Түріктердің мифологиясындағы «Тәңір» ұғымы

тiлдi әлi ұмытпаған, сондықтан олар құдайлар және ол дүниенiң  адамдарымен тiлдесе алады делiнетiн. Сондықтан да сәби құр былдырламайды, қайта құдай-ана – Ұмаймен  және табиғат рухтарымен сөйлеседi. Құдайлардың тiлiн бiлетiн кейбiр  кемел адамдар бұл әңгiмелердi естiп қойса, сандаған құпияны бiле алмақшы. Бiрақ, олар бұл құпияларды қарапайым адамдарға айтып қойса, онда құдайлардың кәрiнен құтыла алмайды [5].

Ұмай  балақандар түркiше емiн-еркiн сөйлеп, құдайлардың тiлiн ұмытқанша оларды желеп-жебейтiн. Мiне, осыдан соң баланың  ата-анасы қамқоршы болған Ұмайға бағыштап құрбандық шалып, балаға ұзақ ғұмыр  тiлеушi едi. Бұл аса маңызды қадам  едi, өйткенi бала бұдан былай адамдардың әлемiне бiржола енетiн. Ал егер бала сәби күнiнде шетiнесе, оны анасы  ғана жоқтайтын. Себебi, ол әлi дүниеге  енген жоқ және толық мағынасындағы  адам кейпiне келген жоқ деп саналатұын.

Көне  түркiлер Ұмай анаға үй жануарларын  құрбандыққа шалмайтын. Олар ет және сүт тағамдарын дайындап, құдай-ана  құрметiне салтанатты түрде табынатын. Ұмайдың белгiсi үшбұрыш, сонымен  қатар Ай, тарақ, қайшы мен жебе. Оның түсi ақ және күмiс түстер.

Түріктердің  мифологиясындағы әлемнің жаратылуы

Бұл кезең  дүниенi түнек пен былық басқан, Уақыттан да бұрынғы Уақыт болатын. Бұдан кейiн былық қоюлана түсiп, Ұлы мұхит пайда болды. Қараңғылық қойнауынан жарық дүниеге ғаламды  әкелген алып әрi мәңгi өлмейтiн темiр  балықтар жүзiп шыға бастады. Бәрiне дейiн - ғалам жаратылғанға дейiн  де Ұлы мұхиттың шетсiз-шексiз, еш кедергiнi бiлмейтiн толқындары тынымсыз толқып жатты. Мұның қаншаға созылғанын ешкiм де бiлмейдi. Өйткенi, ол кезде  күн мен ай да болған жоқ, яки күн  шығып, қайта батпайтын, күн мен  түн, тiптi, Уақыттың өзi де жоқ едi. Әйтсе  де бiрде әлдеқайдан Ұмай құс ұшып келдi. Ол шетушегi жоқ судың бетiмен  шығыс пен батысқа, солтүстiк пен  оңтүстiкке ұзақ ұшты. Бiрақ, еш жерден титiмдей де құрғақ жердi таппады. Ол ендi әуеде жұмыртқаламақ боп шештi. Бiрақ жұмыртқа мұхиттың толқындарына түсiп, оның тереңiне жұтылды. Осылайша бiрнеше рет қайталанған. Ақыры  құс айдын шалқар суға қонып, толқын төсiнде ұя салмақ болып шештi. Өз төсiнен қауырсындарын жұлып ап, ұя салуға кiрiскен. Бiрақ, қуатты толқындар  әлгi ұяны тас-талқан етiп, қауырсындарды  мұхиттың қара қойнауына жұтып жiбердi.Сонда  Ұмай әуелi құрғақ жердi жарату керектiгiн  түсiнген. Бар батылын жиып, құс  су терңiне сүңгiдi де, Ұлы мұхиттың түбiне дейiн жеттi. Ол су түбiндегi топырақты  тұмсығына терiп ап, оны толқындардың бетiне алып шықты. Мiне, осы топырақтан жер жаратылып, бiрте-бiрте өсе  бердi, өсе бердi де, ақыры Ұлы құрлыққа айналды. Ұмай өстiп жердi жаратты. Бәрi де осылай болды ма, жоқ па, оны  ешкiм бiлмек емес. Сондықтан ғаламды  Ұлы Тәңiрi жаратты деседi. Ежелгi дүниеде Ұлы мұхиттан басқа ештеңе болған жоқ. Қайдан екенiн кiм бiлсiн, әйтеуiр қасиеттi жұмыртқа iшiнде  ұйықтап жатқан құдай пайда болды. Бұл – Тәңiрi болатын. Тәңiрi ұйқысынан  оянып, қаратүнек қойнында зерiгiп  кеттi. Ол су мен былықтан кiшi iнiсiн  – Ерлiктi жаратпақ болды. Сондықтан  да Ерлiктiң мiнез-құлқы кiлт өзгермелi, ал ойлары түнектей қап-қара. Олар тұңғыш мұхиттың төсiн ұзақ шарлап ұшып, ақыры ғаламды жарататын сәт келгенiн түсiнген. Ағайынды екi жiгiт екi үйрекке айналды. Тәңiрi су астына тереңге сүңгiп, тұмсығымен балшық алып шықты да, одан жазық, тегiс жердi жасады. Тентектеу Ерлiк құрғаққа шығып, жан-жаққа тастарды лақтыра бастады, тастың iздерi терең сай мен шұңқырлар жасап, өздерi жартас пен тауларға айналды. Өзi жаратқан құрғақ жер Мұхитқа батып кетпес үшiн Тәңiрi оны астыңғы ернi жер тiреп, үстiңгi ернi көк тiреген алып үш балықтың арқасына орнатты. Әлгi алып балықтар бастарын төмен иiп немесе жоғары көтергенде жер сiлкiнiп, топан су қаптайтыны содан. Ал балықтар жердi мұхитқа батырып жiбермес үшiн Тәңiрi ортаңғы балыққа берiк арқан байлап, оларды сонымен басқарады.

Ғаламды кiм жаратса да, оның мәңгi еместiгiн  түркiлер түсiнетiн. Уақыты келгенде аспан жердi жанши бастайды. Сонда  күн барша тiршiлiктi өртеп жiбермек. Одан соң ай ұлы жаңбыр жаудырып, зор дауылды жұмсайды. Ұл әкеге  қарсы, бауыр бауырына қарсы айқасқа  шығады. Билеушiлер бiр-бiрiмен қырықпышақ болады. Өзен мен көлдер қанға толады. Мұхит жердi басып, ал жердi көтерген алып балықтар босанып, ақырзаманды  толығымен аяқтайды. Барлық тiрi мақұлықтар түгелдей қырылады сонда. Осыдан соң  былық қайта басталып, сандаған ғасырлардан  соң жер қайтадан пайда болады. Ұлы Тәңiрiнiң құдiретiмен Жоғарғы  – Көктен, Ортаңғы – Жерден, Төменгi - жер астынан тұратын ғалам  жаратылды. Жоғарғы әлем шатырға  – көк аспанға айналды. Мұнда  Тәңiрi, басқа да құдайлар тұрады. Мұнда  әр таң сайын Күн – Тәңiрiнiң  бiр сипаты көкжиектен шығады. Оны  алмастырып, түндерде Тәңiрi жүзiнiң  сәулесi – Ай туады. Ұлы құдайға  құрметтiң белгiсiндей болып түркiлердiң  ұлы билеушiлерi – қағандардың  киiз үйiнiң есiгi үнемi шығысқа, Күн  шығатын жаққа қарап тұратын. Түркi қағандары мен оның ұрпақтары, ғұндардың шанүйлерi таңертең Күндi қарсы алуға, кешкiсiн айға тағзым етуге киiз үйден алшаңдап басып  шығатын. Күмбез секiлдi көк аспан төрт бұрышты жердiң үстiн жауып, олардың жиек-жиегi түйiседi. Кейде көктiң жиегi мен жердiң шетi айқасып, зiлзалалар, құйындар туады, дауыл ойнап, найзағайлар жарқылдайды, Тәңiрi адамдарды Ортаңғы әлемге орналастырды. Ал қатал жын-шайтандар мен басқа да қатыгез пәлекеттер төменгi әлемдi мекен еттi. Жер асты әлемiне апаратын кiрер есiк алыстағы батыста, Күннiң батар жерiнде. Бiрақ кейде түркiлер Төменгi әлемнiң кiрер есiгi мұздай түнектiң елiнде – алыс солтүстiкте десетiн. Жер асты әлемi мен Ортаңғы әлемдi өзен бөлiп жатыр. Бұл өзеннiң аты – Тоймадым, өйткенi онда су орнына адамдар мен аңдардың көз жасы мен қаны бұрқырап ағады. Бiздiң бабаларымыз ешкiм көрiп-бiлмеген, қалай орналасқандығынан еш хабары жоқ басқа әлемдердiң де бар екенiн, тiптi ол әлемде Күн мен Айдың да өзгеше нұр шашатынын бiлетiн.

Тәңiрi жаратқан жер төрт бұрышты болатын және оның кiндiгiне түркiлердi жайғастырды. Ал жан-жағында оларға жау халықтар өмiр сүрдi. Әлемнiң әр тарапын  түркiлер дүниенiң күлдерi – «төрткүл дүние» деп атады.

Көп жылдар өткен соң адамдар әлемнiң бұлайша  әр тарапқа бөлiнуiн Шыңғыс ханның есiмiмен байланыстыра бастады. Шыңғыс ханның төрт баласы бар едi, ол жаулап алған әлемдi төрт ұлына бөлiп  бердi. Әрбiр ұлы басқарған ұлыстар  әлемдегi жаулап алынған мәдениеттi елдердiң тұрғындары мекендейтiн

және шөлейт аймақтардың төрттен бiрiн құрайтын. Әлемнiң кiндiгi - қасиеттi Отүкен белестерi ұлы ана өзен – Ене-сайдың сағасындағы  тау жоталары – түркiлердiң ежелгi отаны болатын. Осы жерде қағандардың  ордасы бой көтерiп, осы жерден түркiлер  әлемнiң төрт бұрышын жаулап ала  бастады. Биiк таулар асқақтап, қалың  орман жапқан, суы мол өзендер  бұрқырап аққан осы бiр ғажайып  өлке адам қайғы-мұңды бiлмей өмiр  сүрiп, өздерiнiң мәңгiлiк тайпалық одақтарын құруға таптырмас жер  жәннаты. Сұқ тимеген қаған Отүкендi қыстайды. Бүкiл түркi қағанатын уысында  ұстайды. Осы уақыттан бастап түркiлер  өз отандарының даңқын асыру үшiн  орасан зор қорғандар, алыстан мен  мұндалайтын биiк обалар тұрғыза  бастады. Бұл обалар Тәңiрi тұрақ  ететiн бабалардың тауларына ұқсайды. Жорықтан үйге қайтқан жауынгерлер  алыста туған төбе-оба көрiнсе  қуанатын. Түркiлердiң әлемi, сондайақ шекаралық қорғандармен де белгiленген. Оларды тас мұнаралар етiп тұрғызғанды. Сонымен бiрге обалар қасиеттi жерлерге, әлгi жердiң рухтарын мейiрбан ету  үшiн де салынған. Обаны көрген әрбiр  түркi аттан түсiп, мiнәжат оқып, құрбан беруге, қорғанға тағы бiр тас немесе бiр уыс топырақ салуға тиiс. Егер ол аса маңызды мемлекеттiк iспен не басқа шұғыл шаруамен асығыс болса, онда обаның қасында тоқтадым деген  белгiмен сол аяғын үзеңгiден  шығаруға мiндеттi. Атабабалардың аруақтары  және туған жердiң тасы мен суын қорғайтын рухтар асығыс аттанған жауынгердi жәбiрлемейдi ғой [5].

Түріктердің  мифологиясы мен  дүниетанымындағы «Жерұйық» ұғымы

Руникалық жазбалардан Тәңірдің қалауымен  Түркі мемлекетінің құрылғандығы туралы мәліметтер көп. Жалпы мемлекет Енисей руникасында «Құдай қалауындағы  ел» деп аталады. Бұл көне мифологиялық цикл Түркі қағанатының мемлекеттік  культінің ажырамас бөлігі. Бүгінгі  таңда Орхон жазбаларындағы көне түркілердің мемлекеттігінің және қағандардың дүниеге келу ерекшелігі, Ашина руынан тараған түркілердің  тектілігі, жалпы түркі халқының қаһармандығы жан-жақты зерттелген. Руникалық жазбалардағы фрагменттік  мәліметтер бойынша көне түркілер мифологиясы  – мазмұны жағынан архаикалық болып келеді, атап айтқанда көне түркі  мифологиясы тотемді генеологиялық  және космогониялық болуымен ерекше екендігі де белгілі. Түркі мифологиясындағы көне түркі мемлекеттігінің пайда  болуы туралы миф салыстырмалы түрдегі  бұқаралық биліктің көрінісі, мифологиялық тұрғыдан жаңа қабатты бейнелейді. ҚР Президенті, Елбасы Н.Ә. Назарбаев  «Ұлттық бірегейлік туралы» сөз  қозғағанда «халықтың рухының жерұйығы»  туралы ой тастайды. Жалпы «Жерұйық» ұғымының концептілік этимологиясын, мифологиялық тұғырнамасын анықтау маңызды мәселе. «Жерұйық» дегенде біріншіден, құтты мекен ойға оралады, ол қазақ халқының тарихында Асан қайғының философиясымен тығыз байланысты. Себебі, Асан қайғы жел маясына мініп халқына Жерұйық іздейді. Сонда «жерұйық» дегеніміз қандай жер және бүгінгі заманда қазақ халқы өз жерұйығын тапты ма деген сауалдарға жауап іздеу кезек күттірмес мәселе.

ҚР Президенті, Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» атты кітабында: «Бұдан 1,5 мың жыл бұрынғы ғұн нәсілдері  – түркілер – Ашина руының түркілері  – Ордос алабынан ауған жүнді  тайпаларының ежелгі ақсүйек әулиетінен тараған ұрпақтар. Осынау жаңа рухани толқынның тоғысында тұңғыш Түркі  қағанаты – Мәңгілік Ел бой көтереді. Бұл үшінші империя жергілікті сақ  тайпаларын бұдан арғы мыңжылдықта  ғұндардың арынды асау рухының ықпалымен  таратып жіберіп, Байкалдан Каспийге дейінгі байтақ өлкені жайлап келген Түркі тайпаларымен біріктіріп, барлығын өз қанатының астына жинаған» [6], –  деп атап көрсетуі Қазақ даласының  ұлы түркі елінің қара шаңырағы екендігін  айқындай түседі. «Жерұйық» ұғымының негізін түркілер заманынан іздеу  осынысымен маңызды.

Белгілі түркітанушы ғалым, Ахмет Ташағыл  көне түркілер үшін тәуелсіздіктің маңызын  Орхон-Енисей жазбаларының мән-мәтінімен  түсіндіреді. Оның ойынша «Жерұйық»  – түркілер дүниетанымындағы тәуелсіздікпен байланысы бар құтты мекен. «Себебі, түркілердің тәуелсіздікке қол  жеткізуі және оны жоғалтуы жайында  Орхон жазба ескерткіштерінде барынша  тәптіштеліп түсіндірілген. Онда тәуелсіздікті  жоғалтудың халық үшін өліммен тең  екені, тәуелсіздікті алудың қайта  тірілумен, жанданумен бірдей болатындығы  және халықтың осындай оқиғалардан  сабақ алу керектігі баса айтылған» [7], – деп атап көрсетеді. Егер тарихи деректерге сүйенсек, 630-680 жылдары арасында түркі мемлекеті Қытай басқыншылығына  ұшыраған кезеңде тәуелсіздік жолында бірнеше рет көтеріліске шыққандығы белгілі. Нәтижесінде 679 жылы басталған көтеріліс 682 жылы Түркі мемлекетінің тәуелсіздік алуымен аяқталды. Бұл – Түркі қағанатының толық тәуелсіздікке мән беруінің маңызды дәлелінің бірі. Түркілер тәуелсіз мемлекетін сақтап қалу және оны дамыту үшін  атадан жеткен асыл  мұра – «Жерді» көзінің қарашығындай сақтаған. Көне түркілер дүниетанымында «мемлекет» – билеушінің жеке меншігі емес, Тәңір тарабынан берілген «құт» ретінде көрініс тапқан. Көне түркілер заманында ата-баба жерінің тәуелсіздігін сақтау және оны құтты қонысқа айналдыру – «Жерұйық» ұғымының архаикалық формасы болып табылады.

Көне  түркілердің діни-мифологиялық тағылымдарына  тоқталар болсақ, Орхон руникалық  жазбаларының мән мәтінінде Тәңір, Ұмай және Жер-Су наным-сенім ұғымдары берілген.  Академик С.Г. Кляшторный Сібір-Орталық Азия мифологиясының негізінде сол кезеңдегі халықтық дүниетанымда өзіндік құдайлардың классификациялау жүйесі орын алғандығын алға тартады. Атап айтқанда, макрокосм ежелгі түркілерді Жоғары, Орта және Төмеңгі трихотомды әлемдерге бөлген, олардың арасында жанды заттар, құдайлар және перілер болған. Бұл трихотомды ұғым әлемнің көлденең моделін тігінең суреттейтін моделімен толықтырды. Оның ойынша, Көк Тәңірі Жоғары әлемнің билеушісі және көне түркі пантеонының құдайы болды. Көк Тәңірі басқа құдайлармен бірлесе отырып, адамдардың тағдырын билеген. Тәңір қағандарға билік пен даналықты сыйлады. Жоғары әлемнің тағы бір құдайы Ұмай ана адамзат баласына өмір сыйлаған. Өлім көне түркі мифологиясы бойынша Эрклигтің қолында. Түркі мифологиясы Орта әлемде «Жер-Суды» киелі санады. Бұлардан басқа, С.Г. Кляшторный  Х ғ. «Ырқ бітіг» деп аталатын Дуньхуан үңгірінен табылған руникалық жазбадан «Жол Тәңірі» деген атқа ие бірі ала, бірі қара аттағы жолдың құдайын айқындайды. Жол Тәңірі бейнесі түркілердің мемлекеттік культімен тікелей байланысты деп дәлелдейді. Орталық әлем мен Жоғары әлемнің арасы ардайым байланыста болған. Аталған байланыс халықтың сыйыну тілегімен көрініс тапқан [8]. Міне, С.Г. Кляшторный көне түркі мифологиясына байланысты архаикалық Орталық Азия наным-сенім кейіпкерлері ретінде жоғарыдағы наным-сенім иелерін көне түркі пантеонының басты сипаты ретінде көрсетеді. Аспан ғарыштың бөлшегі ретінде мифологияда және Орхон-Енисей жазбаларында «Көк-Тәңірі» деп аталады. «Көк аспан» – ұшу, көтерілу секілді етістіктермен сипатталады. Ал жер көне түркі мифологиясында төрт бұрышты, шаршы кеңістік. Күлтегіннің жазуында «Төрт бұрыштың бәрі жау еді» деген мәтін түркі әлемінің дүниетанымдық шекарасын көрсетеді. Ышбара қағанның хатында өздері мекен еткен аймақтан тыс мекенде «төрт теңіз» бар екендігі суреттеледі. Оны жердің төңірегіндегі әлемнің мәңгі өзгермейтін негізі немесе әлемнің шегі деп түсінуге болады. Руна ескерткіштерінің авторлары үшін әлемнің құрылысы көгілдір аспан адамдар мекен еткен әлемді яғни жерді жауып тұратын төбе. Атап айтар болсақ, Төбе өзенінің маңында табылған ескерткіштің соңғы екі жолында:

- О, менің көк аспаным, бізге шатыр болар көр!

- О, менің елім-Еділім, мәңгі жасай гөр! – деп жазылуы, түркілердің әлем түсінігін танытады. Бұл жөнінде Ышбара қағанның 585 жылы суй императорына жазған мына хат мәтіні жоғарыда көрсетілген көне түркі әлем моделін дамыта түседі. Мазмұнына тоқталар болсақ: «Аспан жауып тұрады, жер көтеріп жүреді, жеті ғаламшар сәуле беріп тұрады». Тағы атап кетер басты жайт, дәл осындай үйлесімді қайталау 600 ж. Кимін қағанның хатында да кездескен [9].

Ал VІІ ғасырда өмір сүрген Феофилакт Симатта Күлтегін ескерткішінде көрініс тапқан «Жоғарыда көк тәңірі, төменде қара жер жаралғанда, екеуінің арасында адам баласы жаралған» деген сөз тіркесі бойынша мүлдем керісінше ой айтады. Ол өз заманында түркілер «жер мен аспанды жаратқан бір Құдайға табынады» [9] деп, мәлімдейтін дерек қалдырған. Ғалымдар пікірінің тоғысқан жері Орта әлемде көне түркілер «Жер-Суды» киелі санағандығында. Ата-бабасынан мирасқа қалған жерді киелі санау, Жерұйығын қасиет тұту көне түркі мифологиясында нақты көрініс тапқан. Себебі, Жерұйық – ежелгі түркілік «ыдық йер-суб» мифтік кеңістігінің қыпшақ тілді ортадағы кейінгі өзгерген атауы. Көне түркілік ыдуқ – «қасиетті» сөзі «үйекке» айналып кеткен, яғни Жер-Ыдуқтың көктүркілік «отты кеңістік» – Отұқ Кеңг – Ыдуқ Кеңг – Өтүкеннің соңғы өзгерісі, қазақ ұғымындағы сарқыншағы болып табылады. Дж. Клоссонның пікірінше, «Жер-Су» ұғымы Құдай емес, тәңірідей құрметтелген киелі ел, өлке, жер тараптың тұлғасы болған, яғни ол да Өтүкен, Ергенеқон образдарының синонимі болған деп шамалауға болады [10]. Бұл турасында Ахмет Ташағыл: «Отанға деген сүйіспеншілік Орхон жазба ескерткіштерінде анық сипатталған. Сонымен қатар орталық Отүкен түріктер ұғымында қасиетті деп саналған. Себебі, көк түркілердің астанасы – Отүкен»,- деп атап көрсеткен. Түркілер мифологиясындағы «Жер-су»  Орхон-Енисей ескерткіштерінде «Көк аспанға» оппозиция ретінде орын алған, жалпы, киелі деген мағынаны білдіретін терминологиялық ұғым болып табылады. «Жер-су»  ұғымы ландшафты схема бойынша киелі тау шыңына пара-пар тігінен сипатталатын жазықтық немес кеңістік болып табылады. Оны С.Г. Кляшторный «священная Отюкенская чернь» [11], деп сипаттайды,  бізше айтқанда «Жерұйығы» және көне түркі мифологиясы бойынша әлемнің кіндігін білдіреді, қағандар ордасын тіккен, түркі халқы мекен еткен,  «төрт тарапқа» – «алға», «артқа», «оңға», «солға» жорыққа шыққан. Көне түркі түсінігінен қалған мифтік абыз-ақынның образы Асан қайғы турасында ой қозғауға алып келеді. Атап айтқанда, «Асан – «аспан адамы», қайғы – «ақын, жырау, сазгер» деген туынды мағынаға ие екендігін, Асан қайғы – «аспан жыршысы» екендігін ғана айта аламыз», – деген С. Қондыбайдың зерттеушілік пікірі, Асан қайғының «киелі жерді іздеген Асан» және көктүркілік «халқын киелі жерден, атамекеннен шығарған Асянь-шадты» бір трафаретке еңгізілген образ деп көрсетеді [12].

Л.П. Потапов  та Тәңір, Ұмай, Жер-Су үш құдайына сену – көне түркі қоғамында барлық топтарға таралды [13] деген пікір білдіреді. Осы негізде үш мифтік шығармашылық цикліне арналған алты мифологиялық сюжет ғылыми айналымға енді. Атап айтқанда, 1. Космогония және космология: әлемнің пайда болуы, оның құрылымы туралы және ғарыштық апат туралы мифтер; 2. Пантеон және социум: құдайлар туралы, құдай қалауындағы мемлекеттің және Тәңірі дүниеге алып келген қағандар туралы мифтер; 3. Этнология және генеология: түркі тайпасының шығу тегі туралы және түркі халқының қаһармандары туралы мифтер.