Түріктердің мифологиясындағы «Тәңір» ұғымы

Кіріспе

Дүниетаным - қоршаған ортаға қатынастар мен осы  әлемдегі адамның орны мен мақсатына  сипаттама беретін тұрақты көзқарастар, принциптер мен түсініктер жүйесінің  жиынтығын құрайтын негізгі философиялық ұғымдардың бірі. Ол қоғамдық болмыс пен  әлеуметтік шарттар ерекшеліктерімен айқындалады [1].

Ғылымда дүниетанымның төмендегідей үш тарихи түрі көрсетіледі: мифологиялық, діни және философиялық.

Дүниетанымның мифологиялық түрі әлемді танудағы алғашқы  қоғам шарттарында қалыптасқан  түсініктердің жиынтығын құрайды. Мифтер ғылыми білім санатына жетпесе де, көне дәуірлерде орын алып, артынан ешбір із қалдырмаған белгілі бір оқиғалардың бетпердесін ашуға қабілетті және ғылыми талдау үшін нақты дерек бола алатын фактілер санатына жатады. Мифология мен дін тарихын зерттеуші Мирча Элиаде былай деп жазады: “Миф белгілі бір қасиетті тарих туралы, яғни уақыт басында болған алғашқы оқиғаны сөз етеді. Бұл әрқашан “жаратылыс” туралы, белгілі бір заттың қалайша қалыптасқандығы, яғни өз тіршілігін қалай бастағандығы туралы сөз”. Дж.Ф. Бирлайн: «Миф – адам баласы үшін барлық уақытта да бейне бір өзгермейтін, тұрақты дүние. Мифте көрініс тапқан жалпы модельдер, сюжеттер, тіпті ұсақ детальдар барлық жерде кездеседі. Оны басқаша айтқанда, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан біздің ата-бабаларымыздың естелік мұраларының жиынтығы. Миф – біздің дүниетанымымыздың құрылымында көрініс тапқан. Ол қанымызда, генімізде таңбаланған». Мәдени жәдігерлердегі мифтерді ұрпақтан ұрпаққа берілетін тек жалаң мәтіндер корпусы ретінде қабылдау бүгінгі әдістемелік тұрғыдан қате пікір, расында ол жәдігерлерден аға ұрпақтың әлемді қабылдау бейнесіне қатысты  идеалдардың немесе түсінік-ұғымдардың жиынтығын семиотикалық деңгейде аңғаруға мүмкіндік мол.

Дүниетанымның діни түрінің мәні дін тұжырымдары  негізінде қалыптасып, Құдайға сеніммен байланыстырылады. Мифологиялық және діни дүниетаным бір-бірімен өзара  байланысты және оның бірнеше белгілері  сәйкес келеді: діни дүниетанымда мифологиялық жүйе жиі орын алады; мифологиялық дүниетаным діни сенімге негізделеді.

Ғалым Досай  Кенжетай Исламдық дүниетанымның маңызын  өз еңбегінде былай деп атап көрсетеді. «Ислам діні дәстүрлі түркілік дүниетанымдық кеңістікке ендеп кірді. Нәтижеде түркілік дүниетанымдық негізде қалыптасқан мифология, аңыз-әңгімелер желісі, жыр-дастандар, қандық-туыстық шежірелер, жалпы мәдени құндылықтар жаңа рухани түске ене бастады. Жаңа рух, жаңа сана — бұл жаңа сөз. Жаңа исламдық дүниетанымдық тұғыр негізінде түркілік кеңістіктің тіршілік қағидалары жаңа еңбектер, рисалалар, шежірелер, насабнамалар арқылы қайта өмірге келе бастады. Құран түркі тіліне тәржімәланды. Махмут Қашқаридың “Диуани Лүғат-ат-Түрік” атты сөздігі, Жүсіп Баласағұнның “Қут-адғу-Білік”, Ахмет Йүгнекидің “Атибату-л Хақаийқ”, Иасауидың Хикметтері мен рисалалары, Сүлеймен Бақырғани Хикметтерінің қасында, түркілік көшпенділік негіздегі ауыз әдебиетіндегі жырлар мен “Манас дастаны”, “Алпамыс” т.с.с. Қорқыт Ата аңыздары исламдық желілермен қайта жырланды. Бұл құбылыс - түркілік дүниетанымдық құндылықтар мен тұғырлардың мазмұндық жағынан түлеуіне әкеліп соқты» [2].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Түріктердің  мифологиясындағы «Тәңір» ұғымы

Тәңір – ежелгі түркілер, оның ішінде қазақтардың табиғат құбылысын, әлем құрылысын мифологиялық сарында түсінуі. Жоғарында бір ғана құдай – “Тәңір” (Тенгри - аспан) жоғарғы әлем саналды. Тәңір дүние мен адам тағдырын биледі. “Ұмай” - молшылық құдай-анасы болды. Тәңір мен Ұмай туралы мифте олардың түркі қағанаты үшін табынар құдіреті боп танылғанын айтады. Орта дүние саналатын кездің бас құдайы – “ыдық Иер-су” (киелі жер-су). Төменгі дүние мифологиясы деңгейінде зиян келтіретін күш, сақтаушы кие “құт” (жан-дүниені таныту), мекендер мен кейбір жер - киелі деген ұғым кең тараған. Адам мен дүние арасында “қам” рухы жүрді. Исламдық “қам” сөзін қабылданған “бақсы” сөзі ығыстырды, “албасты” және “пері” рухының бейнесі санаға енді. Көшпелілер үнемі жол үстінде болатындықтан олардың ұғымында жол киесі бірнешеу. Мысалы, Тәңір шабармандары – “Шұбар атты жол ие” және “Қара атты жол ие”, т.б. [3].

Тәңір – ғаламның ұлы  жаратушысы

Түркiлердiң  бүкiл ғаламды билейтiн жаратушысы ұлы Тәңiрi. Оның ұлылығына мойынсұна  отырып, адамдар оны көбiне хан  деп атайды. Ол пенделер мен елдердiң  ғұмыр жасын билейдi, қағандарға билiк тарту етедi, күнәлi билеушiлердi аямай жазаға ұшыратады. Қағандар маңызды  шешiм қабылдамас бұрын Тәңiрге  сыйынып, оның батасын алуға тиiс. Тәңiрi орасан зор денелi, алып. Сондықтан  оның құрметiне зәулiм дарақтар бағышталып, құрбандыққа дүлдүл аттар сойылар. Тәңiрi бәрiн бiлетiн, жарылқаушы және әлемнiң әдiл билеушiсi. Ол Үстiңгi аспан әлемiнде өмiр сүредi [5].

Тәңiрi мен  аспан сөздерi көне түркiлер мен  моңғолдар үшiн синоним болатын. Жұртты таңқалдыратын, санадан жоғары ерекше қасиетке ие нәрсенiң бәрiн  түркiлер «көк» , «аспани» – Тәңiрiге тиесiлi, құдайға тән деп атаған. Жер-Су және Тәңiрi – Аспан Рухын  түркiлер бiр-бiрiмен айқаспайтын, қайта бiрiн-бiрi кемелдендiретiн бiр  бастаудың екi жағы деп таныды. Адам дүниеге келiп, жерде өмiр сүредi. Өлгеннен соң оны қара жер жұтады. Бiрақ, жер адамға тек сыртқы дене қабын ғана сыйлайды. Сана мен ерiк, тағдырдың жазуы мен еркiндiк, сәттiлiк пен бақытсыздық, осының бәрi жиылып құт деп аталды және оған ие адамдарды жерде өмiр сүретiн  басқа мақұлықтардан айыратын да осы едi. Әрбiр адам туғанда Тәңiрi оған құт бередi, ал өлген соң оны  қайтып алады. Қысқа айтқанда түркi халықтары өмiр, бақытты құт деп  атайды: олар сенiң атың немесе киiмiң  бақытыңа, өмiрiңе қызмет етсiн, «құтты болсын» деп тiлек айтады. Тәңiрi бойыңа қандай қасиеттер өлшеп берсе, сондай ғана боласың. Сондықтан түркi халықтары үшiн «Құтты болсын»  деген тiлек аса маңызды және ол сәттiлiктi ғана емес, сонымен қатар тәңiрi мен бабалар аруақтарының желеп жебейтiндiгiне де сенiмдi бiлдiредi. Құт Аспаннан кiшкене жұлдызша түрiнде берiледi. Құт жоғалту – өмiрден айрылу. Құт адамнан бөлiнiп кетiп, кiшкентай от түрiнде әр жерде адасып жүруi мүмкiн. Бұл ұйықтаған кезде болады. Сондықтан ұйықтап жатқан адамды кенет әрi шұғыл оятуға болмайды. Мұндайда құт қайтып оралып үлгермеуi, адам қатты науқастануы немесе жантәсiлiм етуi ықтимал. Адамның тағдырын құдайлар шешедi. Егер құт бақытсыз болса, онда бұған мойынсұну қажет. Ештеңенi өзгерте алмайсың. Бақытсыз тағдыр Ерлiктiң таңбасы деп қабылданған. Сондықтан оның таңбасы басылған адам да елге бақытсыздық әкелетiн-дi. Мұндай адамнан жұрт бойларын аулақ ұстауға тырысатын. Ал олар өздерi туралы: «Мен бақытсыз байғұспын. Аруақтар терiс бата берiп, Ерлiк маған мөр басқан! Мен саған тек қайғы ғана әкелемiн!» дейтiн едi.

Көне  түркiлер адам ғұмырының ұзақтығын  тек Тәңiрi ғана өлшеп кесетiнiн  бiлетiн. Күлтегiннiң өлiмi туралы Бiлге  қағанның: «Адам балалары тәңiрi өлшеген  уақытта өлу үшiн туылады» деуi де содан. Сондықтан да көмек сұрап  адамдар Тәңiрiге ғана жалбарынатын, ал Жер-Суға табынғанда да мiндеттi түрде  Тәңiрi тiлге оралушы едi. Тәңiрi әдiл  едi, ол сый да жасайтын , жазалайтын да. Адам мен халықтардың аман-есендiгi, оның еркiндігi iс. Сондықтан түркiлер  «Тәңiрi жарылқасын!» -Тәңiрi сенi сыйласын, «көк соққан» - аспан қорғаған немесе «көк соғар» - аспан жазаңды берер  дейтiн. Бiздiң заманымызда да осылай дейдi. Егер Тәңiрi жазықтыны жазалағысы келсе, о жебесiмен атады, оны адамдар  найзағай деп қабылдайтын. Осы найзағай-жебелердiң  құдайы Нажағай–зұлым жын-шайтанды қуалаушы. Түркiлер ант бергенде антына Тәңiрi куә болсын деп жебенiң  ұшын тiлiмен жалайтын. Егер адамға найзағай түссе, ол адамның белгiлi немесе құпия  қылмыстары үшiн Тәңiрiнiң өзi жазалады десетiн. Егер найзағай үйге түсiп, өртенiп  кетсе де өте жаман белгi деп  қабылданушы едi. Мұндай үй немесе киiз  үй уақыт өзi бiржола қиратқанша қозғаусыз  тұра беретiн. «Мына үйге Тәңiрiнiң  қаһары түстi», дейтiн түркiлер. Егер найзағай жануарға түсiп өлсе, түркiлер  оның етiн жемей, далаға тастайтын  немесе одан аулақ қашушы едi.

Үлкен үй өртендi деседi,

Тiптi, дуалы  да қалмапты.

Бұл жамандық! Бiлiңдер.

Тәңiрiге жалпы түркiлiк табыну – Тығыр  Таяқ – саратан жұлдызы туғанда  маусымның басында, қаған белгiлеген  уақытта өтетiн. Ордаға тайпа көсемдерi, бектер, даңқты қолбасшылар мен нояндар, тағы басқа беделдi кiсiлер көптеп жиналатын. Олар Ұлы Тәңiрiге құрбандыққа  жылқы шалу үшiн қағанмен бiрге  қасиеттi тауға аттанатын. Әулие  тауға, жазыққа, өзен мен көлге немесе әулие бұлақ басына таяу маңдағы  ауылдар мен кенттерден мыңдаған адам жиналар едi. Осындай әулие  орнындағы ағаштардың маңында ондаған  мың оттар алаулап, онда жылқылар, қой мен тоқтылар құрбандыққа  шалынған. Жануарлардың қаны жерге  төгiлiп, арам болмауы үшiн малдар ерекше тәсiлмен құрбандыққа шалынушы едi. Мұқият жиналған қан әулие ағаштың айналасына құйылады. Құрбандыққа сойылған жануардың басы мен терiсi ағаш бұтағына iлiнген. Осы iстiң бәрi дауылпаз үнiмен астасып, ән салып жүрiп iстеледi. Ерекше жағдайларда, қатерлi оқиғалар орын алғалы тұрған кезде семсермен сайысу рәсiмi де атқарылатын. Ең күштi және шебер жауынгерлер қасиеттi айқасқа iрiктелiп алынады. Бiр-бiрiмен өлiспей берiспейтiн сайысқа түскендер өз халқын қатерден аман алып қалуы және шешiмдi әрекеттерiмен туған елiне төнген қауiптiң бетiн қайтаруға тиiс. Бұл сайыста қаза тапқандар Тәңiрiнiң құрбандары деп саналып түркi елiнiң көмек сұраған тiлегiн оған жеткiзуге тиiс болатын. Рәсiмдi ұзын киiм киiп, қолдарына аса таяқ ұстаған дiн қызметкерлерi жүргiзетiндi. Олар Тәңiрiге мiнәжат етер қасиеттi сөздердi бiлушi едi. Бәрiнiң соңынан құрбандық асы желiнiп, оның қалдықтары отқа жағылатын. Қандай түрге жататынына қарамастан, қасиеттi орындарға өскен ағаштар әулие ағаш болып саналады. Оларды шабуға, отқа жағуға, бұтақтарын сындыруға болмайды. Оны жасаған адамды қатаң жаза күтетiн. Мұндай мiнәжат етуге әйелдер мен қам шамандар қатыстырылмайды. Егер қам мұндай мiнәжатқа қатысса, кiрпiк қаққанша өмiрiмен қоштасатын. Тәңiрi өзiне табынушыларды шапағатынан тыс қалдырмайды. Әйтсе де құр сыйыну жетiмсiз. Кiмде-кiм батыл, пысық, әдiл және кеңпейiл болса, жақын-жұрағаттарына қол ұшын берсе, сөзiне берiк, Отанын адал болса Тәңiрi оны желеп-жебеп жүредi, Түркiлердiң дүниетанымында ғалам аса ұлы және сан алуан түрлi. Түркiлер басқа да түрлi жандылар тұратын өзге әлемдердiң бар екенін бiлген. Бұл әлемдерге кiшi тәңiрлер иелiк ететiн. Олардың арасында 9 ұлы тәңiр, 5 найзағай тәңiрi, 7 күн күркiрететiн тәңiр, 5 есiк тәңiрi, әлемнiң төрт бұрышы мен сегiз шекарасының тәңiрлерi, 9 ашу-ыза тәңiрлерi бар. Өзге тәңiрлер жұлдыздар мен шоқжұлдыздарды, төрткүл әлемнiң түкпiрлерiн, адам сезiмдерi мен көңiл-күйiн басқарады. Тәңiрiнiң белгiсi – шеңбер – Күн. Бүркiт ұлы құдайдың қуаты мен бәрiн бiлiп, сезiп отыратынын бiлдiредi. Тәңiрiнiң түсi – Көк [5].

Тәңір сөзінің төркіні  “Таң” және “Іңір”

Ертедегі түркі халықтарының “Тәңірге сыйынғанын Күлтегін, Білге қағандарға арналған балбал тастардағы қашап жазылған жазулардан анық білеміз. Қазірге дейін Тәңір сөзінің этимологиясын іздеушілердің пікірлері әртүрлі болып, олар “Тәңірдің” не себепті “Тәңір” атануын ашып, дәлелдеп бере алмауда. Бірқатар жазушылар “Тәңір” “аспан”, “көк аспан” деген ұғымды білдіреді дегенді айтады. Мифтік аңыздар бойынша, “Таң” және “Іңір” деген екі періште кезектесіп, жердегі тіршілікті күзетеді екен, “Таң” күн ұйықтар орынға кеткенде “Іңір” оның орнына күзетке тұрады деген ұғым қалыптасқан. Соған орай “Тәңір” делінген дейді. Біреулері Тәңір “Таң” + “Ра” сөздерінің қосындысы, таңның атуы, ал “Ра” ертедегі күннің Египеттегі діни атауы. Міне, осыдан “Танра” делініп, “күннің шығуы” дегенді білдіреді дейді. Тәңір сөзі екі түбірден: “Таң” және “Ертеден” деген сөздерден тұрады дейтіндер де бар. “Таң” күннің шығар уақыты, ал “Ер” күллі түркі тілдерінде, ер, ержүрек, еркек, батыр деген мағынаны білдіреді десе, енді бірі тәңірі атауы екі сөзден: “Таң” және “Йер”, яғни кир (жер) сөздерінің бірігуі арқылы жасалғанын жорамалдайды. Медицина ғылымдарының кандидаты Төреғұл Дәулетовтың “Егемен Қазақстан” газетіндегі мақаласында былай айтады: «“Тәңір” сөзі қытайдың “Тян” – “аспан” деген сөзінен туындаған деушілер де бар. Қытайлықтар өздерін әліге дейін “Таң елі”, “Аспан асты елі” деп атайды. Оларда цин, хан империясынан соң тан империясы болған, жазба деректерде тян империясы деп жазбаған, тан империясы деп жазылған, сонда қалайша “Аспан асты елі” болады. Олай емес, “Қытай дуалын” салуға мәжбүрлеген, оларды “Таң елі” деп те атаған осы түрік, прототүріктер, олар қытайлықтарды өздерінен қарағанда таң ататын жағында орналасқандықтан “Таң елі” деп атаған, ал қытайлықтар олардың “Таң” сөзін өздерінше “Аспан” деп түсінген болса керек. Тәңірдің дін екенін, оның “Таң” мен “Іңір” сөзінен (құралғанын) тұратынын, әрі оның біздің аталарымыз түрік, прототүріктердің діні болғанын ашып айтқым келеді. Бұл айтқанымды, қазақ, қырғыз, хакас, бурят, чуваш, карачай, т.б. түрік, прототүріктерден таралған ұлттардың кейбір әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері, ырымдары, діни сенімдері дәлелдейді» [4]. “Тәңір” сөзі, қазақ тілінде әліге дейін өзгеріссіз қолданылатын, түрік, прототүрік сөзі болып есептелетін “Таң” және “Іңір” сөзінің қосылып, біріктіріліп айтылуы. Таң+іңір деп айтылғандағы, “Іңір” сөзіндегі жіңішке дыбыстың себебінен “Тәңір” болып айтылып кеткен. Махмұт Қашқаридің “Диуани лұғат-ит-түрік” деген түрік сөздігінде: – Таң-таң-таң. Таң атар шақ, таң атты. – Іңір-іңір-іңір. Жарық пен қараңғылықтың өзара шарпысып астасуы, деп берілген. “Таң” мен “Іңір” сөзі қазақ тілінде өзгеріссіз сол қалпында, сол түсінігінде қолданылады. Демек, “Таң” – бұл таң атуы, ол күннің шығуы емес, оның бірінші сәулесінің, жарығының, нұрының көріне бастауы, аңғарыла басталуы. Жарықтың шығуы, көтерілуі, жоғары көтерілуі.

Ұмай – жаратушы ана

«Бiздi жаратқан ана – әмiршi Ұмай» – түркiлер  өздерi құрметтейтiн басты құдай  әйелдi осылай атайды. Бұл «аққу» деген  ұғымды бiлдiредi. Құс бейнесiнде ол аспанға ұшып, жерде жүрiп, суда жүзе алатын болған. Түркiлер Ұмай әлемдi жаратуға қатысқан деп сенетiн. Ежелгi замандарда, Ұлы мұхиттан басқа ештеңе болмаған кезде оның бетiнде Ұмай-аққу жүзiп жүрген. Бiрде ол өте-өте  тереңге сүңгiп, су астынан топырақ  алып шығады, осыдан таулар, өзендер, өсiмдiктер мен жануарлар жаратылған. Тiптi, аққудың жұмыртқасынан әлем жаратылған деседi.

Ұмай  сиқырлы құс, оның көлеңкесi түскен жандар тағдырдың сүйiктiсiне айналып, жолы болғыштық пен даңққа бөленетiн. Сондықтан түркiлер ешқашан аққуды өлтiрмейтiн. Егер ақымақтықтан немесе аңдаусызда өлтiрiп қойса, кiнәлi адамды аса қатал жаза күтетiн. Ал түркiлер  үшiн ең ауыр жаза баласының ерте келген өлiмi едi [5].

Жарылқаушы  Ұмай-ана Тәңiрiнiң зайыбы болатын. Олар түркi елiне бiрiгiп қамқорлық  жасайтын. Тәңiрi шексiздiктi бiлдiредi, ал Ұмай – дүниеге келу, некеге

тұрып, өмiрмен қоштасудан құралған жер бетiндегi соңғы  тiршiлiктi танытады.

Түркiлер  өздерiнiң қағандарын тәңiрi тектес деп  атап, ал олардың жұбайларын қатын, яғни Ұмайға пара-пар деген. Құдай-ана  адамдарға көмектесу үшiн Жоғарғы  әлемнен алтын қанаттарымен ұшып келетiн сұлу әйел бейнесiнде елестетiлетiн. Ол балалар мен оның аналарына  қамқоршы, құнарлылық құдайы едi. Ұмай-ананың қолынан ешқашан түспейтiн алтын  көзедегi қасиеттi сүт iшiнде балалардың рухы бар болатын. Егер балақай науқастанып  қалса, Ұмай қолындағы ыдыстан сүт iшкiзiп, сырқатынан айықтырады. Ұмайдың  тағы бiр символы үш жапырақты  бұтақша. Сондықтан да түркi әйелдерi үш жапырақ түрiндегi сырға мен  әшекейлердi тағынған: ол құнарлылық, көп  балалы болу, сәттiлiктi бiлдiретiн және қаһарлы жын-перiнi қуалаушы едi. Моңғол даласынан Карпат тауларына дейiнгi байтақ өлкенiң әр тұсында тұрған тас балбалдардың қолындағы көзе де құнарлылық символы және жарылқаушы құдай-ана Ұмайдың белгiсi. Құдай-ана  осындай көзелерде қасиеттi сүттi сақтап, жаңа туған нәрестелерге беретiн  және оларды дерттен жазатын.Ұмай жарқыраған ғажайып нұр сеуiп, сол сәулелер адамның жан дүниесiне шашылатын  әрi өле-өлгенше сақталушы едi. Осы  ұшқындар адамның бойында өмiр  күшiн сақтайтын. Бұл жарық нұр  пенденi аспанмен бiр ететiн ғажайып  күш болатын және адамды асқақ  ету үшiн Көктен әдейi берiлетiн. Егер бұл ұшқын қашса, адам жарық дүниемен қоштасатын.

Дүниеге нәресте келген соң Ұмай анаға  құрмет белгiсi ретiнде ұл балаға арнап  кiшкене садақ және жебелер, ал қыз  балаға ұршық дайындалатын және тiл-көзден сақтау үшiн оларды бесiктiң жанына бекiтiп қоятын. Сәбилердiң киiмiне тiгiп қоятын көгiлдiр моншақтар  да сұқтан сақтайды. Егер баланың қалы болса, бұл жақсы ырым саналады. Мұндай меңдер құдай ананың нәрестенi сүйгендiгiнiң  белгiсi. Ұмай табиғат және рухтар әлемiмен  әлi байланысын үзбеген бейкүнә балақайларды желеп-жебеушi. Өйткенi сәбилер Жоғарғы  әлемдегiлер сөйлейтiн