўка"),які і паходзіць з рэформы, але на практыцы рэформа вылілася ў рэвізію нормы як на артаграфічным, гэтак і на іншых роўнях мовы: артаэпічным, марфалагічным, сінтаксічным, лексічным Рэформа не развязала актуальных праблем артаграфіі, не спрасціла правапісу, а ў шэрагу выпадкаў ускладніла яго (напр., ужыванне ў нескладовага, адлюстраванне мяккасці зычных (хтосьці, ў госці) ды інш.)..Больш за ўсё непакоіць, што ёсць навукоўцы, якія лічаць Рэформу 1933 года справядлівай, а таму і недатыкальнай. Магчыма, дзесьці яна і аблегчыла напісанню тых ці іншых слоў, але гэта зусім нязначная заслуга ў параўнанні з тым, што яна забрала ў нашай мовы з нутрана ўласцівага ёй. Акрамя таго, рэформа адначасова ўносіла ў беларускую мову нехарактэрныя для яе рысы з тым, каб толькі наблізіць яе да тагачаснай агульнадзяржаўнай для ўсіх савецкіх народаў расійскай мовы. Рэформа 1933 году выкідвала з беларускай мовы каля 30 тыпова беларускіх асаблівасцяў і механічна замяняла іх асаблівасцямі чыста расійскімі, раней невядомымі беларускай мове. Змененыя прынцыпы правапісу прычыняюцца да скажэння беларускага вымаўлення. Набліжэнне беларускай мовы да расійскай і па форме, і на лексіцы, як паказаў шасцідзесяцігадовы вопыт, атрымалася штучным і таму не мае права на жыццё. Сучаснае нацыянальна-культурнае Адраджэнне не ў стане паспяхова рэалізавацца без вяртання нашай мове ўсяго таго сапраўды беларускага, чаго пазбавілі яе ў сумна вядомым 1933 годзе, кіруючыся не якімі-небудзь важкімі лінгвістычнымі, а найперш ідэалагічнымі, сацыяльна-класавымі матывамі. Якія б мы ні рабілі захады на ўмацаванні нацыянальных пачаткаў у нашым жыцці, яно заўжды будзе нетрывалым, неканкурэнтаздольным у кантактах з расійскай нацыяй, пакуль нашай мове максімальна не вернуць гвалтам адабраных адметнасцяў, яе самабытнасть і непаўторнасць. Гістарычны вопыт многіх народаў пераканаўча паказаў, што ступень супраціўлення культурна-моўнай асіміляцыі таго ці іншага этнасу знаходзіцца ў прамой залежнасці ад ступені самабытнасці яго роднай мовы. Прыкладам можа служыць і менш пашкоджаная ад усялякага роду рэфармавання мова суседняга нам украінскага народа, якая не так баіцца ўзаемадачыненняў з расійскай мовай. Наша ж мова, дзякуючы Рэформе 1933 года, мэтанакіраванай шматгадовай дзейнасці саміх калектываў навукова-філалагічных устаноў, рэдакцый газет і часопісаў, выдавецтваў ледзь не ўсутыч набліжана да расійскай, таму нават пры самых малейшых кантактах з апошняй яшчэ больш падпадае над яе ўплыў, губляе сваю самабытнасць, русіфікуецца. Усяго гэтага не было ці было б у зусім нязначных, непагражальных памерах, калі б мы так бязлітасна не разбурылі нацыянальную аснову роднай мовы.

18

 

Спіс літаратуры:

 

1. Васіль Быкаў, ПАХАДЖЕННЕ , Наша ніва 1999-107с (Vostraja Brama Вільня).

2. Леанід Лыч. Рэформа беларускага правапісу 1933 года: ідэалагічны аспект. Менск, 1993.

3.Беларуская мова:Энцыклапедыя. – Мн.:БелЭН,1994-с.45-48.

4.Уладзімір Арлоў, Сучасная гісторыя беларускай мовы і яе праблемы, Мінск 1994;

 5. www.belsoch.ru

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

19